HUGO DE GROOT: NEDERLANDSE POËZIE

Zeilwagengedichten
Vraghe en antwoordt over den doop voor zijn dochter Cornelia
Bewys van den waren Godsdienst mitsgaders Christelicke gedichten, en gesangen (1683)
Klaghte der Vrouwe van Mechelen
Versoek-schrift van Maria van Reygersberg, om Louvesteyns uytgang
Christelijcke betrachtinge des lydens Christi, op den goeden Vrydagh
Aanspraak aan de kist
Gedichten van Vondel
Uitgegeven door A.J.E. Harmsen, Universiteit Leiden.
Met bijdragen van P. Koning en G.C. van Uitert.
In deze uitgave zijn evidente zetfouten gecorrigeerd en gemarkeerd met een asterisk.
Zie ook: Grotius’ Latijnse poëzie.
Continue

DE ZEILWAGENGEDICHTEN

Vertalingen van de Latijnse gedichten verschenen:
    1. compleet als bijschriften bij de gedrukte prent (1603);
    2. voor een deel in het Toneel der Steden van Blaeu (1652);
    3. opnieuw in de vertaling van Prudens van Duyse (1846);
    4. gedicht XIX in de vertaling van Johannes Vollenhove (1686).


Bijschriften bij de Nederlandse prent (1603):


Wtlegginge der Wint-wagens van sijn Vorstelijcke Ghenade.

WT HET LATYN.

I.
Aen den doorluchtichste Vorst
MAURITS VAN NASSAUWEN, &c.

GENADELYCKSTE Vorst, en seer geliefde Vader
Van t’lieve Vaderlandt, en onser al te gader,
ORAENGIE, die gevreest werdt van de Spaensche macht;
De welcke d’ander Werlt heeft onder t’jock gebracht,
(5) So ghy tot korter stondt de sorgh van Hollandts saecken
Kondt stellen uyt t’gemoet, en t’hart gerustigh maecken,
Dit bladt ootmoedigh bidt, dat ghy u oogen slaet,
Op t’geen dat hier gedicht van u Windtwagen staet.
Ick sal een ander tijt met hooge schoenen treden
(10) In t’schrift van uwen Krijgh, en d’overwonne steden,
En t’groote krachtigh heyr vernielt op t’Vlaemsche strandt,
Den slagh oock dien ghy slought in Turnhouts dorre landt.
Die sal een voorspel zijn: midts dat ghy wilt verdragen,
Dat ick my dus seer haest te mogen u behagen.

II.
(15) HOort die nakomen sult, de Wagens vande Goden,
Die in een kort gedicht u werden aengeboden.
Der Goden moeder Ops, en Attys haer gesel,
Door vreemde geest verwoet gaen met de Leeuwen snel.
Met Adlers Iuppiter placht door de locht te varen.
(20) Dolphijnen trecken voort Neptunum door de Baren.
De Muylen voeren met de schoongehoornde Maen,
Als sy wil na het bedt Endymionis gaen.
Diana tot haer vlucht de Herten selfs gaet jagen.
In witte Duyfkens heeft Vrou Venus haer behagen:
(25) Haer mede staet ten dienst den schoongeveerde Swaen:
Die oock met Phoebus wil en met de Nymphen gaen.
Mars en den gulden Son doen hare tocht met paerden.
Den dagecrayer houdt Mercurius in waerden.
Triptolemus wel eer die t’ploegen heeft versint,
(30) En Ceres als sy socht Proserpinam haer Kindt,
En Esculapius met Slangen heeft gevaren,
Als oock Saturnus doet den Vader vande Iaren.
Lyaeus t’hooft gecranst met Wijngaerdbladren bandt
Met Tygren heeft gereen door t’Indiaensche landt,
(35) Met al sijn groot gevolgh der Satyrs wildt van sinnen,
En t’leger Maenadum gekleet met huydt der Hinnen.
Wat is Slang, Vogel, Visch, Muyl, Hert, Leeu, Tygre, Paerdt?
GRAEF MAURITS is alleen die met de Winden vaert.

III.
DE Spaegniaerdt als hy sagh, dat die van Hollandt gingen
(40) Wijdt heerschen door de Zee, en d’ongetemde plas,
Ick sal hem, seyd’ hy, noch te lande gaen bespringen,
Daer hem noch zeyl en baedt, noch Windt en comt te pas.
Bedrieght u selve niet: wilt u niet seer behagen:
Hier is doch niet voor u. Ia d’Aerden is ons mee.
(45) Denckt ghy om Leyden niet, so denckt om dese Wagen:
Als t’volck van Hollandt wil, so werdt oock d’aerde Zee.

IIII.
HEt Hollandtsch volck dus lang had door de Zee gerent.
Geen wegh des Oceaens voor hen was onbekent.
Het Amsterdamsche schip na Westen is gevaren,
(50) En ver aen d’ander kant na d’Oosterlijckste baren.
En daer de Straet bedwingt de Werlt van Magellaen,
En na t’volwindigh meer daer Iava leyt gegaen,
En daer des Ganges stroom sich spoeyt het goudt te losen,
En onder t’Beersche licht daer t’water is bevrosen:
(55) En als het in de Zee niet meer voor sich en vandt,
So ging t’volck om de konst noch zeylen over landt.

V.
ALs t’Schip werdt voor de wint door t’natte velt gebracht,
So rijst het water op, geperst door snelle kracht.
Men siet daer tegen t’hout opstijgen d’hooge baren,
(60) Die door haer waterbergh benijden t’haestigh varen.
Hoe dat het stercker waeyt, hoe t’grooter golgen maeckt,
So dat de windt altijdt door windt in hinder raeckt.
Den Vorst had dat gemerct: (wat soud’ hy doch niet mercken,
Dien d’Aerden is bekent, en al des Hemels percken?)
(65) En niet geleden dat de Windt so luttel doet:
Maer door dit edel werck getuyght sijn hoogh gemoet.
Hy heeft daer mast en zeyl doen stellen op de Wagen,
Of heeft de raen gheset om t’boveschip te draghen.
T’zy schip, of wagen dan, t’gaet over Hollandts strandt,
(70) En weet niet dat het draeght den grootste van het Landt:
Den Vorst sit aen het roer, en tusschen beyde gaende
Siet onder sijn gebiedt t’landt ende t’water staende:
En keert sich dickwils om, en siet hoe snel hy gaet,
Hoe grooten wegh alree hy achter ruggen laet:
(75) Nochtans hoewel men hoort den Wint het strant door luyen,
So voelt hy t’minste niet van d’ongestuymde buyen:
Niet dat de Windt hem vreest te raecken sulck een Heer:
De Wagen en de Windt die loopen even seer.
Dan siet hy altemet, sich keerend’ tot de golgen,
(80) Dat hem op t’derdendeel de schepen niet en volgen:
En als m’er wel op let, t’Schip tegen t’water klimt:
De Wagen valt voor windt: T’een vlieght, en t’ander swimt.

VI.
DIe oyt sien vliegen heeft op t’Hollandsch strant de Wagen,
Dewijl dat d’ebbes kracht de Zee gaet zeewaert dragen,
(85) Op een so kleynen wegh, also op d’eene kant
De Zee, aen d’ander zy den Duyn benaut het strandt,
Verschrickt hem dat het hout gevoert werdt vande Winden,
En datmen nau genouch op d’aerde t’spoor kan vinden.
Maer denckt wat soud’ het zijn, als op een even veldt,
(90) Of een wijdtstreckend’ hey, de Wagen waer gestelt.
Men soud’ al met gemack den windt ten halven breken,
En al met eenen bocht voortgaen op sesthien streken:
Iae oock met tegenwindt sou t’werden gelaveert,
Als t’zeyl op ons gebruyck wierdt na de windt gekeert.
(95) Ist wonder dat men siet, hem so veel wonders maken,
Wiens spel dat selver is so vol van ernste saken?

VII.
GHy die niet veel en houdt van Scyllaes avontuyren,
Centauren, en Chimeer, en van Minoôs stiefkindt,
Siet hier een wonder werck van tweederley natuyren,
(100) Op datmen u niet meer so wangeloovigh vindt.
Aenschout het crat, en d’as, de lindts, en de beslagen:
De waering, d’overloop, de mast, het roer, de kiel.
Het Zeyl is aen het Schip, het Zeel is aende Wagen,
Het eene gaet met Windt, en t’ander met het Wiel.

VIII.
(105) DIe t’Vaderlandt beschermt, de doot sijns Vaders wreeckt,
In t’Ooste werdt geeert, en werdt gevreest in t’Weste,
Die ist die nu bezeylt des groote Waters veste,
Daer hy het Hollandsch strandt met sijne wielen breeckt.
Met opgetoge zeyl gaet sijne snelle Wagen,
(110) Met een Zuydweste windt deursnijden t’zachte zandt.
Eer dat ghy omme siet, terstondt verdwijnt het landt,
En van de koelte werdt de koets so ras gedragen,
Dat ghy den duyn verliest, en siet nu daer, dan hier.
Wie sou t’gelooven doch? Ick hebt gesien dees Wijlen,
(115) Dat in twee uyren tijdt gereyst zijn veerthien Mijlen.
De Wagen ongeschut ontloopt haer Winden schier:
En al dat ergens vlieght, en al dat swimt de same,
Het eene door de Locht, en t’ander door het Meer,
T’wijckt dese Wagen al. Dan een loopt wel so seer,
(120) Dat is de Wagen van GRAEF MAURITS groote Fame.

IX.
DOen hier de Walvisch lagh so groot schier als het strandt,
Daer Catwijck houdt den naem van t’oude Vaderlandt,
En sagh men nergens na den Zeeman so verschieten,
Als doen hy vliegen sagh de Wielen met de sprieten.
(125) Hy seyd’ is dat een werck als Argo, of noch meer,
Dat Pallas heeft gemaect haer grijsen oom ter eer?
Is dit de Wagen niet, waer mee den Heer de baren
Met sijnen drietandt heeft laetst over t’landt gevaren,
Doen al het volck verschrickt, als voor den jongsten dagh,
(130) Den omgeroerden grondt van d’Aerde beven sagh?
Sie ik de Nymphen niet daer onder t’vaenken springen,
En Triton op den hoorn met heesche stemme singen?
T’mach zijn dat Boreas Erichthin dien hy mint,
Of Chlorin* Zephyrus gaet soecken met sijn wint.
(135) T’mach zijn dat Aeolus met flesschen is gecomen
Alhier, en van Neptuyn sijn afscheyt heeft genomen.
Hy rade meest al mis. dan een ding was gewis,
Want dit een Wagen doch der groote Goden is.

X.
ALs dese Wagen liep,
(140) Den Schipper uyt Zee riep:
(Want hy te seer sijn baken,
Dees Wagen sach genaken.)
T’is al verloren nu,
Een ongestuynde Buy
(145) Heeft al het lant verdroncken,
En t’strant de zee geschoncken.
Nu Schipper zijt te vreen:
Want ghinder isser een,
So lang hem Godt wil sparen,
(150) Kan t’lant niet qualick varen.

XI.
O Span der Winden snel, die in de Wagen gaet,
Die door de wijde locht, door d’ongebaende velden,
Voert met u sterck geblaes, wiens loop noyt stil en staet,
Den Veltheer van het Lant, den grootsten Heldt der Helden;
(155) Gaet na de Sterren toe, en d’alderhoochste vlam,
En segt het hemelsch volck, en al die jonge Sonnen,
Segt dat een groote Spruyt, uyt der Nassouwen Stam,
So schoonen stercken lant door t’Swaert heeft overwonnen:
Dat hy Neptunus zee heeft onder hem ghebracht:
(160) Dat nu t’rijck Aeöli voor hem heeft moeten swichten,
En al der winden aerdt. Daer rest niet voor sijn macht,
Als t’gout verwulfsel noch en d’onghebluste lichten.
Het comt hen mede doch al toe met groot ghelijck.
Maer wy het Hollandsch volck, en t’Nederlandsch geslachte,
(165) Wy bidden, dat hy noch den tocht nae s’hemels Rijck
Wtstelle voor een tijt, en hier met ons verwachte.
En dat hy zy te vreen den Hemel door t’verstant
Te boven zijn gegaen, dewijl hy al het dwalen
Der Sterren, en des Maens, en oock des Sonne brandt,
(170) Met een groot onvermoeyt vernuft gaet achterhalen,
Navolger van wel eer Euclides stout bestaen,
En het Wiskonstigh spits des Geests van Syracúse,
En overwinner in de voorghetrede paen
Van t’hoogh-gemoet verstandt gesproten uyt Pelúse.
(175) Laet hen veel liever hier een Vader s’Vaderlandts,
En Schermheer zijn genoemt van t’volck en d’Heere Staten:
Laet hem t’hooft cieren hier met eenen laurenkrans,
So dick den Castillaen sal moeten t’veldt verlaten:
En tot des Zegens merck in t’Eylandt van den Rhijn
(180) Laet dese wagen hem tot een Triumph-coets zijn.

XII.
HAdt dese vondt geweest den ouden tijdt gewesen,
Een groote watervloet en stont hun niet te vresen.
Wilt dit met peck, en lijm, besluyten, en bedecken,
T’sal op u nat en droogh voor schip en wagen strecken.
(185) Wie sou dan vresen noch ondiepte, zandt, of strandt,
Als t’radt liep over zee, en t’zeyl liep over t’landt?

XIII.
DIt is een recht Tonneel des Aertrijcx. Waer het mijn,
Ick sou ghelijck den Rus een Wagewooner zijn.

XIV.

De Wagen spreeckt.
MAeckt Iupiter een plaets in t’hemelsch vyer voor my,
(190) Op dat ick by de twee een derde Wagen zy.
Ghy moocht my mee met haer in t’Noorden wel gaen setten,
Dat my bestove raen het water niet en letten.
Ick heb nu al geleert te mijden s’waters kant
Dewijl ick hier mijn reys droogh vorder over strandt:
(195) So sal my niet geschien, dat my niet soude lusten,
Te raken t’Westersch stroom ontrent de Spaensche kusten.
Doet my de eer dien ghy den Dolphijn en den Stier
Wel eertijts hebt gedaen, en t’goudgevelde Dier.
Arion, Hellen mee te voeren, of Europen,
(200) Is t’meer als onder t’jock van sulck een Heer te lopen?
Dit is genouch: maer doch alleen de reden niet,
Also de krans coemt toe de geen die snelste vliet.
Den Arendts vlucht en mijn en kanmen niet veel liegen:
Oock Ledaes lief de Swaen en sal t’my niet ontvliegen:
(205) Noch Perseus snel gehielt, die door den Hemel vaert:
Noch van Bellerophon het ongetemde paerdt,
Is hy gestert die oyt de paerde span versinde,
Denckt wat dat ick verdien die eerst vaer met de Winde?
Men siet in ’t hoochste dack Argo geschildert staen,
(210) De welcke dorst alleen door natte wegen gaen.
Wilt ghy niet ick en sal de Bergen niet vergaren:
Maer met mijn As en Windt nae s’hemels percken varen.

XV.
ACht ende twintich luy zijn van dit Werck gedragen.
T’getal alleen ons doet verwondren van de Wagen:
(215) Noch meer t’gewicht van dien doet schricken ons verstandt.
Orangien is daer eerst des Hemels liefste pandt:
Den broeder van den Heer der Denen is daer mede:
Graef Heyndrick oock die naest sijn broeder is de tweede
Daer onse saeck op steunt; en t’Huys van Nassous eer
(220) Veel Krijchsluy wijdt beroemt, en Duytsche Vorsten meer.
Den Heer van Buzenvael die is daer oock t’aenschouwen
Des grootste Konings beeldt, mijn ciersel en vertrouwen:
Den bloem van Engelandt en Vranckrijck vroom gemoet,
Zijn tegenwoordich daer, en t’Hollandsch edel bloet.
(225) Den Spaegniaerdt is getuygh gevangen hier te landen,
Die oyt was Admirant der Arragoensche Stranden:
En onder al het vreemdt dat hier is omgegaen,
Van sijn Gesanten, sal den Keyser dit verstaen.
Want wat wil ick hier doch de Stuurluy gaen verhalen,
(230) En ’t Wagevolck, en die t’zeyl hoogen en doen dalen?
So ick my noemen nu by sulcke Heeren mach,
T’is mog’lijck datmen my mee onder allen sach.

XVI.
O Konincklijcke stam van Arragoen, die Kleven,
En al t’Westfaelsche landt nu laestmael hebt doen beven,
(235) En t’water daer den Rhijn sijn eerste hoornen staen,
Hoe haest is dijne pracht Mendoza nu vergaen?
In onses Vorsts Triumph werdt ghy geleyt gevangen,
De Wagen die u voert is met een zeyl behangen,
En hadt ghy sulcken een gehadt op t’Vlaemsche strandt,
(240) Ghy hadt daer mee seer wel ontvloon des Winners handt.

XVII.
NU laestmael was op t’Strandt een ongepaerde Wagen,
Men siet een heele Vloet nu vande Windt gedragen.

XVIII.
O Son, zijt niet verbaest: siet vry de Wagen aen:
Want had ghy sulcken een, den dach sou sneller gaen.

DE REYS.
(245) HOort wonder, doch by my gesien, en wel bekent,
Hadt ickt noyt selfs gesien men deedt my noyt gheloven.
Daer Hollandt streckt nae t’West met d’Oceaen belendt,
Dit noemen wy de Zy, het is oock daerenboven
De rechte Zy vant Landt; de Zee alhier ons scheyt
(250) Van t’Rijck van Engelandt, met golgen ende baren.
Neptun die laeft hier t’zandt dat droogh en dorstigh leyt,
En nu de watren dwingt, nu wijt en breet laet varen.
Sijn palen hy hem selfs gestelt heeft, dese wal
Selfs groeyend’ uyter Zee bedwingt sijn onbedwanckheyt.
(255) Een mijlken vanden Haech men Schevring vinden sal,
Alwaer van versche visch de best’ en meeste vanck leyt:
Van hier tot Petten toe, of aen der Zypen dijck
Men veerthien mylen telt, waer van elck op een uyre
Een ganger clouck en radt pas soude gaen, ghelijck
(260) Een Kempenaer, of een van Luyck, of sijn gebuyre.
Dees wegh men vliegen most ter wagen; elck sat neer;
Voor d’oogen Hemel was, en strandt met des Zees wichte.
T’seyl stont so ras niet ront, de Vyerboet was heel veer.
Ia d’pincken, en t’gants Dorp van Schevring uyt t’gesichte.
(265) My docht hier of de Windt hem belchde dat hy niet
Sijn eygen vracht en voerd’, en scheen geheel te ruysschen,
Bycans gelijck daer snuyft een pijle die daer vliet
Snel van een fieren booch in Ruysschen en in Pruysschen:
Of als het yser huylt, twelck uyt een half Kartou
(270) T’voorleden Iaer voor Berck en Meurs, nu voor der Graven
Geschoten werdt deur last des Vorste van Nassou,
Maer stracx hier na de Windt en coud’ ons heel begaven.
So ras wy onse streeck nu hadden vast geset,
Aeolus sijn gemoet scheen heel te laten dalen:
(275) Het was meer swoel dan kout, des Wints cracht scheen verplet:
T’zuytwesterlijck geblaes cond’ ons niet achterhalen.
T’was, daer de raders snel ons voerden, stil en sacht,
Sulcx t’somers op een bergh de Windt men siet verflouwen;
De rasheyt van het Wiel nau t’spoor op d’ouver wracht,
(280) Dan daert bol was en gul, twelck ons dan dee weerhouwen.
Alsdan men wolcken sach van stof, het schuym der zee,
Twelck Venus oorsprong gaf, sprong ons dan om der ooren,
Soutwaters regen viel, van stof, en schilpen mee,
Ick docht nu isset waer dat wy van Syrten hooren.
(285) Het Dorp van Catwijck houdt van langen tijt den naem,
En brengt den oorsprong me daer wy van zijn gecomen.
Der cloucker Hessen Landt ter oorlogh seer bequaem
Sandt hier de Bataviers dien wy Hollanders nomen.
Op Brittenburger gront stondt Caius toorn, Seveer
(290) Hadt hier sijn Wapenhuys: zandt, zee daer over loopen:
Steen, yser is vergaen, selfs de rivier dats meer,
De mondt des Rhijns is wech, sijn kil met grooter hoopen
Van duynen hemels-hoogh verheven men hier siet:
De raders loopen nu daer oyt de schepen plaghen,
(295) Tstrandt is aen een verheelt, twelck twater niet toeliet,
Van t’een tot t’ander eyndt bebaent dit padt de Wagen.
Hier na comt Noortwijck aen, wiens Heer is vander Does.
Gegroet zy t’Vaderlandt der grootste twee Poëten:
Ick wilde Santvoort sien te rugge, maer, gans droes,
(300) Wy waren Wijck voorby eer wy dat conden weten.
Ghy Egmondt eel gesticht, die hier de wiegh eerst waert
Vant Christelijck geloof, ghy huis van oudt heercomen
Der Coningen, ick acht u heylgen selfs vervaert
Van sulcken snellen vlucht, dit meynden te zijn dromen.
(305) So vloogh de Wagen voort, schip nochte vogel ras
So veer voorheen niet was wy gingent achterhalen.
Wie is die niet gelooft t’Siciliaens gebas,
Daer d’Hollantsch Oceaen heeft honden op sijn palen.
Tis Scylla daer genaemt, het welck hier Honsbosch hiet,
(310) De Schipper vreest dees plaets om schipbreeck niet te lijden,
Het hooft ter zeevaert in men bruysschend’ alhier siet,
Het Bosch van hout en steen de baren t’landt doet mijden.
Want anders Nereus soect te doen hier sijn profijt
Met schade van ons Landt, en meent daer in te boren,
(315) Gheen plaets in Hollandt werdt so seer besorght met vlijt,
T’landt anders stont in vrees hier deur te gaen verloren.
Ten waer dit sterck gebou der stormen cracht benaem,
Gants Hollandt waer geen Landt, t’ging als in Noës dagen,
Ia selver het gewelt van steen en d’eycken raem
(320) Breect ende berst van een, en leyt langs strandt verslaghen.
Maer werck op werck gewrocht, hoop steens op steen gehoopt
Maect dat den grimmen moet sijn wil niet kan volbrengen.
Hier werden wy geschut, also t’werck dat hier loopt
Dwers over t’Petmer strant geen voortgang woud’ gehengen
(325) De Moschlen groeyen hier aen boomen, d’oude faem
Werdt by ons metter daet waerachtich nu bevonden,
Sy hebben versch en wit van Petten haren naem:
Lucrijnsche Woesters noyt so lecker smaecken konden.
Hier deun aen leyt de Zijp, in ons tijt weer bevorst,
(330) Twelck nu Landt en dan Zee geweest is tot meer malen,
Den acker korenrijck alhier nae t’water dorst,
Alwaer men t’schobgediert met netten plach te halen.
T’Marsdiep met Lallings ooch, en t’Vlie niet veer van hier
Gelegen is, een gat in storm niet lang om duyren.
(335) Voor dus veel plaets so beeft den Spangiaert trots, en fier:
Wy zeylden al dees wegh ter Wagen in twee uyren.

VAN DEN VINDER.
HEt Windtvoortvliegend’ hout heeft Tiphys in de baren,
En Iupiter daer na gebracht in s’Hemels perck?
Maer door Stevijnen konst, is t’over t’landt gevaren,
(340) Want dat noch Tiphys was, noch Iupiter sijn werck.

VAN D’AFBEELDING.
SO d’eene Wagen is te sien op t’Hollandtsch strandt,
So d’ander in de plaet van konst seer eener handt.
Dien heeft Stevijn (die t’Wicht, en t’wercken der getalen
Eerst sach, en hoe de Zeen door vloedt en ebbe dwalen,
(345) T’eerdcloot stof roersel mee) gevonden en verzint:
En over t’zandich veldt doen zeylen met de Windt.
De konstigh’ handt de Geyns heeft dese doen gelijcken,
Voor alle Koningen, en alle Koninckrijcken.
Ick acht aen t’zeyl de Windt bedrogen komen sal,
(350) Altijdt te lande vlieght oock desen over al.

VAN DE SELVE.
GHy siet in konstigh werck Neptuyns geschuymde veldt,
En t’water dat door kracht des bernings werdt geweldt,
En t’hoochgekrulde blaeu, daer t’woest getier der baren
Van t’schoongemarmert nat t’geklanck t’strandt door doet varen.
(355) De pincken spreyden uyt t’bedriegelijcke Wandt;
T’geschildert Scheepken snijdt het water over kant.
De versche vang op t’strandt verwacht aldaer sijn heeren,
En doet t’aensiende volck des hongers lust vermeeren.
Ghy siet wel Hollands vreucht, maer noch het wonder niet,
(360) Dus lang so moocht ghy noch gelooven dat ghy siet.
Siet daer, hoe dat de Windt de Wagen wech gaet rooven,
Want dat t’radt aerde raeckt t’spoor ons nau doet gelooven.
Den Buy werdt in de schoot geschut. Zeyl, en Bezaen
Verbieden het geblaes verloren wegh te gaen.
(365) De paerden achter aen ver hijgen ende sweten,
Die t’opgeblase zeyl te volgen haer vermeten.
Der honden jacht beswijckt, en kan niet langer gaen,
Noch t’branden vanden dorst, noch d’hitte tegenstaen.
Het volck staet al verbaest, en als het eens sijn oogen
(370) Van t’schouspel heeft gekeert, ist schouspel hem ontvlogen.
T’welck altemael de Geyn heeft konstigh nagemaeckt,
En door t’graefyser is’t daer na in t’licht geraeckt.
Men siet de saeck hier self. t’kan geen geloof verkrijgen.
Wat baet het seggen dan? Nu Musa laet ons swijghen.

Tot Leyden, by Hans Christoffels van Sichem, ende
        Hendrick Haestens. Anno 1603.


Willem Blaeu: Tooneel der steden. Amsterdam 1652.

[Fol. 2Gg1r-2Gg1v:]

DE ZEYL-WAGEN

die de doorluchtige Vorst
MAURITS VAN NASSOU,
Prins van Oranje, Graef van Nassou, &c.
heeft doen maken.

DE doorluchtige Vorst MAURITS, Prins van Oranje, Graef van Nassou, Catsemelibogen, Vianden, Diest, Meurs, Buren, &c. Gouverneur van Gelderlant, Hollant, Zeelant, &c. Opper-Veltheer van de legers der vereenighde Nederlanden, en Admirael der zee, &c. nu in een aengenaeme rust sijnde, na soo veel heerlijcke oorloghs-daden, nae ’t winnen van soo veel stercke steden en schanssen, pooghde met een eerlijck vermaeck, den Vorsten betamelijck, de moeyelijckheden der vorige groote en gewichtige beesigheden te versachten. Hier toe liet hy dese Zeylwagen op een wonderlijcke wijse maken, daer hy en de Grooten van het hof sich somtijts in verlustighden. Indien gy acht neemt op de asse, raderen, en diergelijck toestel, ghy sult seggen, dat het een wagen is: maer soo ghy de seylen, en het roer aensiet, en bemerckt dat het de wint doet voortgaen, dan sult ghy toestaen, dat men ’t een schip behoorde te noemen. In voegen, dat men om dese saecken over een te brengen, dit kunstigh stuck een Schip met raders, oft een Zeylwagen, gelijk in ’t gemeen geschiet, moet noemen. Acht-en-twintigh menschen konnen daer bequamelijk in gevoert worden, en dat met sulck een gewelt en snelheyt, als de wint goet is, dat men die niet onderscheyden, ja naeulijcks het bewegen der raden sien kan: want in twee uren kan hy veertien Hollantsche mijlen seylen, te weten, van Schevering, een dorp by ’s Gravenhage, langs de strant der Noortzee, tot Petten.
    De nieuwigheyt en wonderlijckheyt van dit varen oft rijden, oft eygentlijcker beyde te gelijck, scheen ongelooflijck, en trock yders nieusgierigheyt; soo dat veele Grooten, als Princen, en Graven, en de Gesanten van Vranckrijck, Engelant, Denemarcken, ja self van de Keyser, d’ondervinding hier af begeerden en verkregen. Franciscus de Mendosa, Admirant van Arragon, die in de Slagh in Vlaenderen by Nieupoort gevangen was, en omtrent ’s Gravenhage bewaert wierd, had lust en verworf verlof om daer in gevoert te worden. De Poëten versieren, dat Berecynthia, der goden moeder, in een wagen van leeuwen voortgetrocken, en Iupiter van een adelaer door de wolcken gevoert word, dat Diana herten, Venus swanen, Apollo oft de Son paerden, Triptolemus slangen, en Iuno pauwen, voor haere wagens hebben. Maer Maurits alleen verdiende, dat de winden, die over ’t geheele aertrijck vliegen, hem langs de Hollantsche Zeekusten voerden, terwijl ’t gerucht van sijn heerlijcke daden door de gantsche weerelt klonck. De vinder en toesteller van dit overkunstigh stuck wercks was Symon Stevin, een vermaert Mathematicus oft Wiskonstenaer, die Prins Maurits bysonderlijck beminde, om sijn uytnemend vernuft in een wetenschap, die hy niet niet alleen ten hooghsten achte en eerde, maer self oefende. Iacques de Geyn, een kunstigh schilder en plaetsnijder, heeft dese Zeylwagen eertijts in ’t groot uytgegeven. De onse heeft sijn geestigheyt niet vergeten in de gene die ick u hier vertoon, en ghy sult ’er volkomelijck de minste dingen, die de kunst kan voorstellen, in gewaer werden. De lof, die een yder van dit seltsaem werck sprack, was d’oorsprong van vele gedichten: maer boven alle andere munten uyt de gene, die de doorluchige geest van de weergaloose Hugo Grotius, eertijts Gesant van de Koningin van Sweden in Vranckrijk, in Latijn en Neerduyts gebaert heeft; waer van ick die van d’eerste tael, om haer welsprekentheyt, scherpsinnigheyt, en diepe geleertheyt, in ’t Latijnsche Tooneel der steden gevoeght heb: wat de Neerduytsche belangt, die hier terstont volgen, daer van laet ick u self oordeelen; hoewel ick vertrou, dat de verstandige sullen bespeuren, dat dese groote Poëet, door sijne onsterflijcke lof-rijmen, dese Zeylwagen veel verder, dan de snelle winden met al haer blasen vermogen, voert en bekent maeckt.



H. GROTIUS RYMEN
op de selve
ZEYL-WAGEN.

DOen hier de Walvisch lag soo groot schier als het strant,
Daer Catwijck hout den naem van ’t oude Vaderlandt,
En sagh men nergens nae den Zeeman soo verschieten,
Als doen hy vliegen sagh de wielen met de sprieten.
(5) Hy seyd’, is dat een werck als Argo, of noch meer,
Dat Pallas heeft gemaeckt haer grijsen Oom ter eer’?
Is dit de Wagen niet, waer meê den Heer der baren
Met sijnen drietandt heeft laetst over ’t landt gevaren,
Doen al het volck verschrickt, als voor den jongsten dagh,
(10) Den omgeroerden gront van d’aerde beven sagh?
Sie ik de Nymphen niet daer onder ’t vaenken springen,
En Triton op den hoorn met heesche stemme singen?
’t Magh zijn dat Boreas Erichthin dien hy mindt,
Of Chlorin Zephyrus gaet soecken met sijn windt.
(15) ’t Magh zijn dat Aeolus in Hollandt is gekomen,
En van den Watergodt sijn afscheydt heeft genomen.
Hy rade meest al mis. Dan een dingh was gewis,
Want dit een Wagen doch der groote Goden is.

MAeckt Iupiter een plaets in ’t Hemels’ vyer voor my,
Op dat ick by de twee en derde Wagen zy.
Ghy mooght my meê met haer in ’t Noorden wel gaen setten,
Dat mijn bestoove raên het water niet en letten.
(5) Ick heb nu al geleert te mijden ’s waters kant,
Dewijl ick hier mijn reys droogh vorder over strandt:
Soo sal my niet geschiên, dat my niet soude lusten,
Te raken ’t Westersch nat omtrent de Spaensche kusten.
Doet my de eer dien ghy den Dolphijn en den Stier
(10) Wel eertijdts hebt gedaen, en ’t goudgevelde Dier.
t’Ontvoeren Hellen, of Arions, of Europen,
Is ’t meer als onder ’t jock van sulck een Heer te lopen?
Dit is genoegh: maer doch alleen de reden niet,
Alsoo de krans komt toe de geen die snelste vliedt.
(15) Den Arendts vlucht en mijn en kan men niet veel liegen:
Oock Ledaes lief de Swaen en sal ’t my niet ontvliegen:
Noch Perseus snel gehieldt, die door den Hemel vaert:
Noch ook Bellerophon uw ongetemde paert:
Is hy gesternt die ooyt de paerde-span versinde,
(20) Denckt wat dat ick verdien die eerst vaer met de winden?
Men siet in ’t hooghste dack het schip geschildert staen,
Dat eerstmael dorst alleen door natte wegen gaen.
Doch wilt ghy niet, ick sal de bergen niet vergaren:
Maer met mijn As en Windt na ’s Hemels percken varen.

DIt is een recht tooneel des Aerdrijcx. Waer het mijn,
Ick sou gelijck den Rus een Wagewooner zijn.

ACht en noch twintigh zijn van dit Gespan gedragen.
’t Getal alleen ons doet verwondren van de Wagen:
Noch meer ’t gewicht van dien doet schricken ons verstant;
Oranjen is daer eerst des Hemels liefste pandt:
(5) Den broeder van den Heer der Deenen is daer mede:
Graef Hendrick: oock die naest zijn Broeder is de tweede
Daer onse saeck op steunt: en ’t Huys van Nassous eer,
Veel krijghsliê wijt beroemt, en Duytsche Vorsten meer:
Den Heer van Busenvael die is daer oock t’aenschouwen
(10) Des grootsten Konings beelt, mijn çiersel en vertrouwen:
Den bloem van Engelandt en Vranckrijck vroom gemoet,
Zijn tegenwoordigh daer, en ’t Hollantsch edel bloedt.
Den Spanjaert is getuygh gevangen hier te landen,
Die ooyt was Admirant der Arragonsche stranden:
(15) En onder al het vreemdt dat hier is omgegaen,
Van sijn Gesanten, sal den Keyser dit verstaen.
Want wat wil ick hier doch de Stuurluy gaen verhaelen,
En ’t Wage volck, en die ’t zeyl hoogen en doen dalen?
Soo ick my noemen nu by sulcke Heeren magh,
(20) ’t Is moogh’lijck dat men my meê onder allen sagh.

Aen den Gevangen
ADMIRANT.

O Konincklijcke Stam van Arragon, die Kleve’,
En al ’t Westfaelsche landt nu lestmael hebt doen beven,
En ’t water daer den Rijn sijn eerste hoornen staen:
Hoe haest is uwe pracht Mendoza nu vergaen?
(5) In onses Vorsts Triumph wert ghy geleydt gevangen,
De Wagen die u voert is met een zeyl behangen,
En hadt ghy sulcken een gehadt op ’t Vlaemsche strandt,
Ghy had misschien onvloôn des Overwinners handt.

De Zeilwagen van Simon Stevin, naar de Latijnsche gedichten van Hugo Grotius. Gent 1846. [TMD 224]
Gebruikt exemplaren: KBH 763 K 19; UBGent G 6756.
(In dit boek is naast de Nederlandse vertaling door Prudens van Duyse ook de Latijnse tekst uitgegeven.)

DE

ZEILWAGEN

VAN

SIMON STEVIN,

NAAR DE LATIJNSCHE GEDICHTEN VAN HUGO GROTIUS.

DOOR

PRUDENS VAN DUYSE.

****

GENT,

DRUKKERY VAN C. ANNOOT-BRAECKMAN.

—

1846.



DE

ZEILWAGEN

VAN

SIMON STEVIN,

NAAR DE LATIJNSCHE GEDICHTEN VAN HUGO GROTIUS.

DOOR

PRUDENS VAN DUYSE.

Wonder en is gheen wonder.
Zinspreuk van Stevin.
————

GENT,

DRUKKERY VAN C. ANNOOT-BRAECKMAN.

—

1846.


OP DEN ZEILWAGEN.

——

Eerste Puntdicht.

——

Aen Prins Maurits.

O Vader van de Nederlanden,
Wiens vuist naer ’t wrekend lemmer greep;
Voor welken hy, die in zijn handen
Een halven wereldbol verneep,
Terug krimpt, wil ’t de zorg gedoogen,
In hof en heir u toegevlogen,
 Aenhoor wat op den Wonderwagen,
Met linnen wiek door ’t ruim gedragen,
My stroomde uit diepverrukte borst.

De tijd genaekt met reuzenstappen,
Waerop ik, met verheven broos
Voorttredend, u zal tegenklappen;
Als Turnhout u tot schild verkoos,
Na ’t, afgestreên, zijn trotsche wallen
Voor uw bazuingeschal zag vallen,
En Vlaendren voor u boog. Verschoon
Dit zwakke lied, weldra vervangen
Door statelike zegezangen,
En weze uw gunst mijn lier ten kroon!

II.

Leeuwen draefden, door Cybeel
Stout geslagen in ’t gareel;
De Aedlaer droeg op breede vlerken
Jupiter ter hemelperken.
De Dolphyn sneed, fier de kruin
Opgeheven, met Neptuin
Door de zee; by ’t muilen-sporen,
(’t Voorhoofd trotsch op dubblen horen)
Reed de Zuster van de Zon
Naer uw sponde, Endymion!
Herten dreef Diana henen;
Venus, in de lucht verschenen,
’t Duivenpaertjen, of de Zwaen,
Ook der Muzen teedre liefde.
Met een Paerdenspan doorkliefde
Phoebus d’open hemelbaen.
Woeste Mavors zweepte mede
Rossen, pletterend de Vrede.
Hermes koos den wakkren Haen.
Triptoleem deed vreesbre slangen
Aen zijn minste wenken hangen
Onder ’t ploegjuk: Proserpyn
Zag die onderdanig zijn,
Als haer oog gebiedend vonkelde.
Het voorzichtig dier, ten toon
Door Saturn gesteld, omkronkelde
Uwen staf, Apolloos zoon.
Pauwen, by het oogstaert-wemelen,
Trokken de Godin der hemelen.
Door de thyrsen voortgespoord,
Rolden tigers Bacchus voort,
’t Eeuwig blonde hoofd omslingerd
Met het loover van den wingerd,
By des Saters huppeling,
In een uitgespatten kring.
Maurits heeft alleen voor wagen
Winden, in ’t gareel geslagen.

III.

’’ ’k Beken (riep de Iber uit), o Batavieren!
        Stout heerscht gy op der golven baen;
Maer wyken zult ge in ’t veld voor mijn banieren:
        Dien weg ziet gy niet openstaen
Voor ’t bolle zeil, of voor des Austers gieren.’’
        O dwazen, wat verdoolde waen!
Ons is ook ’t veld: niets blijft u, Soudenieren.
        Is Leydens zege uw geest ontgaen,
Ziet dan de zeilen van de Scheepkoets zwieren.
Zoo Batoos telg ’t bevel slechts uit wil stieren,
        Wordt de aerde ook Oceaen.

IV.

Wy, Batavieren, wy beploegden ’t ruim der baren,
Zoo verre de Oceaen zyne armen slaet om de aerd.
Zag Gibraltar de vloot des Amstels nadervaren,
Ook de Arabier aenschouwde ons moedig waterpaerd,
In Magellanesstraet, trots stormen, rotsen, kolken;
Op Javaes woeste golf, en Ganges gouden vloed,
En waer de winter heerscht by eeuwig grauwe wolken,
En eeuwig yskristal, ten zetel van zijn voet.
Op gantsch den Ocean bleef ons geen eereloover
Meer te vrybuiten: zie! wy zeilen ’t aerdrijk over.

V.

Als een schip door zee, al dobbrend, by genegen winden snijdt,
En door ’t kunstige bewegen ’t tegenbruisend nat bestrijdt,
Rijst dit somtijds berggewyze: de opgestoven afgrond loeit,
En de kiel, ten trots der winden, ligt daer pal en vastgeboeid.
Dit zag Maurits; hy, die de aerde, die het starrenrijk doorpeilt,
En hy wil niet dat het vaertuig ruste, als op een klip verzeild.
Neen, hy wil niet langer dulden, dat het werkloos windenchoor
Zich de vleugelen zie knotten, en zijn heerschappy verloor.
Maurits sprak; reeds staet daer ’t vaertuig, dat op zee of aerd’hem voer’.
Is ’t een schip, of is ’t een wagen, met een dijssel of een roer?
Schonk men masten aen den wagen? Schonk men wielen aen het schip?
’t Vaertuig glibbert over d’oever, vry voor waterberg, of klip.
Onder ’t zwaer gewigt niet buigend, dat het voert in zynen schoot.
Aen den steven zit held Maurits, Maurits door den geest ook groot;
Maurits, die met kalme blikken op de zee en aerde staert,
En den staf op allebeide zwaeit, met hulpe van het zwaerd.
Eéne stond (om ’t ruim te aenschouwen, zoo voorspoedig afgeleid)
Wendt hy ’t aengezicht daer henen, in ontzachtbre majesteit;
Schoon de stormige oever davert, schoon de wind in ’t aenschijn snort,
Uit het Noorden opgebroken, met de wieken onverkort:
Maurits laet zijn blikken waren langs den naesten Oceaen,
En ten minste driemael trager ziet hy ’t snelste vaertuig gaen.
In de golven, op den strande vaert, door stroom noch zand beklemd,
Wagenschip of Scheepkar even: deze vliegt, het gene zwemt.

VI.

Hy, die de vliegende Koets mag zien op het strand der Bataven
        (Wen nu de brandende zee deinst, met bezwykende golf),
Baer, waer nauw eene baen zich ontsluit, en heerschzuchtige Tethys
        Prest van den eenen kant, en van den andren tot duin
’t Oeverzand rijst, ziet verbaesd, haer schichtig by gunstige winden
Dryven, en laten geen spoor van hare glippende vaert.
En wat waer het, zoo langs ’s Oceaens onafmeetlyke velden,
        Tot onafzienbare baen ’t ruime daer grootsch voor haer lag?
Dan zou de Koetse gewis, tot spijt der onzekere winden,
        Zelfs by hun schuinschen tocht, stout nog de reize bestaen.
Ja, waer’ de wind ook vyandig, de vaerder (gelijk de Bataef doet)
        Wendde in beurtlingschen zwaei ’t wederom zwellende zeil.
Wie, die het ernstige werk van Maurits niet zoude bewondren,
        Steekt er alreeds zoo veel nuts in zyne uitspanning alleen?

VII.

O gy, die de Chimeer zoo stout ontkennen dorst,
                Van drakensteert voorzien, en leeuwenborst,
En Apis, wien half mensch, half os de wierook steigerde,
                Aenschouw (waer ge ook geloof aen weigerde
Te slaen) dit saemgemengd gewrocht, dat ginder koomt.
Zie schoot, en wiel, en mast, en zeil, en roer, en steven;
                Zie ’t Schip, door winden voortgedreven,
                        Door ’t radspan ingetoomd:
Een wonderwerk, waervan nooit de oudheid heeft gedroomd.

VIII.

Hy, dien het Oost bemint, voor wien het Westen beeft,
Zijns Vaders wreker, de beschermer van den lande,
        Zeilt in een wagen langs den strande,
Bestoken door de zee, die toornig naderstreeft.
Zijn wielen ploegen ’t zand: by koele Westerwinden,
Bruist ’s Austers ademtocht in d’opgezwollen schoot
Van ’t zeil: de Wagen schijnt de ruimte te verslinden;
Terwyl er menig windgenoot
Tot riem en spaen verstrekt, om door het zand te zwalpen,
Ontdekt hy, en verliest steeds nieuwgerezen Alpen.
’k Zag op twee uren tijds niet minder ingekort
Dan veertien mylen; ’k zag de wondre Scheepkoets wiegen,
En, door geen golf omwoeld, snel als de winden vliegen.
        Al wat op vinnen snort,
        Of rent op vleugelen,
Strijkt voor dit kunsttuig. Door geen hinder te beteugelen,
Vliegt, overheerschende het aerdrijk en den vloed,
Slechts Maurits zegekar met bliksemender spoed!

IX.

Min verstomde elk strandbewooner, wen te Katwijk aen de reê
De onafmetelyke walvisch, uitgesmeten door de zee,
Lag gestrekt, als toen de landman uitriep, na hy ’t wonderwiel
Met de zeilen heen zag snellen: ’’Dit, dit (op myne arme ziel!)
Zag ik gantsch mijn levensdagen op het water, noch op de aerd.’’
En te recht: hier voor dooft Pallas schepping, Argoos fier gevaert.
Ja, men zegt, dat op die zeilkoets onlangs zelf Neptunus kwam,
Langs de baren, met den elger in de vuist, verschriklijk gram.
De aerde beefde van des elgers forschen bons, als van d’orkaen,
En men zag de water-Nymphen rond de koets ten danse gaen.
Triton toette op krommen horen, en de winden allegaêr
Speelden, fladderden vriendschaplijk, by het dartlen van de baer.
Aen Neptunus heerschappye, Aeolus, beweest gy eer,
Zoo gy dacht: gy waert bedrogen, maer bedroogt u niet te zeer!

X.

Terwijl deez’ wonderkoets langs de aerd
Voortfladdert, ziet haer in zijn vaert
By ’t naderen van strand en baek,
Een zeeman, met verbleekte kaek:
’’Geen strand meer (roept hy): Oceaen
Zoo ver, zoo ver myne oogen gaen.
’t Is met het Vaderland gedaen!’’
Neen, beste makker! geen gevaer
Begrimt u: Maurits is nog daer.
Die wagen, met zoo fiere kruin,
Voert Maurits nog, en zijn fortuin.

XI.

Ga, Windgespan, die ’t eindloos luchtgebied
Doorrent, en ’t aerdrijk aen uw voeten ziet,
En toch de dienst des Bataviers u wijdt.
Stijgt hooger dan uw hoogen zetel! Rijdt
Ter starren heen, en meldt aen ’t Godendom,
Dat de overwonnen, aerd van eerbied stom,
Vóór Maurits ligt, en dat hy d’Oceaen
Wist zonder drietand, in den band te slaen.
Ja, dat hy zelf (o wonder nooit gezien!)
U met zijn zegescepter wil gebiên;
Zoo dat alleen de hemel overblijft,
Waerheen hy eens vol heldengrootheid drijft.
Dan, Holland wenscht dat zulks maer spade zy:
Hy blijve op aerd nog lang; hy blyve ons by,
Te vrede, dat hy, op verheven strael
Van ’t zielenoog, de hemelen doordwael’,
De Zon- en Maen- en Starrenloop bespied’,
Berekene, en op ’t spoor stapp’ van Euclied
En Archimeed; en burchten overal
Neêrdondere, by wraektrompet-geschal.
Lang streele ’t hem, dat volk en raed te saem
Hem Neêrlands Vader noemt, een heilge naem!
Moog’ hy nog vaek Hispanjes overmoed
Verpletteren met zynen reuzenvoet,
En voere hem voor ’t oog van Nederland
Deez’ Wagen rond, d’olijftak in de hand!

XII.

Had vroeger eeuw met zulk een vond zich zien verryken,
Wie had er dan gevreesd voor de onafmeetlijkheid
Des zondvloeds? - Zoo men slechts die koetse wil bestryken
Met ondoordringbaer pek, is zy tot schip bereid.
        Door de golven kan ze streven,
        Langs den bodem kan ze zweven.
Men vreez’ geen noodloot meer, of ’t zeil langs de aerde wieg’,
        Of ’t wiel op ’t water vlieg’.

XIII.

Door de winden voortgedragen
Langs de golven, op den grond,
Geef my enkel zulk een wagen,
En ik vaer den aerdbol rond.

XIV.

Omkroon, o Jupiter, my ook met starreglansen;
’t Zal de eerste koets niet zijn, die blinkt aen de oppertransen:
Twee wagens pryken daer. Al stelde my uw hand
In ’t Noord, opdat geen golf mijn wielen moge omspoelen,
Geen nood! Ik leerde reeds my aen de zee ontwoelen,
En droog doorloop ik ’t vlak van ’t onafmeetbaar strand.
Zoo kome ik nooit in ’t oord van Hercules pilaren!
Zoo moge ik verre van Hesperië steeds varen!
Gun my ook de eereplaets, geschonken den Dolphijn,
Arions vriend - den Ram, waer Helle zich aen kleste -
Den blanken Stier, waerop Europe’s min zich vestte;
Of is’t min eer, zoo’n held tot oeverpaerd te zijn?

’k Verg daerom niet alleen die schittrende belooning:
Mijn snelheid is mijn kroon. In uw bestarnde wooning
Versteek’ geen Starrebeeld my van dien zegepalm:
Geen klepprende Adelaer; geen Zwane, Leda lievend;
Geen Perseus, ’t luchtperk met gewiekten hiel doorklievend;
Ja, geen gevleugeld Paerd, fier op der Dichtren galm.

Wie ’t paerdespan eerst vond mag, nachtflambeeuw, ginds flonkeren:
Wilt gy den luister van het Wagenschip verdonkeren?
Zie Argo (de eeuwge kiel!) barnt aen de hemeltin,
Zy, die slechts golven ploegde! En mocht ge onbillijk weigeren,
’k Behoef geen bergen, als de reuzen, om te steigeren
Tot u: my voere dan de wind ter starren in!

XV.

Acht en twintig droeg de Wagen,
Die voor zeilschip tevens geldt.
Fier mocht de achtersteven dragen
’s Hemels wellust, Nieuwport’s held.
By dien wakkren landbehoeder
Zat des Deenschen Konings broeder,
En wie na den Prinse treedt,
Fredrik-Hendrik, in ons leed
Onze nieuwe hoop en bystand;
Met nog vorsten, uit den tronk
Der Nassauwers, en den vyand
Vreeslijk om hun heldenvonk.
Gy ook, Busenvael, mijn luister,
Die des franschen Konings beeld
Trouw weerkaetst: naest de echte teelt
Van den Celt en Pict, die kluister-
Schuwen, en de schoone blom
Van Bataefschen edeldom.
Gy bleeft aen dit schouwspel hangen,
Trotsche Spanjaert, krijgsgevangen,
Die den staf van Admirant
Over ’t schoon Hesperisch strand
Zwaeide, met manhafte hand.
Gy, Germanjes afgezanten,
Zaegt, met blikken t’ alle kanten
Snellend, ook den wondervond,
Niet den minsten van dien grond.
Wat zou ik de stuerliên tellen,
En de wakkere gezellen,
En wie by het vreemde roer
Ter besturing zat te loer?
Zoo ik na die groote namen
Me om den mynen niet moet schamen,
’k Melde, als blyden tochtgenoot,
        Huig de Groot.

XVI.

O bloed van Arragon, Vorst, voor wiens bliksemslagen
En Kleve sidderde, en de ontzachelyke Rhijn,
Mendoza, gy verhoogt uws vyands zegewagen:
Hoe spoedig zonk uw trots, versmolt uw vreugd tot pijn!
Der winden kerker neemt in houten ingewanden
U op; gy wiegt, en vliegt in ’t Wagenschip langs de aerd
        Met vaste vaert.
Vorst, hadt gy ook zoo’n koets bestuert op Vlaendrens stranden,
Wellicht ontsnaptet gy aen ’t zegeryke zwaerd.

XVII.

Een enkle voerde een ongelijkbren waterwagen:
Door zulk een vaertuig wordt nu gantsch een stoet gedragen.

XVIII.

Wat ziet ge, O Phoebus, neêr op aerde
        Verwonderd! - Ja, zie vry:
Zoo gy met zulk een Zeilkoets vaerde
Nog spoediger reedt gy.

XIX.

Deed Tiphys ’t schip de wiek in bare zee verbreiden,
En Jupiter in ’t oord, waer ’t starrenchoor ontbrandt,
Stevin’s ontembre geest bestond iets meer dan beiden:
        Hy wil: zijn Schip vliegt door het zand.

XX.

Men ziet te Schevening een van de Wagens pryken,
En d’andren, hier gemaeld, als kunststuk hem gelyken.
        Stevin, wiens geest en yvervolle moed
De Weeg- en Cyferkunst, als schepper, kon verryken -
                Stevin, die eerst der zeeën vloed
                En ’s aerdrijks omzwaei heeft bevroed,
        Beval het zeil zich d’oever te vertrouwen.
Van Geyne’s groefstael geeft ons d’andren ook te aenschouwen.
Bedrieg ik my, of vliegt (waer in zijn heerlijkheid
                Deez’ nieuwe Wagen is verschenen)
De bulderende wind reeds naer zijn zeiltop henen,
En voert, als zijn’ genoot, hem naer de onsterflijkheid?

XXI.

Vrees niet voor ’t lot van Icarus,
Al rolle ’t rad ook dubbel snel.
Want vliegen kunt ge als Dedalus,
Bestuert ge maer den Wagen wel.

XXII.

Gy ziet dit groene meir, door ’s kunstnaers hand geschapen -
Dien kronkelende vloed, die rijst en nederzinkt,
        Als daer, waer, by des afgronds gapen,
Het forsche golfgeklots met vreesbre woede klinkt.

De looze netten zijn ten zeebuit uitgesmeten;
’t Geschilderd scheepje ploegt die onafmeetlijkheid.
        De visscher denkt, by ’t strand gezeten,
Aen ’t schubbig kroost der zee, waerop de huisdisch beidt.

Gy, die hier ’t lustbedrijf der Batten moogt aenschouwen,
En niet hun wonderwerk, gelooft uwe oogen licht.
        Maer, zie! een koets, by ’t zeilontvouwen
Door ’t windenheir slechts achterhaeld, snelt als een schicht.

Ter nauwer nood raekt zy den grond, terwijl zy ’t vlugge
Toesnorrend windgebruis in ’t bolle zeil vergaêrt:
        De klepper, wien van hals en rugge
Het zweet ontdroppelt, volgt vergeefs haer reuzenvaert.

De ranke jachthondtroep, met afgetobde lenden,
Bezwijkt, door zonnegloed van dorst gantsch afgestreên.
        De aenschouwers van dien Wagen wenden
Eéne enkle stond den blik er af - en hy verdween.

Zoo praelt het kunsttafreel, met stoute hand gedreven,
De Gheyn, in stalen plaet! Wie of hier zingen wil?
        Men ziet het levend wonder zweven,
En staet er voor verstomd. Verrukte Lier, zwijg stil!

LOOP DES ZEILWAGENS.

Ik zing iets wonders, maer dat menigeen aenschouwde;
Dat ik betwijflen zou, had ik het niet aenschouwd.
Daer, waer de bodem, dien de Batavier bebouwde,
Naer ’t Westen zich verbreidt, scheurt ons het zwalpend zout
        Van ’t neevlig Brittenland; daer strekken
        Zich de akkers uit ten oeverboord,
Dien vader Oceaen wil beurtelings bedekken
Met zynen groenen dosch. Hy zelf heeft in dat oord
        De pael gesteld, waerin zijn plassen
                De velden overwassen,
        Of rugwaert vliegen op zijn woord.

Daer heft, niet verre van den Haeg, ’t bly Scheveningen
Het duinenryke hoofd, en roemt zijn vischvangst. Daer
Loopt de effen oeverbaen langs Petthem, en zijn klingen,
Die veertien mylen telt. Hy, die een draver waer’
Als Iphiclus, kon nauw, met wieken aen de hielen,
Haer op dien tijd betreên. Daer zouden ’s Wagens wielen
Nu wentlen. Elk zit neêr: zoo ver het oog verdwaelt,
        Slechts duinen, oever, zee, en hemel.
Pas zwelt het klettrend zeil by ’t windgebruis, reeds daelt,
        By ’t ons omdansende gewemel,
                De vuerbaek neêr.
Als verontwaerdigd om die zege, zucht het heir
        Der winden, morrend in den hoogen.
                Zoo sijffelt, afgevlogen
Van ’t trillend koord, de pijl, die ter verwoesting snelt,
Geschoten door den arm van een Sarmaetschen held.
Zoo sist de zwavelgloed, al buldrend losgebroken,
        Als Nassau, met den donder in de vuist,
Langs de oevers van den Rhijn de siddering doet spooken.

Wanneer nu de eerste wrok des winds was uitgebruist,
        Wanneer wy, voortgedreven
                Langs vaste baen,
Voortwemelden, by ’t gram gebrom van d’Oceaen,
Scheen ’t rustloossnorrend wiel van ’t windenheir begeven;
        Als of ’t de koets niet volgens kon,
En ’t was alom zoo zwoel, waer zy ons henenrukte,
Als wen het windeken verkwijnt by zomerzon,
                Die hem den adem jukte.
        Het wiel beschaûwde nauw den grond,
Ten zy als ’t mulle zand ’t vertraegde ééne enkle stond.
Nu viel een stofwolk, als een dwarrelwind gestegen,
                Op ons ter neêr.
Dan vloog een schelpenjacht ons in het aenschijn tegen,
                Gelijk by storremweêr.
        Te Katwijk, dat de naem der Katten
Voor ’t laetste nakroost leven doet,
        Uit welker tronk de aloude Batten
        Geteeld zijn, trotsch op d’eigen moed,
        Stond eenmael Caius gryze toren;
        Severus koornaerd lag er meê.
        Van allebei geene enkle sporen:
                ’t Is alles zee.
        Zelfs ’t puin bezweek: dan, waertoe klagen!
Of dempte niet de Tijd, met zyne ontzetbre vuist,
De monden van den Rhijn, die in verzwolgen dagen
        Vol majesteit daer heeft gebruist?
Daer vaert de Wagen nu, waer ’t ranke bootje eens vaerde,
        En ’t strand met effen pade lacht.
Hy nadert Noordwijk, dat een’ waerden Dichter baerde:
U, Dousaes heilge wieg, werd onze groet gebracht.
’k Wou Sandvoorts tempeldak aenschouwen, en ik staerde,
                En ’t was niet meer.
O Egmonts grijs gesticht, waer vorsten uit ontsproten,
Die, als der Godsdienst wieg, omvonkeld zijt met eer,
U is, met vliegend zeil, de mast voorbygeschoten
(Geen vogel is zoo snel, die d’Oceaen doorwaert).
Verstomde ’t schimmenheir uws puins niet by die vaert?
Het scheen, als gingen zeegedrochten hier aen ’t bassen.
        Wie kent er ’t Hondsbosch niet,
Om schipbreukramp altijd des vaerders bang verdriet?
        Niet verre van die streken schiet
        Een woud omhoog, der golf ontwassen,
        Die machtloos aen zijn voeten knaegt.
Geen ander oord, waer meer gevaren u verrassen.
Waer’ geen ontzachelijk gevaerte er opgedaegd,
        Reeds lang zou daer de golf weêr grommen.
Schoon steen en eik ze terg’, ligt steen en eik daer neêr-
Gestort, steeds vruchteloos door kracht van armen weêr
                Omhooggeklommen.
Hier staen we: een hoogte rijst, die Pettems oever scheidt;
’t Lucrijnsche strand gelijk, waer ’t oog wellustig weidt
In vergezichten, zielverrukkende tafreelen.
        Waer de afgrond woedde, ziet men geelen
        De milde korenairenschat,
En in de verte kromt en kronkelt Flevoos nat.
Wat tijd behoefde er, om die streken te doorsnellen?
                Een dubbele uer alleen.
Zoo krimpt het oord in voor ’s Lands Held, en zijn gezellen -
Het oord, Hispanjes schrik, al is het nog zoo kleen.

Statius: At nunc quae solidum terebat,
        Horarum via facta vix duarum.
De baen van éénen dag krimpt tot twee uren in.

Aantekening van Prud. van Duyse:
Het verhaal van de zeilwagen speelt ook bij den beroemden romanschrijver Sterne, een der oorspronkelijkste navolgers en letterdieven dien Engeland te roemen hebbe. Even als Erasmus wist hy de doctorale bonnet aerdig met de belletjes der zotskap te omhangen. (het personage oom Tobias).
Over het einde van zeilwagen zie Meerman’s uitgaven van H. de Groot’s Vergelyking der gemeenebesten.

Er is ook een vertaling van XIX. gemaakt door J. Vollenhove, die getrouwd was met een kleindochter van Stevin, Catharina Rooseboom (blijkens een plaats uit de dichter Geeraerd Brandt.) (Zie ook Verhaeghe, Voorlezing op Stevin, blz. 66):

Een stuk van Tifis eerst gebouwd, doorsneed de baren;
’t Quam door Jupijns bevel de starren ingevaren:
Een zeilend schip te lande is ’t Konstwerk van Stevyn.
Want zulken wonder wrocht noch Tifis, noch Jupijn.
Continue
Vraghe en antwoordt over den doop voor zijn dochter Cornelia.
Gebruikt exemplaar: UBA O 65-801
Zie ook de T’samensprake over den doop (’s-Gravenhage, Aert Meuris, 1619)


[fol. A1r]

HVGONIS GROTII

VRAGHE en ANTWOORDT:

over den Doop.

Ghestelt in zijn ghevanckenisse

voor zijn Dochter

CORNELIA de GROOT.

Int Iaer onses Heeren 1618.



[fol. A1v: blanco]
[fol. A2r]

VRAGHE en ANTWOORDT:

over den Doop,
voor

CORNELIA de GROOT.

V. MIjn kindt, ghy zijt zeer jonck gedoopt: weet ghy dat niet?
A. Ja Vader, ick verstae dat sulcx zoud’ zijn gheschiet.
V. Wat is te segghen doop, verstaet gy dat met reden?
A. Met zuyver water zijn begoten myne leden.
V. En wie heeft dat ghedaen? verhaelt my dat nu voort.
A. Een die ghestelt was om te leeren Godes woort.
V. In wat plaets ist ghebeurt, weet ghy dat oockte deghen?
A. Daer Godes volck by een den Godsdienst comen pleghen.
V. En doe ghy zijt ghedoopt, in wat naem ist gheweest?
A. Des Vaders end’ des Soons, end van den heyl’gen Gheest.
V. Wat hoor ick, zijn daer dan drie Goden by malkander?
A.. Daer is maer eenen God, end’ nevens hem geen ander.
V. Zijn daer oock tekenen waer door hy wert bemerckt?
A. De Werelt end’ zijn woort, want hy spreeckt end’ hy werckt.
V: Wat is dan desen Godt? segt my dat oock mits-desen.
A. Een enckel eewich goedt, wijs onverandert wesen.
V. Waerom ist dat ghy hem dan driemael onderscheyt?
A. Omdat zijn heylich woordt de zaeck alsoo uytleyt.
V. Maer hoe, is drie dan een? waer is dat meer ghebleecken?
A. ’t Oneynd’lijck wil niet wel by ’t eynd’lijck zijn geleecken.
V. Heeft Godt dan niet gemaeckt, daer ooc yet sulcx in scheen?
A. De Zon, zijn licht, zijn brandt, zijn drie, en nochtans een.
[fol. A2v]
V. Vint ghy niet in den mensch, dat ons daer toe can leyden?
A. De ziel, ’t verstandt, de wil, zijn een end’ onderscheyden.
V. De Vader, Soon, end’ Geest, zijn drie, dan heel ghelijck?
A. Zy hebben eene macht, een eeuwicheyt, een rijck.
V. A. V. A. V. A. V. A. V. A. V. A. V. A. V. A. V. A. V. A. V. Can Godt oock alles doen, end’ is hy wel zoo crachtich?
A. Al wat hem eerlick is, daerom heet hy almachtich.
V. Wanneer is Godes Zoon gheboren, geeft bescheyt?
A. Als mensch tot zijner tijt, als Godt van eeuwicheyt.
V. Wat was dan Godes Zoon van aller eeuwicheden?
A. Des Vaders evenbeeldt, zijn raet, zijn woort, zijn reden.
V. Maer is daer oock door hem yet sonderlingh gheschiet?
A. Door hem ist al ghemaeckt, end’ sonder hem gansch niet.
[fol. A3r]
V. Maer hoe wert Godes Zoon, met ziel end’ vleesch omhangen?
A. V. A. V. A. V. A. V. A. Ghelijck de ziel en ’t lijf maer eenen mensch en maken.
V. Hoe comt dat desen Heer, den naem van Iesus draecht?
A. Om dat hy ons verlost, end’ al ons quaet verjaecht.
V. Hoe comt oock dat wy hem den naem van Christus geven?
A. Om dat hem Godt gesalft end’ seer hooch heeft verheven.
V. Waer door heeft onzen Heer, ’s verlossers ampt volbracht?
A. Door leven end’ door doot, end door opstandinghs cracht.
V. Wat vruchten zullen u doch ’t leven Christi schencken?
A. Ick moet altijts zijns leers, end’ zijns voorbeelds gedencken.
V. Zeght cortelijck, wat is by hem gheleert gheweest?
A. Godt wel te kennen, end te dienen in den geest.
V. Wat zijn in desendienst, voor deelen aen te mercken?
A. Boetveerdicheyt, ghelooff, end’ geestelijcke wercken.
V. Weet ghy waerin dat dees boetveerdicheyt bestaet?
A. Iae, datmen crijght berouw, end’ ’t booze leven haet.
V. Wel, wat is het ghelooff, daer door men wert behouwen?
A. Dat Godt de salicheyt ons geven wil om niet.
V. Wat zijn de wercken dan, nae’s liefdes aert bedreven?
A. ’T zijn vruchten van’t gelooff end’ een wech tot het leven.
V. Wie moeten wy dan al beminnen nae den geest?
A. Ons naesten als ons selfs, maer Godt noch aldermeest.
[fol. A3v]
V. Wil Godt ghebeden zijn, byzonder of te gader?
A. Beyd’, als zijnd’ in ’t gemeen, end’ yedereen zijn Vader.
V. Wat wil Godt datmen bidt, als wy hem roepen aen?
A. Al waer uyt dat hem eer, of ons nut can ontstaen.
V. Wat kan men bidden dan,om Godt daer door te achten?
A. ’s Naemseer, Rijcxmeerderingh, end zijnes wilsbetrachté.
V. Wat machmenbidden,dat ons eyghen nut aengaet?
A. Nootdruft, vergiffenis, b?waringh teghens ’t quaet.
V. In wat manier wil Godt van ons zijn aenghebeden?
A . Ootmoedich,ongheveynst, vol hoops, met korte reden.
V. Maer machmen niemandt meeraenbidden nevens Godt?
A . Neen, hy is yverich, end neemt dat als een spot,
V. En machmen door geen beelt Godt eeren ende vreesen?
A. Dat strijdt met Godes eer, end zijn onschoubaer wesen,
V. Is die meyneedich sweert, niet schuldich aen de doot?
A . Niet die alleen, maer die oock yet sweert buyten noot.
V. Waerom ist dat Godts volck vergadert t’eener stede?
A. Tot Nachtmael, Doop, gehoor, aelmis, ghesangh, gebede.
V. Wat moetmen hooren daer, uyt eenes Leeraers mondt?
A. Het woordt van d’oude wet, end’ van het nieuw’verbondt.
V. Hoe verre moetmen hem aen’s Leeraers segghen binden?
A. Zoo verre, alsmen grondt in Godes woordt kan vinden.
V. Wat is het ampt van een die totten volcke preeckt?
A. Te swijghen daer Godt swijcht, te spreken daer hy spreeckt.
V. Wat wert daer meer vereyscht om’t leerampt te betreden?
A. Een onberispten naem, van handel end’ van zeden.
V. Wat moet nu de Gemeent’ aen haren Herder doen?
A. Hem geven liefd’éad’eer, end’buyten kommer voen.
V. Wat is der kind’ren plicht, die Godt meeft wil beloonen?
A. Liefd’, eer, ghehoorsaemheyt, haer ouders te bethoonen.
V, Wat zullen d’Ouders dan bewijzenaen haer bloet?
A. Bezorghen haer de kost, maer vooral themelsch goet.
[fol. A4r]
V. Waerom is d’Overheyt zoo hooch van Godt verheven?
A. Om tot der goeden rust, de quaden te doen beven.
V. Wat is een Onderzaet dan schuldich aen zijn Heer?
Tol, schattingh, lofontfich,ghehoorfaemheytendeer. . .
Wat falde man dan doen,om Godt wel te behaghen? . . .
Bearbeyden dekoft,zijn vrouwin liefde draghen.
Wat is voor een Ionckvrouw het eerlijckste cieraet? , !
Een ongheveynfdeliefd’, met een eerbaerghelaet.

Haer kind’ren op te voen, haer man’t ghebiedt te geven. .
Wat zal een Weduw doen, om een goewech tegaen? . "
Veel bidden, mijden weeld’, end’ d’armengade flaen.
Wat moeten die doen, die een Huyfghefin regieren?
Ghebieden hare Boon, met billijcke manieren.
Hoe moeten dienen, die haer in een dienft befteen ?
Ghetrouw’lijck;vlytelijck, niet mae het ooghalleen.
Hoe leyt ons Christus uyt, ’t ghebodt van niet te doden?
Dat daer door alle nijt end haetoockwert verboden.
Oockalfmenj?gens ons yets quaets bedreven heeft ?
Vergeven moeten wy, ghelijck ons Godt vergheeft. |-
Zal niemandt nemenwraeck vanweghenschimp oft flagé?
Veel lieverandermael het onghelijck te draghen.
En ist nietredelijckte doen goetaen dengôen?
Iae, doch niet dien alleen, maer oock die ons mifdoen.
Wie leert ons doch het goet den quaden te bewysen? . |
Die over go?n en quâen zijn klare Zon laet rysen.
Wat is dat Christus ons metoverspel verbiet?
Wat menghingh datter is, die buyten echt gheschiet.
End’alfmen mijt de daet, is hy daer med’ te vreden?
Neen, hy eyscht eerbaerheyt, in woorden end in zeden.
Iftbeterdan ghetrouwt, oft onghetrouwt te zijn?
Demaechdelijcke standt dient Godt met minderpijn.
[fol. A4v
V. Mishaghen die dan Godt die echtlijck zijn ghebonden?
A. Het bedd’ is onbevleckt, de standt van Godt ghevonden.
V. Die ons ghebondenis, heeft die tot scheyden recht?
A. Wie buyten overspelhem scheydt, die breeckt den echt.
V. Zoo waer het beterdan noch onghetrouwt ghebleven?
A. Iae, maereen yederis die gave niet ghegheven.
V. Ist eveneens hoe dateen mensch aen’t goetgheraeckt.
A. Die zulcx met onrecht doet, wert als een diefghelaeckt.
V. Ist dan genoech, hem wel van onghelijck te wachten ?
A. Tot overvloet behoort een meních oock niette trachten.
V. Zoud’niet den rijcken oock den hemelopen staen ?
A. ’t Ghebeurt beswaerlijck datzy daerheenengaen.
V. Wat moet een rijckmensch doen nae onfes Heers bevelen?
A. Niet trots zijn op zijn goet, end’mild’lijckmede delen.
V. Hoedanichaelmis dan, is welcom by den Heer?
A. Die blydelijck gheschiet, en niet om danck noch eer.
V. Maer ofdie mildheyt brachtghebreck in d’oude daghen?
A. Die koft end’ kleeré heeft,end’ woonplaets,heeft geé clagé.
V. Maerzegt, wie is, die ons daer van verzek’ringh doet?
A. Hy die de bloeme cleet, end die de Mufschen voet. -
V. Z?ldan voorts tydelijck de mensch niet moghen zorghen.
A. Niet alte veel, maer hy voor huyden, Godt voor morgen?
V. Moet hem een Christen mensch van leughenhouden vry?
A. Niet dat alleen, maer oock van twift en clapperny.
V. Wel,moetmen allejockend’ boerticheyt dan vlieden?
A. Vanelckontuchtich woortzal rekeningh gheschieden.
V. Wel waer inzaleen mensch dan scheppen zijne vreucht?
A. In Lofzang, in Godts woordt, end’in vermaen tot deucht.
V. Can yemant hemoockwel bezondighen met zwijghen?
A. Als Gods eer, ofeen mensch daer letfeldeur zoud’crijghen.
v. Begeerten van het hert, zijn die tolvry voor Godt?
A. Wie dat yet quaets begeert, doet tegens zijn ghebodt.
[fol. B1r]
V. A. [fol. B1v]
V. Maer hoe is hy ghedoot nae alle deze schanden?
A. Ghenaghelt aen het kruys, met voeten end’ met handen.
V. Istzeecker, dat hy oock ghegeven heeft de Gheeft?
A. De Zon end’d’aerde zijn daer van verschrickt gheweest.
V. Maer waer is ’tlichaem doch, nae zijne doodt, ghebleven?
A. ’Tisin een gra fgheleyt, dat daertoe was ghegeven.
V. Heeft Christi lijden heel in’s lichaems pijn bestaen?
A. Zijn ziel was oock beangst, bedroeft, end’seer belaen.
V. Waerom heeft Godt zijn Zoon, ontschuldich dit doen lijden?
A. Om dat hy ons alzoo van schulden zoud’ bevrijden.
V. Maer was daer geen genaed, dan zoo, door dierbaer bloedt?
A. Neen, Godts gerechticheyt, die wilde zijn gheboet.
V. Is een offrand’ ghenoech voor aller menschen zonden?
A. Iae; dese; want hy is alleen volmaeckt bevonden.
V. Wat is dat door die doodt ons voorgheschreven wert?
A. Liefd’, ootmoet; lijdzaemheyt, end’ een gehoorzaem hert.
V. Is Christus in de doot, end’ in het graf ghebleven?
A. Neen hy, de derde dach sach hem weer in het leven.
V. Christi verrysenis,wat heeft dus die verklaert?
A. Hy is als Zone Godts daer deur gheopenbaert.
V. Vertoefden hy noch hier, dat hem de menschen saghen?
A. Zijn leerlinghen alleen, den tijt van veertich daghen.
V. Als hy van’t aertsche dal vertooch, waer bleefhy doe?
A. Een wolck heeft hem ghevoert, tot in den hemel toe.
V. Wat ist dat wy van hem noch voorder connen weten?
A. Dat hy ter rechterhandt zijns Vaders is ghezeten.
V. Zijn d’Engelen niet meer dan hy (als mensch) gheacht?
A. Neen, over d’Engelen is hem gegeven macht.
V. Maer denckthy oock om ons, in zijnes Vaders wooningh?
A. Hy is ons Priester daer, hy is oock onze Coningh.
V. Wat ist dat hy aldaer als onze Priester doet? sel
A. Hy spreeckt voor ons, uyt cracht van zijn Yoplbloet.
[fol. B2r]
V. Wat hebben wy van hem als Coningh te verwachten,
A. Hy staet voor ons, end breeckt de vyandtlijcke machten,
V. Blijft Christus dan altijtin themelsche paleys?
A. Tót dat hy in een wolck zal doen zijn tweede reys.
V. Waer toe zal hy hem dan, weer à: begeven?
A. Omt oordelennae recht,die doot zijn end die leven.
V. Watis die Geeft, die oockwertinden doop bedacht?
A. Des Vaders end des Zoons, een wezentlijcke cracht. .
V. Maer heeftmen van dien Geest voor Christi tijt gheweten?
A. Iae; want door defen Geest zoo spraken de Propheten.
V. Wat is dan boven hun, d’Apoft’len toegezecht?
A. Een grooter overvloet, end’mededelens recht.
V. Watwaren van dit vuyr de treffelijcxste stralen?
A. Ghenefingh, Prophecij, befweeringh, vreemde talen.
V. Alzoo dital ophout, wat doet de Geest nu doch ? .
A. Zijn werckinghhout nietop, hy leert en trooft ons noch.
V. Waer ist dat dezen Geest van ons wil zijnghevonden?
A. In de ghemeente Godts, door hem aeneenghebonden. . .
V. Hoe verr’ftreckt deez’ gemeent”, end’ wat is haer belendt?
A. Oost, Zuyden, West end’ Noord, al, waermé Christum kent.
V. Maer zijn de loden niet, van oudts Godts bondtgenoten?
A. Weleer, maer Christus heeft het scheydzel omgheftoten.
V. Blijft dan de Iootsche wet noch in haer oude kracht?
A. Neen, door het nieuw verbondt is die te nietghebracht.
V. Waer zijn befnydenis end Zabbath dan ghebleven?
A. Van deze schaduwen, is ’t lichaem ons ghegeven.
A. Dat dese tweede ziel, die twee het lichaem voeden.
V. Enwaerom isteenbroot, end’waerom ist een wijne.
A. Om datwy allegaereenslichaems leden zijn.
V. Zijn onder Godes volck, oock swacken ende slechten?
A. Die moetmen zachtelijck verdraghen end berechten.
Als dezer yemandt ons verkortin goedtoft eer:
A. Vermaenthem eerst alleen,dan voor twee, dan voor meer
V. Als een hartneckich is, oft valtin booze wercken?
Die moetmen snijden af, als vreemt van Godes kercken.
Hoe langh ist, dat hy zooghescheyden blijven zal?
Tertijdt toe dat hy toont berouw van zijnenval.
V. Ist crachtich datmen zoo bindt, oft ontbindt dezon den?
A. Godt zelf die houdtze voor ontbonden of ghebonden.
V. Waerom ist datmen doopt de kind’ren versch ghebooren?
A. Men thoont zoo, dat zy vanjoncx af Godt toebehooren,
V. "Tschijnt nochtans dat altijt’tgheloofvoort water gaet?
A. "Tgheloof van d’ouders comt de kinderen tebaet.
V. Beduytons dezen doop oockyet van Godes gaven:
A. Vergevingh, weergeboort, opstandingh uyt de graven.
. Hoewert den doop dan door vergiffenis vervult? , , ,
. Het waterdoet vergaen devlecken, Godt de schult.
Verdientmen dit aflaet door menschelijcke daden?
. Geenfins, het wert verguntuyt loutereghenaden. -
Heeft yemant dan voor ons verkreghen zulck een goet? -
De Heer Iesus alleen, doorzijn vergoten bloedt.
Wie zijn zy dan de Godt die zonden wil vergeven? .
Die met een droevich hertbeklaghen’tzondich leven. .
Is hy dan des ghewis, die zijn mildaet berouwt?
Indien hy oockghelooft, end vastelijckvertrouwt?
. Can die vergiffenis oock meerals eens gheschieden? . . . .
Zoo dickwils alsmentracht met ernst het quaette vlieden.
Wat heeft den doopghemeens doch met de weergeboort?
Een Chriften meních die fterft, als die in’t waterfmoort.
Een Chriften mensch nochtans wert levendich bevonden.
Hy leeft niet meer hem zelfs, hy leeft niet meer dezonden.
Wel,hoe dat, gaethy dan ’t voorgaende leven af?
. Als met Christo ghekruyst,end’ wech gheleytin’t graf
Wat leventreckthyaen, die weder is gheboren?
Nae’t voorbeelt van die geen, in wien hy is verkoren.
Welis hy dan voortsaen van alle zorgh bevrijt?
Neen,tusschen geest end vleesch, daer blijft een sware strijt,
Maer door wat wapenen werttoch het vleesch bestreden?
A. Door vasten, vredes luft, Gods woort,gheloof ghebeden.
V. Is dan een Christen mensch oyt zonder alle vleck?
A. Die zulcx hem voorstaen laet, die heeft een grootgebreck?
[fol. B2v]
V. Heeft dan de nieuwe mensch oock voordeel boven d’ouden?
A. De zond’ en heeft in hem geen heerschappy behouden.
V. Ist mooglijck, dat die feylt Godt evenwel behaecht?
A. Iae’t; want, om Christi wil, zijn swackheyt Godt verdraecht.
V. Segt voort, hoe kan de doop, d’opstandingh ons aenwysen?
A. Als duycker uyt de zee, zoo zullen wy verrijzen.
V. Waer blijft des menschen ziel, als die van’t lichaem scheyt?
A. By Christum, daer zy voort den jongsten dach verbeyt.
V. Wat is die jongestn dach, end’ waer tot zal die strecken?
A. Des Engels luydt gheklanck zal dan de dooden wecken.
V. End’ waer to zullen doch de dooden dan opstaen?
A. Om, nae haer wercken, elck rechtveerdich loon ’t ontfaen.
V. Waer toe zal onzen Heer verdoemen zijn vyanden?
A. Tot een verterend’ vyer, dat eeuwichlijck zal branden.
V. Wat heeft de goede Godt den zijnen toebereedt?
A. Voor lichaem en voor ziel een vreuchde zonder leet.
V. Maer hoe zal ’t lichaem,’t welck vergaen was, weer vergaeren?
A. Het koren lang verrot, spruyt wederom tot aeren.
V.
A.
V.
A.
V. Zaloock de Zon of Maen verklaren haer ghesicht?
A. Neen; Godes heerlijckheyt zal zijn haer eeuwich licht.
V. Hoedanich zal de vreuchd’ dan zijn, die wy daer wachten?
A. Die noyt in oogh, noch oor en quam, noch in ghedachten.
V. Om daer te comen, ziet dat ghy den doop beleeft.
A. Daer helpe my toe, hy, die zulcx bevolen heeft.
FINIS.
Continue
Hugo de Groots Bewys van den waren Godsdienst. Mitsgaders zyne andere stichtelyke gedichten, en gesangen. Den derden druk. ’s Gravenhage, Johannes Tongerloo, 1683.
Gebruikte exx.: GBR 1353 G 14; UB Gent BL 7343 en Heremans 772; Princeton University Library 5713.411.15.


[fol. *1r: frontispice]

H. de GROOTS

BEWYS

Van den waren

GODSDIENST.

Mitsgaders zijne andere

STICHTELYKE

GEDICHTEN

En

GESANGEN,

Met eenige korte Aenteke-
ninge, &c.

In ’s GRAVENHAGE,
By Iohannes Tongerloo,
Boeckverkoper.
1683.

[fol. *1v: blanco]
[fol. *2r]

HUGO DE GROOTS

BEWYS

VAN DEN WAREN

GODSDIENST.

Mitsgaders zyne andere

STICHTELYKE GEDICHTEN
EN GESANGEN,

Met eenige korte Aanteekeningen, en aan-
wyzingen van SchriftuurpIaatzen ver-,
klaart, en vermeerdert.

DEN DERDEN DRUK:

[Typografisch ornament]

IN ’S GRAVENHAGE,
_______________________

By JOHANNES TONGERLOO, Boekverkoper.

MDC LXXXIII.

[fol. *2v: blanco]
[fol. *3r]

AAN DEN LEEZER.

GEdoogh, waarde Leezer, dat ik u voor ’t leezen van dit boek een weinigh ophoude. De tytel van dit werk, de doorluchtige naam des Schryvers, geeft genoegh te kennen, dat het iet voortreffelyks, en ten hooghsten leezenswaardighs, is, ’t welk hier, door den druk, op nieuw wordt gemeen gemaakt. De Schryver hadt den naam van DE GROOT van zyne voorouderen ge-erft en aangenoomen, maar verdiende dien veel meer door zyne groote geleerdtheit en groote deughden. Hier door waaren al de geleerden van veele eeuwen kleen by deezen De Groot. Want wanneer, of waar, was ooit iemant tot zoo hooghen top, in alle soorten van geleerdtheit, opgesteegen, die zoo veele proeven en bewyzen van zijn onuitputtelyk verstandt, en schranderen geest, met zulk een juistheit van oordeel, den naakoomelingen naaliet? Onder andre werken van dit groot vernuft telt men ook dat bondigh Bewys van den waaren Godtsdienst, in den jaare van MDCXX in de Louvesteinsche gevangkenisse geschreeven. Toen heeft hy, naa ’t leezen en overweegen van al wat in de voorige tyden tot bevestiging der waare Religie geschreven was, zigh gedient van zyn eigen oordeel, en, zynen geest de vryheit gevende, die men zyn lichaem te dier tydt onthieldt, dat uitneemend Schrift op ’t papier gebraght. Hy schreef het in Hollandtsch dicht of rym; op dat men ’t te lichter in zyn geheughenis zou prenten en van buiten leeren. Zyn ooghmerk was zynen landtsluiden, inzonderheit die de zee bouwden, met dit werk te dienen: op dat ze hunnen tydt, in de leedigheit der lange zeereizen, nuttelyk mogten besteeden, en zich van kennis voorzien, om hunnen Godsdienst te konnen verdeedigen; den ongelovigen, den [fol. *3v] Heidenen, Jooden en Mahumetanen, van de zaalighmaakende waarheit t’ overtuygen, en ’t Christenryk verder uit te breiden. Dit werk werdt, korts na dat de Schryver, door d’ enge boekekist uit Louvestein gedraagen, wêer in de ruime lucht zyn adem moght scheppen, insgelyks in ’t licht gebraght, en van alle verstandige en reedelyke Christenen, geleerde en ongeleerde, met lust, verwonderingh en genoegen, geleezen. Elk hadt behaagen in den inhoudt, d’orde, d’aardigheit en klaerheit van styl. Men vondt ’er onwraakbaare en onwederleghelyke bewysen der allernoodighste waarheden, en een kort begrip van de leere, daar alle Christenen, hoewel verdeelt in zoo veele gesindtheden, in overeenquaamen, en die, zyns oordeels, genoegh was ter zaaligheit: want de zaaken daar men gemeenlyk over twistte, waaren duister en onnoodigh, en van zulk een aardt, dat ze de menschen zelden beeter, en veeltydts erger maakten. ’T gerught van dit loffelyk werk quam daarna ook ter ooren van de geenen, die der Hollandtsche taale onkundigh waaren en veele vreemden zochten ’t ook in hunne spraaken te zien: oordeelende dat een schrift, ’t welk tot nut der geheele Christenheit kon strekken, binnen de naauwe paalen der Hollandtsche taale niet moght beslooten blyven. Om hun te wil te zijn heeft eindelyk de Heer de Groot, op het aanhouden en ten gevallevan den Hooghgeleerden Heere Hieronymus Bignon, Advocaat des Konings van Vrankryk in ’t Parlement van Parys, dit boeksken, of liever des zelfs inhoudt en zin, in den jaare M D C XXVII, uit het Hollandtsch rym in Latynsch prooze vertaalt, en daarna met zijn geleerde Aantekeningen verklaart en ver- [fol. *4r] ciert. Sedert quam het tot kennis van alle de geleerden der Christe werelt, die met ongemeene eenstemmigheit moesten bekennen, dat nooit Schryver het Christendom met beter waapenen hadt beschermt, en de godtverzaakery en ongeloovigheit met grooter kracht van redenen bestreeden. Ten bleef niet by die vertaaling. Uit dat Latyn werdt dit gulde boeksken, toen de Schryver tot het Koninghlyk Gezandtschap was verheeven, in ’t Fransch, door den geleerden Stephanus Curcellaeus; in ’t Engelsch door een’ ander, in ’t Griex door een’ Predikant van den Engelschen Gezant in Vrankryk, en door anderen ook in ’t Persisch, overgezet: ten einde dat het ook zou konnen dienen tot overtuiging en bekeering der Mahumetaanen. Te vooren was ’t ook tweemaalen uit het Hollandtsch in’t Hooghduitsch vertaalt: eens door den vermaarden Duitschen Dichter Martinus Opitius, en noch door een’ ander, ik meen Christophorus Colerus. Doch terwijl ’t by andere volken, en in andre taalen, overal werdt geleezen, was ’t in ’t Hollandts, daar’t de Schryver zelf in hadt gestelt, by na verlooren, en de tweede druk overlang uitverkocht: ’t welk den Boekverkooper Johannes Tongerloo bewoogh tot het aanleggen van deezen nieuwen druk, met eenige korte Aanteekeningen of uitleggingen, en d’aanwyzingen van Schrifuurplaatzen* vermeerdert. D’Onderwyzing der gedoopte kinderen, door den Heer de Groot, in de Haaghsche gevangkenisse, voor zyn dochter geschreeven, werdt hier bygevoeght: ’t welk een kort begrip der geheele Christelyke Religie; met een wonderbaare beknoptheit en konst by een gestelt, en daarna door den Schryver in Latynsche vaarzen, en in Engelandt in ’t Engelsch, door Franciscus Goldsmith, en in ’t Griex door Christophorus [*4v] Waze, vertaaIt. Daar op volgen noch de Saamenspraak over de deught van weinig spreeken en d’Uitlegging over ’t gebedt des Heeren, insgelyks in de gevangkenisse gerymt: voorts al d’andere stichtelyke Gedichten en Gezangen, die ooit by hem in’t Hollandtsch zijn gestelt. Hier uit kan men zien van wat gedachten de hooghgemelde Schryver in den kerker zwanger ging: toen hy niet dan teekenen van godtvruchtigheit en liefde, tot Godt en de menschen, uitaademde, en anderen inboezemde. Het schryven zelf, en de wyze van dien, in zulk een’ tydt en plaatse, strekt hier tot een klaar bewys van de gerustheit des gemoedts en zuiverheit van geweeten, in ’t midden van zoo veele zwaarigheden, en gevaarelyke tegenspoeden. Het slot van al deeze werken is zijn Beklagh over de verdeelde Christenheit, ’t welk te wenschen waare dat ten gemoederen der genaamde Christenen te recht moght indringen. Dan zou men niet langer twisten over ’t onnoodige: de haat zou dan verdwynen, de tweedraght sterven, ende liefde zou de vrede en eenigheit herstellen: een heil dat men met verlangen te wenschen heeft, en naaulyks derft hoopen. Doch al worden de betrachtingen en vermaaningen tot vreede door de twistzieken wederstreeft en wedersprooken, de gedachtenis der vreedtzaamen, onder welker getal de Heer de Groot een der eerste plaatzen verdiende, zal echter, by alle vroome en oprechte Christenen, in hooge waarde blyven, en hunne schriften zullen met te meer yver geleezen worden. Op dit vertrouwen koomen al dees’ Gedichten weér te voorschijn. Ontfang ze dan met zulk een herte als ze eerst zyn geschreven, en gebruik ze Gode ter eere, tot nut van u zelven, en van anderen. In Amsterdam den I van Junius, in den Jaare MDCLXXXIII.
G. BRANDT.


[fol. *5r]

INHOUDT

van ’t geen begreepen is in de zes boeken van
de waarheit der Christelyke
Religie.

                EERSTE BOEK.   
OOghmerk van dit werk.1.
Bewijs dat’er een Godt is.3.
Dat die Godt maar een is.5.6.
Dat in Godt is alle volkoomenheit.6.
Dat die oneindelyk is.7.
Dat Godt is eeuwigh, almaghtigh, alweetend, en heel goedt.7.
Dat Godt d’oorzaak is van alles.7.
Beantwoording op de tegenwerping van d’oorzaak des quaadts.10.
Redeneering tegens de geenen die twee beginselen stellen.11. 12.
Bewijs dat Godt de werelt bestierdt.11.
Ook de dingen om laag op der aarde.11.
Niet alleen in ’t gemeen, maar ook in ’t bezonder.11. 12.
’Twelk beweezen wordt uit d’onderhouding en verandering der burgerlyke regeering.12.
Uit de wonderdaaden.13.
Inzonderheit uit het geloof der Joden, welker waarheit bevestight wordt door de geduurzaamheit hunner Religie.14.
Ook uit de geloofwaardigheit, en oudtheit van Moses,16.
En uit de getuighenisse der Heidenen.16.
Noch meer uit de wonderwerken onder de Jooden, en voorzeggingen.18.
Beantwoording van de tegenwerping dat’er nu geen wonderdaaden geschieden.19.
En dat de zonden zoo zeer in zwang gaan.*20.
Met geluk der boozen en ongeluk der vroomen.20.
Waar uit daar en tegen wordt aangeweezen dat’er een leven na dit leven zal zijn.20. 21.
’T welk door toestemming en overlevering der ouden, en andre redenen, wordt bevestight.21. 22.
[fol. *5v]
Des menschen oogmerk moet dan zijn een zaaligheit naa dit leven te bekoomen.23.
Om hier toe te koomen moet hy den rechten Godtsdienst zoeken, ’t welk is de Christelyke.23.
                TWEEDE BOEK.
Om de waarheit van den Christelyken Godtsdienst te bewyzen, wordt getoont dat de Heere Jesus heeft geleeft.24.
Dat hy een schandelyke doodt is gestorven.25.
En echter naa zijn doodt by veele wyze luiden is aangebeden.25.
Uit geen andre oorzaak dan weegens de wonderwerken by hem gedaan.26.
Welke wonderdaaden door geen kraght der natuure, of duivelsche konsten; maar door goddelyke kracht zijn te weegh gebraght.27.
Dat d’opstanding van deezen Jesus door geloofwaardige getuyghenissen blykt.28.
Beantwoordingh der tegenwerping dat de verryssenis onmooghelyk schynt te zyn.30.
Dat met het vaststellen van Jesus verryssenis de waarheit zyner leere bevestight wordt.31.
Dat de Christelyke godtsdienst alle andere overtreft.31.
Eerst in de klaare voorstelling en treffelykheit des loons.32.
(De tegenwerping dat de gebrooke en vergaane lichaamen niet weer herstelt en opgemerkt konnen worden, wordt hier ter loops beantwoordt.)34.
Ten tweeden in de heiligheit der gebooden raakende den dienst aan Godt te bewyzen.36.
Ook ontrent der menschen plicht jegens andere, zelfs vyandtlyke menschen.38. 39.
Belangende de t’zaamenvoeging van man en vrouw.40.
Ontrent het gebruik der tydelyke goederen.41.
Ontrent het eedtzweeren.43. 44.
Ontrent andre daaden.44.
Beantwoording der tegenwerping dat de Christelyke leere onzeeker is door d’onderlinge verschillen.45.
Voorts wordt de voortreffelykheit van den Christelyken godtsdienst beweezen uit de voortreffelykheit [fol. *6r] van des zelfs Leermeester.46.
Uit de wonderbaare voortplanting van deezen Godtsdienst.49.
Inzonderheit als men let op de zwakheit en eenvoudigheit der eerste verkondigers.51. 52.
En op de beletselen die de menschen verhinderden in die aan te neemen, en van die te belyden afschrikten.53. 54.
Den geenen die meer of krachtiger bewys begeeren, werdt ter loops geantwoordt55.
                DERDE BOEK.
De geloofwaardigheit der boeken van ’t nieuw Verbondt wordt beweezen.58.
Dat de boeken, waar aan nooit is getwyffelt, zyn geschreven by de mannen waar van zy den naam voeren.58.
Dat belangende de boeken waar van ooit getwyffelt is, de twyffeling door onderzoek is weggenomen.59.
Dat de Schryvers van die boeken de waarheit hebben geschreven.60.
Om dat ze kennis hadden van de zaaken die ze schreven.60. 61.
Om dat ze niet wilden liegen.62.
En veel wonderdaaden deeden.63. 64.
Ook blykt het uit de voorzeggingen, in die boeken begreepen, en daarna vervult.64.
En uit de zorge die Godt daar over droegh, op dat ’er geen valsche schriften zouden ingevoert, of aangenoomen worden.65.
Beantwoording van de tegenwerping dat eenige van deeze boeken weleer door zommigen zyn verworpen.65.
Beantwoording van de tegenwerping dat in die boeken onmooghelyke dingen zyn begreepen.67.
Of ook tegenstrydige dingen.69.
Antwoordt op de tegenwerping van de getuyghenissen van buiten, en bewys dat die meer zyn voor dan tegen de boeken.70. 71.
Beantwoording op de tegenwerping van ’t veranderen der schriften door ’t uitschryven.72. 73.
[fol. *6v]
Bewys van de geloofwaardigheit van de boeken van ’t Oudt Verbondt.74. 75.
                VIERDE BOEK.
Wederlegging van de Religien, die tegens den Christelyken Godtsdienst stryden.78.
En eerst van ’t Heidendom. Dat’er niet meer dan een hooghste Godt kan zyn.78.
Dat de geschaapene geesten goedt of quaadt zyn.79.
Dat de goeden niet moeten ge-eert worden dan by bevel van den hooghsten en waaren Godt.79.
Bewys dat de Heydenen quaade geesten hebben gedient, en dat zulks onbehoorlyk is.80.
Dat de dienst der Heydenen aan overledene menschen was ongegrondt.82.
Ook de dienst aan zon, maan, sterren, vier, aarde, lucht, water, en diergelyke.82. 83.
Veel meer de dienst aan beesten.83.
Ook de dienst aan toevallende zaaken,’t zy quaade ’t zy goede.85.
Beantwoording der tegenwerping van de wonderdaaden der Heidenen.86.
Ook van hunne Oraculen of gewaande Godtsspraaken.88.
Dat de Heydensche Religie is vergaan, zoo haast haar de menschelyke maght ontbrak.89.
Antwoordt op de tegenworping dat de verandering der religie komt uit de sterren.90.
De voornaamste punten der Christelyke leere zyn door de wyste der Heidenen toegestemt, en ’t geen zwaarst is om te gelooven, of diergelyke, werdt in Heidensche schriften gevonden.91. 92.
                VYFDE BOEK.
Wederlegging van ’t Joodendom.93.
Dat de Joden ’t bewys van Jesus wonderdaaden voor genoeghzaam behoorden* aan te neemen.94.
Antwoordt op de tegenwerping dat Jesus wonderwerken zouden zyn geschiedt door tovery.95.
Of kracht van woorden.95. 96.
Bewys dat* Jesus wonderdaaden goddelyk waaren, om dat hy leerde den waaren Godt te dienen.96.
[fol. *7r]
Antwoordt op de tegenwerping van’t verschil tusschen de wet van Moses en de wet van Christus, met aanwyzing dat’er wel een beter wet kon gegeven worden, dan die van Moses.96. 97.
Dat Jesus levende op der aarde de wet van Moses heeft onderhouden, en daarna alleen de beveelen, die in haar zelve geen deught in en hadden, weghgenoomen.98.
Gelyk als d’offerhanden, die Gode uit haar zelve nooit aangenaam waaren.101.
Insgelyks ’t onderscheid der spyze.104.
En der daagen.105.
En der uiterlyke besnydinge.106. 107.
Dat evenwel de verkondigers der Christelyke Religie groote toegeventheit en verdraaghzaamheit ontrent de Jooden hebben gebruikt.107.
De Jooden bekennen dat ’er een groot Heylandt of Messias most koomen.108.
Bewys dat de zelve alreeds is gekoomen, uit de voorzegging des tijdts.108.
(Antwoordt op de tegenwerping dat de tydt zou zyn uitgestelt om de zonden.)109.
Uit den tegenwoordigen stant der Joden na dat zy den Heere Jesus hebben verworpen.110.
Bewys dat Jesus de Gezalfde is uit de dingen die van hem zyn voorzeit.111. 112.
Antwoordt op het zeggen dat eenige voorzeggingen niet zyn vervult.113.
Antwoordt op de tegenwerping van Jesus nederigen staat.115.
En van de vroomigheit der geener die hem hebben doen sterven.118.
Antwoordt op de tegenwerping dat de Christenen meer als een’ Godt aanbidden en dienen.120.
En dat ze het menschelyke van Christus in plaats van Godt eeren.121.
Besluit van dit deel met een gebedt voor de Jooden.122.
                SESTE BOEK.
Wederlegging van de Mahumetistery.   
Des selfs oorsprongh.124.
[fol. *7v]
Weghneeming van den grondt der Mahumetistery, als dat men de zaaken van den Godtsdienst niet behoort t’onderzoeken.126.
Bewys tegens de Mahumetistery uit de boeken des ouden en nieuwen Verbondts, met aanwyzing dat die niet zijn vervalscht.127.
Verder bewys uit de vergelyking van den Heere Jesus met Mahumet.128.
Uit de vergelyking van beider wonderdaaden.128.
Uit de vergelyking van d’eerste aanneemers van beider leere.129.
En van de middelen waardoor d’eene en d’andere leere is verbreidt.129.
Uit de vergelyking der gebooden.130.
Antwoordt op de tegenwerping der Mahumetisten dat Godt geen zoon kan hebben.131.
Verscheide ongerymtheden die by de Mahumetisten worden gelooft.132.
Aanspraak aan de Christenen, die, ter gelegentheit van’t gezeide, tot hunnen plicht worden vermaant.132.
Besluit aan de Hollanders.136.


[fol. *8r]

VERMANINGE

TOT VREDE

aan alle Christenen.

GElyk de rouwe maets gestelt om te bestieren
Een wel-beseylde kiel, die door de zee komt swieren
In ’t Indiaens gewas de Spaensche kust verby
Voert nae de ryke Maes of nae het ryker Y,
    (5) Onstuymigh, vol oproers, door eevle moet gedreven
Tot onderlinge twist sich hebbende begeven,
En met de messen bloot nu werdend’ hands-gemeen
Of met de kabels dik blindruysschend’ onder een,
    Wanneer daer yemand komt die haer weet t’onderrechten
(10) Hoe qualyk dat sy doen met samen soo te vechten,
En toonende van verr’ een roovers mast of vlagh
Haer waerschouwt dat hem elk daer tegen wap’nen magh,
    Verlaten strax den stryd en datelyk vergeten
Al haer ontfangen leed, hoe seer sy zijn gebeten,
(15) Jae voegen haer by een, om soo te wederstaen
Den vyand of hem selfs met moet te ransen aen:
    Soo hoop ik dat u meê tot eendraght sal verbinden
De schryver van dit werk, verdeelde Christ-gesinden,
Wanneer hy u vertoont hoe overgrooten quaed
    (20) Gy door oneenigheit op uwe hoofden laed:
Gy seg ik die betoont dat alle lust tot vrede
By u niet werd geaght maer met de voet getreden,
Gy die noch alle daeghs door al te grooten twist
De algemeene kerk aen duysend stukken splist:
    (25) Bysonder daer dit boek noch doorgaens aen komt wysen
Een strijd die niet en is te laeken maer te prysen,
Waer door met soet bescheyt den Heyden, Turk en Jood
Gebragt werd tot den wegh daer ons de Heer toe nood.
    Hoort dan, gy Christenen, hoort, laet uw krakkeelen varen,
(30) Denkt eens wat d’oorsaek zy die het geschil gaet baren:
Is’t onversoenden haet? dat waer een groot verdriet,
[fol. *8v]
Want Jesus suyvre wet ons allen haet verbiet.
    Is’t onverdraeghsaemheit? wat onschult kan voortbrengen
Die synen broeder niet wil nevens hem gehengen?
(35) Is ’t om dat yemand soo de waerheit Gods bemint
Dat hy niet dulden kan die anders zijn gesint?
    Och laet ons soo terstont ons naesten niet verdoemen:
Sy houden voor Gods eer dat wy Gods laster noemen,
Sy meenen alsoo wel te hebben recht als wy,
(40) En wyluy konnen ook wel dwalen aen ons zy:
    De schrift en leert ons niet soo daetlyk te verdeelen
Tot scheuringen, die doch seer selden weder heelen,
Maer wil dat yeder een den geenen die zijn swak.
Sachtsinnigh gae te moet en dragen help haer pak.
    (45) Dus soeken wy, eylaes, ons quaed hert te bedekken,
Maer alsmen eens te deegh ’t momaensight af wil trekken
De ware liefden is ’t die ons alleen ontbreekt,
’t Ontbreeken van de liefd’ dees’ krygelheit ontsteekt,
    De liefde, die by God is van de grootste waerde,
(50) Die Christus ons gebood hier scheydende van d’aerde,
De liefde die daer is het oogmerk van de wet,
Die’t Christen volk tot een merkteyken is geset.
    Laet liefde by ons zijn wy sullen alle menschen
Wel dulden die met ens om eenen hemel wenschen,
(55) Erkennend’ eene koy, een Herder, eenen Heer,
Een voetpad eene poort, een doopsel, eene leer:
    Soo sal het wangelooff, door waerheits glans verwonnen,
By d’ongedoopten hoop niet langer duyren konnen,
Als wy maer metter daed bekraghten altemael
(60) Des Dichters sterke reên en hooghbegaefde tael.

                                                        W. D. G.

Continue
[p. 1]

BEWYS

VAN DEN WAEREN

GODTSDIENST.

HET EERSTE BOEK.

Vermaningh aen de Hollanders.
TRouhartig Hollandsch volk, vermaert van meenig eeuw,
Die nu al over langh de vlagge van de Leeuw
Doen vliegen hebt soo verr’ de wind heeft konnen dragen,
En uwen naem verbreyd, soo daer’t begint te dagen,
(5) Als daer den avond rijst, jae wijder zijt gegaen
Dan hem de son wel strekt door sijnen dwerschen baen.
Als gy kloekmoedigh komt deur ’t blaeuwe veld gevaren,
En met een hout bedwingt de buyen en de baren,
Denkt niet dat al ’t geblaes ’t welk door het ydel dwaelt,
(10) En ’t nat ’t welk naer de maen nu swelt, dan weder daelt,
En ook de steen, waer door het stael heeft kragt gekregen
Te reghten uwen loop door d’ onbespoorde wegen,
Daer toe alleene dient, op dat gy hebben soud
De wisselbanken rijk van ’t Afrikaensche goud,
(15) De huysen vol yvoirs, de spijkers overgoten
Hier van Ternaetschen (1) oegst, daer van Bandaensche (2) noten:
Neen, neen, wat hooger is’t daer gy om denken moet,
’t Is om een meerder saek, ’t is om een grooter goedt
Dat God geboden heeft dat voor u soude wyken
(20) In ’t ploegen van de zee des gantsche werelts ryken,
Op dat gy brengen soud diep in ’t versengde land
Een aengenamer vier van Goddelyken brand,
Op dat al waer men siet des hemels twaleff lichten

(1) Ternaten. (2) Banda: twee Moluksche eylanden in Oostindie.

[p. 2]
Gy ’t licht door twaleff boôn ontsteecken soud gaen stichten,
(25) Op dat gy voeren soud tot aen het winter-huys
En aen de zuyder asch ’t Jerusalemsche kruys.
    Reden van dit werk.
    Ik weet waer dat gy komt dat nergens en ontbreeken,
Die met een rouwe mond ’smonds-gever wederspreeken.
De wegh is veelerhand, doch alsmen ’t wel besiet,
(30) ’t Is niet wat sy bestaen, jae minder doch dan niet.
Komt gy op Minas (1) kust, daer sult gy sijn verwondert,
Hoe dat de boose geest uit holle boomen dondert.
De Mandorijn (2) recht op van silver en van goudt
Een leelyk beeld, dat hy voor sijnen meester houdt.
(35) Komt gy dan in Peru of Chili te verkeeren,
Gy sult den Duyvel sien met menschen bloed vereeren:
Het Middellandsche meyr end’ ook de roode zee
Sijn t’eenemael beset met Mahumets Moskè.
De gantsche werelt deur en ook in uwe steden
(40) Sijn veel besneden luy’ van harten onbesneden
Waen-roemers van de wet, die, mochten sy begaen,
Aen Christus andermael haer handen souden slaen:
En boven desen al sijn noch seer groote hopen
Die gaeren ’s werelts schip gansch stierloos sagen lopen,
(45) En om dat beestelik haer leven is geweest,
Niet beter wenschen dan te sterven als een beest (3).
    Toeeygening.
    Om desen allegaêr haer dwalingh t’ overtuigen,
En waer ’t dat God het gaev’ tot het gelooff te buigen,
Heeft meenich edel geest (4) seer wel besteed zyn tijd.
(50) Ik raed u dat gy dan haer bladren naerstigh slijt:
Maer voor al dat gy leest de boeken ons gegeven
By mannen, die gy kent van God te zyn gedreven (5).
Wilt gy ook zijn gedient van mijn gering verstand?
Seer garen sal ik u gaen stellen hier ter hand
(55) Een kort gedenkgeschrift: maer soo dan mijne schoeren

(1) Het Kasteel S. Georgius de Mina op de kust van Africa. (2) Mandorijnen sijn de geleerden en wijsen der Chineesen. (3) Atheisten, die niet gelooven dat ’er een Godt is, of leven naa dit leven zal zijn. (4) Remond Sebond, Ludovicus Vives in verscheide t’saamenspreekingen, Philippus Mornaeus, Heer van Plessis Marly. (5) De boeken der Heylige Schriftuur des Ouden en Nieuwen Testaments.

[p. 3]
Haer toonden wat te swak om dit werk uit te voeren,
Neemt my ten besten af de vlijt nae myne maet,
En denkt dat God ook self het hart neemt voor de daed.
    Bewijs dat’er is eene Godt uyt de begonnen saecken.
    Voor eerst dan dat’er is een wesen noit begonnen,
(60) Daer van werd ons gemoed dus krachtigh overwonnen.
Dat veele saken zyn, die hadden haer begin,
Is buyten loocheningh, alsoo ’t blijkt by de sin.
Nu wat ’er ergens is van die geworden saeken,
Dat konde doch van selfs niet aen het wesen raeken:
(65) Want in ’t gunt niet en is, is geen voortbrengens kracht.
En dat iet was, eer ’t was, waer sottelyk gedacht.
Van ietwes anders dan soo moet het zyn gekomen:
Dat ander wederom moet by ons zyn genomen
Of dat het noit en wierd, of dat het wierd wel eer:
(70) Is dat geworden mee, soo moeten wy al weêr
Toestaen een andre saek, die daer van heeft gegeven
Den oorspronk, en mitsdien soo werden wy gedreven
Te stellen noch een saek, waer d’andre saek van quam,
En weêr een ander noch, daer die begin van nam,
(75) En alsoo voort en voort, tot dat nae alle desen
Men kome tot een saek die noit begon te wesen,
Maer altijt eeuwigh was, en die niet by geval,
Maer gantsch noodwendlyk is, waer van het afkomt al.
Soo is ’er dan een God, alsoo, gelijk wy weten,
(80) ’t Gunt is en noit en wierd met dien naem werd geheeten.
    Uyt het gemeen gevoelen der menschen.
    Gaet wandelt waer gy wilt van Waeygats koude strand
Tot aen den versten hoek van ’t Magellaensche land,
Besiet wel naerstigh deur de langh bekende streeken,
Of die door seylens kunst eerst onlanx sijn gebleeken:
(85) Geen volk en sult gy sien, waer gy u wend of keert,
By welken geenen God en soude sijn geeert?
’t En waer op eenen oord, daer t’ eenemael de reden
Waer’ uit geblust door gantsch onmenschelijke zeden.
Daer moet een oorsaek zyn waer uit is voortgebraght
(90) Dit eenerley verstand by ’t menschelyk geslacht.
Want andersins men siet dat borgerlyke rechten,
Niet eveneens en zyn by kloeken en by slechten:
Maer schillen wonder veel, gelijk de lucht ook doet:
’t Gunt hier schijnt quaet te zyn, schijnt op een ander goed:
(95) Dat meerder is, men siet d’eens aengenome wetten
Ter selver plaetse licht verbreeken en versetten:
[p. 4]
De oorsaek in ’t gemeen waer uit dan is ontstaen
Dat alle volkren zyn met vreese Gods bevaen,
Moet wesen of geen mensch maer Schepper aller menschen,
(100) En soo is nu alree beweesen dat wy wenschen:
Of ’t zyn geweest die luy’ die hebben voortgeteelt
De volkren die daernae deur d’ aerde zyn verdeelt.
En hebben ’t die geleert, wat lusten haer te liegen,
En al dat van haer quam moedwilligh te bedriegen?
(105) Soo moetmen houden dan voor vast en openbaer
Dat sulx haer seeker bleek, en dat haer leer was waer.
    Soo wijsen als slechten.
    Men siet ook dese leer soo wel haer kracht betoonen
Daer wijsheit is gehooft (1), als daer de domme woonen.
De wilde Tater die met groote horden draeft
(110) Veel duisent mijlen lank met paerdebloed gelaeft,
De scherp geslepe Griek deursnufflaer van de boeken,
En die den Tiger drinkt (2) en’ die Nijls oorspronk soeken (3),
Het middelbaer vernuft van ’t Abissijnsche ryk,
En’ die van Mexica zyn al hier in gelyk.
(115) Hoe kan dit logen zyn? ten staet niet te geloven,
Dat yemand dese list versiert heeft by den groven,
Noch dat den kloeken hoop van alle plaets en’ tijd
Het oordeel in dit stuk sou’ zyn geworden quijt.
Misschien dat in ’t getal van duisend wijse mannen
(120) Een is geweest of twee (4) die sochten te verbannen
Gods kennis uit het hart: maer desen is terstond
By andren met gewelt van reên gestopt de mond.
Soo dat haer boose leer als wangeboort verdwenen

(1) De wijsten der Heydenen hebben gelooft dat ’er een Godt was. onder deeze tellen zommigen Anaxagoras en Socrates, maar voor al Thales, Anaximenes, Plato, ook Pythagoras, Cicero & anderen. (2) De Tyger is een snelle stroom, die zijn oorspronk neemt in Armenië, en tusschen Assyrie en Mesopotamia heenen loopt. (3) d’ Egyptenaaren: want de Nijl, wiens oorspronk de geleerden ondersoecken, loopt door Egypten. (4) Een of twee: zoodaanige waaren Diagoras en Theodorus van Cyrene. Doch zommige twijffelen of ze wel Atheisten waaren: want de Heydenen noemden Atheisten de geenen die de Heydensche Goden voor geen Goden hielden.

[p. 5]
En ’t algemeen verstand te klaerder is verschenen.
(125) De sneeu desniettemin voor wit gehouden werd
Hoe wel daer is geweest die sey de sneeu was swert.
Dikmael sal goede spijs den sieken qualik smaken,
Maer den gemeenen sin kan dat niet minder maken.
Doet hier by dat wie oit van vroomheit zyn vermaert
(130) De selven hebben ook de vreese Gods bewaert.
’t Gunt by een yder deel des werelts aengenomen,
By wijsen is geleert, beleeft is by den vromen,
Moet by een goed verstand soo seeker sijn gedacht,
Als dat het ijs is koud en tweemael vier is acht.
    Beantwoording van de tegenworping datmen God niet en siet.
    (135) Die nu al dit bewijs niet tegenstaende, pogen
Voor een soo helder licht te sluyten hare oogen,
Wat haer hier toe beweegt kan ik niet meten af,
’t En zy de haet van deuchd en’ vrees van ondeuchds straff.
Want die Godt nemen wegh, wat dat sy dan ook stellen,
(140) De ongerijmheit is daer van niet om te tellen.
Om dat het wesen Gods by haer noit is beschout
Is op die grond alleen haer ongeloof gebout?
De menschelyke ziel en kanmen met bemerken
Door ’t sien van ’t wesen self, maer seer wel door de werken.
(145) Dit schoongeschildert al en cierelyk gevoegh
Der stucken tot het heel is dat niet blijcx genoegh
Om Godt daer in te sien, gelijk ons leert de reden
Te kennen eene ziel deur ’t roeren van de leden?
Indien sy seggen nu dat haer hooft niet en vat
(150) Een sake sonder eind die noit begin en had,
Ik stae sulx garen toe. maer ook de stomme dieren
Begrijpen niet hoe dat wy land en steên regieren.
Noch hoemen met een stok de son en sterren peylt,
Noch hoemen in de zee op soo veel streeken seylt.
(155) Indien nu dan de mensch soo hoogelyk verheven
Is boven al het gunt wy hier beneên sien leven,
Soo moet hy denken dat, die hem soo hoogh verheft,
Noch hooger hem, dan hy, de beesten overtreft.
Nadien nu geene saek met haer begrip kan halen
(160) Iet dat te boven gaet haer eygen wesens palen,
Soo moet nootsaekelyk een redenvoerend man
Toestaen te sijn het gunt hy niet begrijpen kan.
    Bewijs dat God maer een en is.
    Dit sijnde vast gestelt, laet ons nu voort by trappen
[p. 6]
Gaen ondersoeken Gods bysonder’ eygenschappen.
(165) Het gunt nootsaeklyk is, en by hem selven staet,
Is sulx ook voor soo veel als het is in der daed:
Nu in der daed is iet niet als in een geslachte,
Maer voor soo veel het voor iet enkels is te achten,
Wie nu veel Goden stelt, indien hy’t wel versint,
(170) In yder God gantsch geen nootsaeklykheit en vint.
Geen reden ons en dwingt om vele Goon te stellen,
Geen reden om of tien of min of meer te tellen.
Des oorsaeks vruchtbaerheit sien wy alleen dat geeft
De menichvuldicheit: nu God geen oorsaek heeft.
(175) Geen dingh kan zijn bedacht waer door soo die als dese
Van eenen andren God soud’ onderscheyden wesen.
Waer datmen ’t oogh op slaet, men vind der saeken geen,
Die ons sou wijsen aen op meerder Goon dan een.
Van God soo draegt het beeld de schenker (1) van de dagen,
(180) Die geenen andren zon benevens hem kan dragen.
De mensch leert ons dit ook, waer inne men besiet,
Dat over al de leên maer eene kracht gebied,
En in dit groote rond soo veel verscheyde saken,
Haer schikkende tot een maer eene werelt maken.
(185) Voorts waer twee wesens zijn, die willen even vry;
Daer kan’t gebeuren dat haer wil verscheyden zy:
Wanneer nu elk sijn wil te uyten soude pogen,
Soo sou dan d’eene sulx of d’andre niet vermogen:
Nu weten wy dat God iet sulx moet zijn geacht
(190) ’t Welk onverhindert zy, en hebbe volle macht.
Dees’ teyknen allegaer ons dan te kennen geven
Dat God is eene God, geen and’re daer beneven.
    Bewijs dat in Godt is alle volkomenheyt.
    Nu wat volkomenheit dat ons komt in de sin,
Die moet begonnen zijn, of hebben geen begin.
(195) Indien sy heeft begin, soo moet sy zijn gekomen
Van eene saek, die noit begjnsel had genomen.
Want dat ons eyndelyk de reden daer toe keert,
Is door een vast besluit voor desen al geleert.
Niet komter oit van niet, het welk ons geeft oorkonde
(200) Dat die volkomenheit in d’oorsaek was gevonden
Als eygenschap van dien. hier by moet zijn gelooft
Dat ook die oorsaek noit daer van kan zijn berooft:
Niet van een andre saek: want ’t gunt was voor de tijden

(1) De Zon.

[p. 7]
Hangt van een ander niet, noch kan daer van niet lijden:
(205) Noch door sich selven ook: want al dat is, dat tracht
Nae sijn volkomenheit met alle sijne macht.
Daerom soo moeten wy dit seekerlyke weten
In God is al wat werd volkomenheit geheten.
    Dat de volkomenheyt oneyndelick is.
    Nu wat volkomenheit of wesen is bepaelt,
(210) Dat komt om dat de saek waer van sulx is gedaelt
Niet meer meedeelen wou, of’t ook om dat de maten
Van iet ’t welk sulx ontfing niet meer en konde vaten:
Gods wesen komt hem niet door mededeelingh aen,
Noch sijn volkomenheit en heeft hy niet ontfaen.
(215) Want ’t gunt nootsaeklyk is kan niet van andren hangen,
Nocht ’t gunt self wesigh is van buyten iet ontfangen.
Gods wesen wert hier deur gantsch onbepaelt bekent,
En sijn volkomenheit volkomen sonder end’.
    Dat God is eeuwigh, almaghtig, alwetend, heel goet.
    Voorts ’t gunt dat weten heeft, en kragt, en wil en leven
(220) Sulx wert de toenaem van volkomener gegeven
Dan iet dat des ontbeert. dus moet God sijn bedacht
Te hebben wetenschap, wil, leven, ende kracht,
En nae ’t gunt rechtevoort wy hebben gaen verhalen,
Moet al dit sijn in hem volkomen sonder palen:
(225) Waer uit dan volght dat Godt almaghtigh wesen moet,
Alwetend’, eeuwigh ook, en gantsch van wille goed.
    Dat alles buyten God komt van God.
    Dat alles buyten God van God bequam sijn wesen,
Besluit ik uit het gunt besloten is voor desen.
Want ’t gunt selfwesigh is en kan maer wesen een,
(230) Waer uit door goet vervolgh moet werden dan beleên
Wat eygentlyk bestaet, dat een maer uit genomen,
Dat sulx sijn wesen van iet anders heeft bekomen.
Nu hebben wy gesien dat alles wat oyt wierd
Van ’t ongeworden quam: het welk ons wedrom stiert
(235) Tot iet dat enkel is, want wy alreê verstonden
Dat ’t geene noyt en wierd maer een kan sijn bevonden:
Van dese reden dan is dit het vaste slot
Dat al wat waerlyk is sijn wesen heeft van God.
    Bewijs van de schepping uyt het lichaem van den mensch.
    Besiet u selven mensch: hoe dat in u gaet schieten
(240) Des levens roode stroom door soo veel kleyne vlieten,
Hoe dit in ’t midden daer een keuken is geleyt
Die al uw spijse kookt en door het huys verspreyd,
Hoe dat als in een hoff de koninklyke reden
Bewaert is met een wacht van treffelyke leden:
[p. 8]
(245) Met vensteren van glas: met gaten diep geboort:
Waer mêe men verwen siet: waer mêe men stemmen hoort:
Waer by dat orgel komt geblasen uit de longe’
Seer wonderlyk geroert deur lippen, tand, en’ tonge,
’t Welk als een sleutel is waer door de kist van’t hert
(250) Aen eenen andren mensch terstont geopent werd.
Dit schoongevoegt gebouw en bukt ook niet ter aerde,
Maer naer den hemel strekt tot teyken sijner waerde.
Voort alle stukken die de Ledesnyder telt,
Sijn tot een seekren dienst en oorboor aengestelt:
(255) Gelijkmen niet en kan in een groot schip aenschouwen
Noch taekels sonder nut, noch bruykeloose touwen.
Dit handwerk komt gantsch niet van menschelyke kracht,
Geen vader sulx begreep, geen moeder sulx bedacht:
Jae die sich allermeest op dese saek verstonden,
(260) Bekenden dese kunst onmoglyk te deurgronden.
Dus d oorsaek van den mensch hier uit te vinden staet,
Iet reedlijks dat den mensch seer verr’ te boven gaet.
    Wt de lichamen der beesten.
    Ik laet den mensche staen, de slechte stomme beesten
Bewijsen ons dit ook van ’t minste tot het meeste:
(265) Niet nae des stoffes aerd maer nae een seeker wit,
Waer toe ’t gedierte strekt, soo voeght sich yder lid.
De beesten van het veld sijn onderstut met voeten,
Om dat sy over ’t droogh gestadigh loopen moeten,
Maer sulx en sietmen niet aen ’t koude schobbigh vee
(270) Het welk sijn wandelingh en rust heeft in de zee:
Dit is ter zijden vast beset met scherpe vinnen,
Om met een diepe snee de golven t’overwinnen:
Het selven sietmen ook aen boomen en aen kruyd.
En watter vorder is dat uyter aerde spruyt:
(275) Want eenerhande grond sal veel gedaenten teelen,
Elk een nae haren eysch versien met hare deelen.
Dit komt niet by geluk. het oog seer wakker siet
Waer door de hand bestiert staegh op den doele schiet.
    Wt de voeging van de geschapen saken tot een eynde.
    Men siet ook niet alleen dat allerhande saeken
(280) Genegen sijn om haer bysonder eynd te raeken,
Maer dat het al gemeen daer door ook werd bewaert
Selfs buyten hare wet en eygentlyken aerd.
Het water is gewoon te dalen t’allen tijden
Nochtans soo klimt het op om d’ ydelheid te mijden,
[p. 9]
(285) Die’t al ontschikken sou ’t welk sich moet houden vast
Gelijk als een verwulft dat op malkander past.
Dit strekken tot een end van al des werels leden,
Toont dat de oorsaek is de groost’ en eerste reden.
    Wt de werckinge van eenige beesten.
    Men siet ook meenigh stom end’ onverstandigh dier
(290) Iet doen dat redlyk is, gelyk de wakk’re mier
By tijds de winterkost vergaert in haere schuren
En draecht seer broederlyk de last van hare buyren.
De bijen onder een als haren landvorst staen
En eeren die gelijk de Turken den Sultaen:
(295) Haer ampten deelen sy en volgen seekre wetten,
Onnutte bedelaers sy uit het leger setten.
Den Arend kend den steen uitbroeder van sijn ey:
De slangh haer kruyden soekt, de geyt weet haer poley:
En schier al wat ’er is gevoelt wat medelydigh,
(300) Is met sijn eygen aerd, wat daerentegen strydigh.
Indien het beestelyk verstand soo verre gingh,
Men soud’ het selve sien aen meenigh ander dingh.
Sy souden spreeken tael, sy souden steden stichten,
Sy souden gaen ter zee, sy souden boeken dichten
(305) Nochtans te doen het gunt de reden soude doen,
Dat sulx sou zijn geluk, sal geen wijs mensch bevroên.
Dus moetmen hier ook uit een hoog verstand bemerken
Wiens ingestorte kracht de beesten soo doet werken.
    Wt den dienst der Hemelscher lichten aen den mensch.
    De schoongestraelde son, de maen die t’elker stond
(310) Weeft ende weer ontweeft haer silver blanke rond,
En dan de sterren vijff die eeuwelyk gaen dwalen
Hier tusschen hemelskreefts daer tusschen steenboer palen,
De mindre vlammen ook postboden van den tijd
Die d’hooge sael beslaen als met een guld tapijt,
(315) ’t Is om der aerde wil dat sy den dagh gaen wekken,
En wederom de rust met duysternis bedekken,
En met een staege beurt de swangere landouw
Besoeken nu met warmt dan met beijsde kouw.
Nu ’t aertrijk en al wat daer binnen is besloten
(320) Daer van wert by den mensch de vrucht alleen genoten.
Hoe komt nu dat de son, de sterren, en de maen
Met onvermoeyde vlijt den mensch ten dienste staen?
Van selfs en hebben noyt die hoogh verheven lichten
Haer aen het stoff en slijk tot eygen gaen verplichten.
(325) De mensch en heeft ook noyt tot sijne slaverny
[p. 10]
Door sijn gewelt gebracht des hemels borgery:
Soo moet dan dese wet by yemand sijn geschreven
Die hemel aerd en mensch, ’t beginsel heeft gegeven.
    Dat de werelt niet en is ontstaen by geval.
    Dit sijnde dan aldus, soo moet hy sijn wel sot
(330) Die meent dat sulx ontstaet by een gevalligh lot.
Laet hout en steen en kalk vry op malkander hopen,
Tot grondvest muyr en dak en sal ’t noyt t’samen lopen.
Werpt van een hooge klift veel lettren naer beneên,
Noyt sal daer uit ontstaen een boek met goede reên.
(335) Indien gy ergens quaemt door buyigh weêr te stranden,
Seylloos en masteloos, aen onbekende landen,
En dat gy daer van saegt veel cijffren wel gestelt,
Verdeelt, vermeenighvuld en naer de konst getelt,
Dat gy drie hoeken saeght met hare kromme bogen,
(340) Geteykent op de maet, soud gy te denken pogen
Dat sulx quam by misschien? end’ als gy siet den kloot
Die alles soo bequaem begrijpt in sijnen schoot,
Segt my, ondankbaer mensch, hoe kunt gy u gewennen
Om daer in een geluk en geen verstand te kennen?
    Beantwoordingh van de tegenworping uyt het quaed
dat in de werelt werd bevonden.
    (345) Licht sal ’er yemand sijn die nu dus denken gaet:
Nadien God is heel goed van waer komt ons het quaed?
Maer hoe verstaet gy dit? wilt gy met quaet beduyden
’t Gunt u onlieflyk is, denk dat de bittre kruyden
Den sieken mensch niet wel en smaeken in den mond,
(350) Nochtans rabarbers drank het lichaem maekt gesond.
Noch vaderlyke tucht, noch rechtelyke slagen
En konnen eygentlyk den naem van quaed niet dragen.
Maer noemt gy quaed te sijn het gunt de reên verbied,
’t Gunt* onbehoorelyk en tegen wet geschiet?
(355) De kracht komt wel van God, want hy ons heeft gegeven
In ’t scheppen vrije keur om dus of soo te leven,
Maer die het boose kiest is self daer oorsaek van
Bestedende tot quaed ’t gunt hy wel bruyken kan.
Dus wilt sorgvuldelyk ’t een van het ander scheyden:
(360) Want tusschen God en ’t quaed komt vryheit tusschen beyden.
Het quaed bestaet ook niet gelyk iet anders doet:
Het is maer een gebrek ’t welk toevalt tot het goed.
Hier tegen strijd dan niet het gunt hier voor is gaende,
Dat alles wierd van God ’t welk waerlyk is bestaende.
    Bewijs datter geen twee beginselen en zijn, ’t eene goet ende ’t ander quaet.
    (365) Laet noyt wie dat gy zijt u komen in de sin
[p. 11]
Dat alles soud’ ontstaen uit tweederley begin,
’t Een goed en ’t ander quaed: twee strijdelyke saeken
Tot schenden zijn bequaem, maer geensins tot het maeken.
Het quaed volcht op het goed: ’t is goet te wesen iet:
(370) Daerom en kan het quaed selfwesigh wesen niet.
    Dat God de werelt bestiert.
    Wanneer een schip nu schoon uit hoge dikke boomen
Sijn maeksel van de kiel heeft tot de mars bekomen,
Sulx is noch niet genoegh om door het woeste swet
Te houden rechte streek van klippen onbelet.
(375) Daer moet een stierman zijn, die ’t holle vat doet draven
Door water en door lucht tot in bestemder haven.
De mensch ook niet alleen voor ’t gunt hy heeft gebaert
Draeght sorgh soo veel hy kan dat het mach sijn bewaert;
Maer d’Oliphanten ook en al de wilde dieren:
(380) Elk soekt soo veel hy kan sijn jongens te bestieren.
De visschen van de zee, de vogels van de lucht
Bearbeyden met vlijt de kost voor hare vrucht:
En soud die goede God, die wijs is boven maten,
De werelt, die hy schiep, tot vondelingh verlaten?
(385) Neen, neen: dat al de leên soo strekken t’eener end
Toont dat hy nimmermeer sijn oog daer af en wend.
Het onbepaelt verstand moet alles noodlyk merken:
Die ’t al vermagh alleen kan sonder moeyte werken:
Hoe waer het moglyk dan dat sijne goede wil
(390) Haer van des als bestier sou konnen houden stil.
    Niet alleen den hemel maer oock ’t gunt op der aerde geschiet.
    Te meenen nu dat die beschikkingh soude blijven
Besloten binnen acht of negen hemels schijven,
En haer bemoeyen niet ’t gunt is beneên de maen,
Kan met het gunt alreê betoont is niet bestaen.
(395) De sterren geene slaep noch ook geen handwerk kennen,
Geen kooren saeyen sy, geen kooren sy en mennen
Geen boomen in dat rijk met vrucht geladen zijn,
Men snijt’er ook geen hoy, men perst’er ook geen wijn.
Waer uit volght dat het heyr des hemels is gegeven
(400) Tot nut en dienst van ons die op der aerden leven.
Werd dan de hemel ook bestiert van God den Heer,
Om wien den hemel is dien stiert hy noch veel meer.
    Niet alleen in’t gemeen, maer oock in ’t bysonder.
    Dat God wel in’t gemeen de werelt sou beleyden,
Maer over ’t sonderlingh sijn sorge niet uitspreyden;
(405) Kan mede niet bestaen. want soo God niet en siet
[p. 12]
Het enkle, soo en weet God van hem selven niet?
Maer verre sy’t van daer: die kennis ongemeten
En kan niet laten al dat enkel is te weten:
’t Heeft elk een seeker end soo eygen als gemeen.
(410) En eyscht daerom ’t bestier van d’algemeene reên.
Jae seer licht souden gaen verloren de geslachten
’t En waer God ydre saek behiel in sijn gedachten.
    Naeder bewijs van ’t selve uyt de wonderlicke onderhouding
ende verandering inde burgerlicke regieringh.
    Van dees’ bysondre sorgh en is geen duyster blyk
’t Behouden van den stand van meenigh land en’ ryk.
(415) Veel hondert duysend man en soo veel grijse hayren
Ontsien ootmoedelyk een kind van twalef jaren.
Soo menigh kloek rapier, soo meenigh stout gemoed,
Het welke brand end’ dorst nae sijnes buyrmans goed,
Heeft schyk voor d’Overheit, daer weynig haerder allen
(420) Seer lichtlyk machtigh sijn de vierschaer t’overvallen.
Van duysend en ontrent drie hondert jaren aff
Heeft staegh van hand tot hand gewandelt Assurs staff:
Van weynigh minder tijds heeft Memphis (1) haer te danken,
En het geleelijd hoff der zegenryke Vrancken.
(425) Wat sal ik seggen van Realtoos (2) ouden stand?
Och of gy ’t halen mocht o lieve vaderland.
Wanneer ’t dan God gelieft de stoelen te versetten;
Geen raedslagh geen geweld ’t voornemen kan beletten.
Soo heeft de halve Pers (3) een suyg’ling van een hond
(430) Der Meden groote macht gevelt in korter stond.
Soo is van Hellevloed tot aen des Ganges stromen
De Macedoonsche held (4) al vechtende gekomen,
End’ heeft met sijn Saris’ het Asiaensch gebied
Verbrooken, en verplet gelijk een kraekend ried:
(435) Geen wal hem tegen stond, geen watren hem en keerden,
Geen rots ontgingh sijn hand, geen yser hem en deerden.
Siet ook eens Cesar (5) aen: wat dat hy ook begint,
De ujtkomst daer op volght, hy komt, hy siet, hy wint.
Noch Walsche legertocht, noch vrome Duytsche daden,
(440) Noch Pompeiaensch beleyd (6) met al die wijse raden,

(1) Door Memphis wordt Egypten verstaan; want Memphis was wel eer de Koninghlijke hoofdtstad van Egypten. (2) Venetie. (3) Cyrus, Koning der Persen en Meden. (4) Alexander de Groote. (5) Julius Caesar. (6) Al’t beleidt van Pompeius den Grooten.

[p. 13]
Noch ’t oproer van sijn volk, noch dorst noch hongersnood
Noch Pharnaces (1) geweld, noch Jubas (2) tegenstoot
Kon hem verhindren niet, noch ook d’Egyptsche lagen.
De Roomsche trotsheit most van hem het juk verdragen:
(445) Jae Cato sagh gheen wegh om Cesars heyrschappy
t’Ontgaen, dan door de dood hem selfs te maeken vry.
Hoe komt het dat aldus lucht, water, en de menschen
Sich buygen voor een man meer dan hy konde wenschen?
Men keer het waer men wil, dit is een seeker les:
(450)’t Gebeurt niet by geluk altijt te werpen ses.
    Wt de wonderdaden.
    Maer boven al staet ons Gods sorge te bemerken
Wt meenichvuldigh blijk van wonderlyke werken,
Die noyt uit d’ eygen kracht der dingen sijn ontstaen,
Wt menschelyke smiss’ ook niet sijn uitgegaen:
(455) Waer van wie dat het lust genoech sal konnen lesen
By Grieken, en Chaldeen, Latinen en Chinesen:
Dat sulx maer is versiert denkt yemand nu misschien.
Maer ’t gunt op yder tijd getuyght werd als gesien
By luyden van verstand en leven onverweten,
(460) Te houden voor onwaer, is alle schaemt vergeten,
En trouw geworpen wegh, bysonder alsmen let
Dat Gods verstand en macht is boven alle wet,
En dat hy die het iet wist uit het niet te maken
Verandren kan den loop van de geschapen saken.
(465) Wel waer is’t dat’er ook iet dikmael werd verteld
Als in een hoek gebeurt versiert om eer of geld,
Maer waerder in der daed noyt wonder werk gebleken
Noyt yemand wonder werk had uit het hooft gesteken,
Alsoo de leugen is naebootsingh van de daed:
(470) Want andersins en waert niet dan een dolle praet.
Dus moetmen het gelooff der tuygen overleggen
En nae dan’t selve weeght iet waer of leugen seggen.
Naedien dan dese saek soo veel bewijsen heeft
Als eenig’ andre daed waer op men vonnis geeft,
(475) En dat de menschen ook van oudts en onlanx hoorden
Wt hemel, ofte lucht seer duydelyke woorden,
Soo moetmen seggen dat sulx is geschied geweest
Of van den hoochsten God of van een andren geest.

(1) Pharnaces, Koning van Pontus. (2) Juba, Koning van Mauritanie en Numidië.

[p. 14]
Is’t van een andren geest, naedien wy nu bekenden,
(480) Gedrongen door de reên, dat God tot seeker ende
De werelt heeft gemaekt, soo staet sijn wijsheit toe
Te sorgen dat ook geen verstand daer tegen doe,
Te weten sulx, dat hy daer alles van moet hangen,
Niet altijt seekerlyk sijn oogmerk sou belangen.
    Wt voorseggingen.
    (485) Dit selve wert gesterkt door veelerley bescheyd
Van ’t gunt eer ’t komt te sijn seer klaerlyk is geseyt:
Gelyk dat Rome ’t hooft sou sijn van soo veel ryken
Toen kleyn Fidena noch voor haer niet wilde wyken.
Van sulke saeken nu kan niemand werden borgh
(490) Dan die het al vermagh en over al draeght sorgh.
    Wt der Jooden gelooff.
    Let op het volk, het welk van Abraham komt dalen,
Soo wijd en breed verspreyd door al de werelts palen
Door ’t Europeesch gewest, en daer de Othoman
En daer de Sophi heerscht en by den Hidalcan.
(495) Veel liever sullen sy beschimpt sijn en gesmeten,
Dan onbesneên te sijn of swijne vleesch te eeten.
Het Heydensch wangelooff, by Koningen verweert
Is even wel vergaen en als de sneeu verteert.
De Saracijnsche wet behoud noch hare kraghten
(500) Door het Spahansch geweld en de Stambolsche maghten.
Hoe komt dat Israël nu blijft by dat gebod,
Van geenen Vorst beschermt van yder man bespot?
Goed moet de wortel sijn waer uit een boom sal spruyten,
Die noch voor tijd en wijkt noch voor geblaes van buyten.
(505) ’t Gevoelen segt gy komt van d’ouders op het saed:
Seer wel: maer siet gy niet dat die wegh verder gaet,
En datmen eyndelyk moet tot die luyden komen
Die ’t Palestijnsche land eerst hebben ingenomen.
Die hebben aen’t geslacht dat volghde niet vertelt
(510) Dat yemand uit sijn hooft haer had een wet gestelt,
Of ook veel diets gemaekt van dromen en gesichten
Daer niemand van en wist dan hy die ’t kon verdichten:
Maer hebben self getuyght met een eenstemmigh woordt
’t Gunt by haer was gesien, ’t gunt by haer was gehoort:
(515) Hoe dat d’Egyptsche dagh met nacht wierd overtogen (1),
Hoe de verbolge Nijl had louter bloet gespogen (2).
Hoe veelerhande sucht en schadelyk gediert,

(1) Exod. X. 22. (2) Exod. VII. 20.

[p. 15]
Vermijdende d’Hebreen, had over ’t land geswiert (1).
Hoe dat op eenen tijd geraekten al te sterven
(520) Die in een yeders huys het leengoed souden erven (2).
Hoe ’t Erytreesche meer (3) stond steyl gelyk een wand,
En Jacobs bend’ een wegh gaff over ’t blote sand (4).
Maer als des Konings tocht haer volchde op de hielen
De golven storten neêr om d’heyrkracht te vernielen (5).
(525) Hoe haerder vadren God van spits van Sinai
De thien beveelen gaf aen d’heele borgeri (6).
Soo dat een yders hart verschrikt was voor het wonder,
De blixem was de boo, de roeper was de donder (7),
En ’shemels* ryke douw gaf vogelen en brood (8),
(530) Uit eenen droogen steen het koele water vloot (9):
Hoe dat, om Israel te dienen voor een brugge,
Jordaens bepalmde stroom sijn watren dreef te rugge (10):
Hoe dat de gulde son gingh peystren op den dagh,
Om Nuns soon (11) bet te doen vervolgen sijne slag (12):
(535) Hoe dat van Jericho de sterk geboude wallen
Op der trompetten slagh te neder sijn gevallen (13).
Noyt sonder sulx te sien en had dat stoute volk
Den lispen Amrams soon (14) gehouden voor Gods tolk:
Noyt waren sy beweeght dan door die wonderdaden
(540) Op haren harden nek die sware last te laden,
Dat moeyelyke juk van die geboden al
Bevolen scherpelyk ses hondert in’t getal,
En namentlyk het merk gestelt op hare leden (15),
’t Welk noyt gevonden is door menschelyke reden.
(545) Maer om dat Moyses haer ’t gunt komen soude sey,
Om dat God door sijn hand deê teyknen veelerley,
Om dat die sijne maght met oproer tegenstonden
Met opgespalkter mond van d’aerde sijn verslonden (16),
Daerom soo hebben sy den selven met goed recht
(550) In’t vorder ook gelooft als godes trouwe knecht.

(1) Exod. VIII. 21. 22. 24. (2) Exod. XI. 5. 7. XII. 29. 30. (3) De Roode zee: het Erythreesche meer genoemt naar Erythras, den zoon van Perseus. (4) Exod. XIV. 21. 22. 29. (5) Exod. XIV. 26-28. (6) Exod. XX. (7) Exod. XIX. 16. (8) Exod. XVI. 13. 14. (9) Exod. XVII. 6. (10) Jos. III. 14-17. (11) Josua. (12) Jos. X. 13. (13) Jos. VI. 20. (14) Moses. (15) De Besnydenis. (16) Num. XVI. 31. 33.

[p. 16]
    Moses geloofwaerdigheit.
    Wie wasser ook bequaem den menschen t’openbaren
Het gunt dat was geschied eer dat’er menschen waren
Dan die ’t getuygenis van God self had ontfaen
Dat hy door Godes geest Gods werken had verstaen?
(555) Wat kond’ hem lusten ook onware tael te spreeken
Die self geschreven heeft sijn eygene gebreeken?
Die niet en heeft gehad dan moeyten sonder loon?
Want hy aen Judas stam had toegeseyd de kroon,
En wel te vreden was dat syne Gersomiten (1)
(560) De minste souden sijn in d’ordre der Leviten.
Daerom gebruykt hy ook geen opgepronkt cieraet,
Maer als getuyg verhaelt gantsch slechtelyk de daed.
    Ende oudheit der Joodsche schriften.
    Wie dat het lust die gae door d’heele werelt soeken,
Van’t noorden tot het zuyd vind hy geen ouder boeken.
(565) De Grieken weten dank haer wetten aen Atheen,
Nu komt het Attisch regt heel klaerlyk van d’Hebreen.
De lettren sijn gebraght door Cadmus aen d’Ionen
Nae dat die waren langh gebruykt by Isax sonen:
En daerom siet men noch in’t oude Griex A B
(570) Den Cananeeschen trek, vervolgh, en namen meê.
    Dat het Joodsche gelooff ten deelen is gesterkt by’t getuygenisse
der Heydenen.
    Soo wie ook naerstelyk sal bloemen willen plukken
Uit schriften in’t geheel of uit behoude stukken,
Sal vinden over al seer merkelyk bescheyd
Dat door de Joodsche pen de waerheit is verspreyt.
(575) By Pharos (2) en by Tyr (3), en by Euphrates (4) buyren
By Grieken sietmen ook de heugenisse duyren
Dat alles wat’er is te vooren niet en was:
Dat eerstelyk ontstont een ongeschikte plas,
Tot dat de groote kunst des scheppers heeft gegeven,
(580) De saeken haer gedaent en veelen ook het leven:
Maer dat hy noch een werk gespaert heeft op het lest
Wiens geen gelyk en was, het beeld van’t allerbest,
De welke land en zee en dieren sou beheeren
Om dankbaerlyk daer voor den waren God te eeren:
(585) En dat den eersten stand der menschen ongemoeyt
Onnoosel had de kost van’t gunt uit d’aerde groeyt:
Maer dat den quaden aerd door sonden ingekropen

(1) Gersom was de zoon van Moses. Exod. II. 22. zoo dat door Gersomiten Moses nakomelingen werden betekent. (2) D’ Egyptenaaren. (3) De Pheniciërs. (4) D’ Ephraatstroom, die door Mesopotamia loopt.

[p. 17]
Met siekte, pijn, en dood de misdaed most bekopen.
Dogh dat de menschen elk veel hondert jaren langh
(590) Hier levend’ op der aerd voltrokken haren gangh,
Genietende ’tgeluk dat hemelsche gesighten
Haer quamen meenighmael vertroosten en verlighten:
Tot dat’er is gevolght der reusen wilt geslaght
Reght voerend’ in de hand en wetten in de kraght,
(595) Waer door dan God gestoort sprinkaders ende stromen
En al der wolken voght liet lopen sonder tomen,
Soo dat’er overbleeff maer een gevleugeld hout
Tot scheydsel van de lught en’ ’t strandeloose sout.
Dat d’hoogmoed heeft getraght een eeuwigh werk te maken
(600) Waer van het hooghste deel den hemel soude raken.
Veel die des werelts kloot afmalen op papier
Vertellen van den brand en ’t Sodomytsche vier,
Hoe met een swarten damp en vlam zijnd’ overtogen
De mensch en steen gemenght met pik en swavel vlogen,
(605) Waer van’t gelijmdt morasch behouden heeft den stank
Waer in noit schip en swom, waer uit noit visch en drank,
En ’t leugenaghtig ooft van d’omgelegen hoven
Gaet met een kleyn geblaes tot ydel asch verstoven
Een voorbeeld van de brand, den Grieken ook bekend,
(610) Waer door de Godloos eeuw in’t lest sal nemen end.
Veel in het Heydendom beschryvers van de jaren
Vermanen een Chaldeeuw, die door een groot ervaren
Wist heel des hemels loop, en’ sey met vast begrip
Waerom der sterren dans gaet buyten ’t middelstip,
(615) Wanneer het sonne light nae duysend jaer sou tanen,
Wanneer des aerdes schaeuw verduyst’ren sou de Mane:
De soon ook, die genaemt was naer sijns moeders lagh,
En hoe dat hy bereyd wierd tot den offerslagh (1):
Daernae de vrome man (2) die uit sijn eyge lyve,
(620) Gesien heeft mangeboort twee boven tweemael vyve,
Waer onder Joseph was by syne Broers beswaert,
En tot een slaeff verkoght, gevangen lang bewaert
Ontschuldigh, dogh daer nae tot eenen Vorst gestegen
Van’t land het welk den Nijl gebruikt in plaets van regen.

(1) Isaak. (2) Jacob.

[p. 18]
(625) Noit ook soo veel vermoght de Pelusijnsche (1) nijd.
Dat niet veel blijx sou sijn gebleven van den tijd,
Wanneer ’t Hebreeusche volk besloeg d’Egypsche hoeken
En wederom gingh uit om eygen land te soeken.
Self Moyses wijs verstand werd roemelyk vermelt,
(630) En dat hy wondren heeft bedreven breed vertelt.
    Nogh meer door de inlandsche wonderdaden ende voorseggingen:
    Maer dogh wat wast van nood den vaders vande Joden
Te leenen haer bewijs van dienaers der afgoden,
Daer Urims klare glans op ’s Priesters borst geleyt
Van’t gunt te vragen stond gaf opentlyk bescheyd: (2)
(635) Daer d’Englen t’haerder hulp uit ’shemels hooght gesonden
In een kort ogenblyk veel duysenden verslonden (3),
Daer meenigh heyligh man tot sterkingh vande wet
De hemelsluyden sloot end’ opbrak door’t gebet (4),
Het vyer van boven riep (5) en deê meer diergelyken
(640) Waer door van Moyses wet de waerheit konde blyken,
Daer ook van tyd tot tyd sijn onder haer geweest
Die’t gunt geschieden sou voorsagen door den geest?
Als dat die Jericho weer tot een stad herstelde
Sulx met sijn oudste soon, en jonkste, sou vergelden (6):
(645) Gelyk ook is voorseyt Josias naem en’ werk (7),
Te weten dat hy sou den dienst van Bethels kerk
Verbreeken en ’t outaer door doode beendren stooren
Drie hondert dertigh jaer eer dat hy wiert gebooren.
Eer dat van Cyrus oit de vyfde vader was
(650) De goede Amos soon (8) sijn naem en daden las (9).
Wat uitkomst hebben sou Jerusalems beleggen
Wist Jeremias geest volkomentlyk te seggen (10).
Toen in sijn schoonste bloey ’t Chaldeeusche ryk nog stond,

(1) De nijdt der Egyptenaaren: want Pelusium was een stadt in Egypten. (2) Exod. XXVIII. 30. Levit. VIII. 8. Num. XXVII. 21. Deut. XXXIII. 8. 1 Sam. XXII. 10. 13. 15. XXIII. 2. 9-12. XXVIII. 6. (3) Esa. XXXVII. 33-36. (4) 1 Reg. XVII. 1. XVIII. 1. 41. 45. Jac. V. 17. (5) 1 Reg. XVIII. 38. (6) Josua. VI. 26. 1. Reg. XVI. 34. (7) 1. Reg. XIII. 2. (8) Esaias. (9) Esa. XLIV. 28. XLV. 1. Esdr. I. 1. 7. 8. (10) Jer. XXXVII. 8. 17. XXXVIII. 2. 18. 23.

[p. 19]
O wyse Daniel, soo seyd’uw waare mond,
(655) Dat eerst de Meed en Pers die landstreek souden erven (1),
Daernae de Grieksche heer (2), en als die soude sterven
Dat dan de groote maght haer spreyden soud’ aen veel
Toetastend’ elk om stryd, elk nae het beste deel,
Waer van dat eyndelyk twee (3) souden overblyven
(660) Die noyt nog door verbond nog door den eght der wyven
Wel souden zyn verknogt en vast gehegt aen een,
Hier den Alexandryn (4) daer den Antiocheen (5),
En wat een grooten druk den Joden stond te waghten
Van een die d’heele wet te breeken soude traghten. (6)
    Beantwoording van de tegenworping dat nu geen wonderdaden
en geschieden.
    (665) Naedien soo meenichwerff des gantsche werelts Heer
Sijn al bestierend’ oogh bewesen heeft weleer,
En dat ons borgen zijn der wonderlyke dingen
Die d’onvervalschte maar van hand tot hand ontfingen,
En daer benevens veel geschriften ongewraekt,
(670) Sorghvuldelyk bewaert en nimmermeer versaekt,
Laet niemand denken dan dat sulx nu soud’ ophouden
Om dat gestadelyk de hitte volght de koude,
De nagt verdrijft den dagh, en dat nu van soo langh
Den aengebooren loop behoud sijn oude gangh.
(675) De wagenaer van ’t schip en sal de streek niet krommen
By hem eens aengeset dan om een goed waeromme.
De Koningh syne wet, gestelt met rypen raed,
Dan om een groote saek te buyten niet en gaet.
Waerom dan soude God die ordre, die getuyge
(680) Van syne wijsheit is, soo ligtelyk verbuygen?
Maer nu hy heeft betoont door meenigh wonderwerk
Dat hy het al vermagh en houdt sijn oogemerk
Op’t menschelyk bedrijff, soo leert hy ons daer mede,
’t Gunt hy met reden deê dat hy’t nu laet met reden,

(1) Dan. II. 32. 39. V. 28. VII. 5. VIII. 3. 20. X. 20. XI. 2. (2) Alexander de Groote. Dan. II. 32. 39. VII. 6. VIII. 5-8. 21. X. 20. XI. 2. (3) Lagus en Seleucus. Dan. II. 33. 40. 43. VII. 7. 19. 23. 24. VIII. 22. XI. 5-20. (4) De Koningen van Egypten. (5) De Koningen van Syrie. (6) Antiochus. Dan. VII. 8. 11. 20. 21. 24. 25. VIII. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 23-26. XI. 21-45. XII. 1-3. 11. Ziet Josephus in ’t X. Boek en 12. cap. en XII Boek, en II. cap. en van den Joodschen oorlogh in ’t I Boek en 1. cap.

[p. 20]
(685) Alsoo aen sijn verstand niet meer als toen en schort
En’ sijne sterke maght ook niet en is verkort.
    Beantwoordingh van de tegenworpingh dat de sonden in soo grooten swank zijn:
    Hier tegens en moet ook niet ons wankel hart beroeren
Dat wy de sonden sien soo breed de vlagge voeren:
Want aengesien dat God het menschelyke gemoed
(690) En geesten heeft gemaekt, wel om te wesen goed,
Dogh niet nootsakelyk (hetwelk was Godes eygen)
Maer soo sy hare keur ten goede wilden neygen,
En God reght had, en maght om op gehoorsaem huld
Te geven treff’lyk loon en straff ook op de schuld,
(695) Soo en beraemden ’t niet dat hy door loutre kraghten
De schepsels dwinghen soud’ zig van het quaed te wagten:
Maer egter laet hy niet de sonden af te raen
Door menschelyke stem en innerlyk vermaen,
Door grondelyk bereght, door mildelyk beloven,
(700) Door minnelyk gesmeek, door dreygen daerenboven.
Men kan ook sien dat hy’t boosdadigh onderwind
Als met een toom beprangt, als met een kettingh bind:
Mids welke noit vermoght het ongestuymigh* woeden
Te dempen ’t eenemael ’t gesonde woord der vroeden:
(705) Nogh ook door ’t samenrot te breeken galgh en swaerd
Waer door der landen rust wert eenighsins bewaert.
Wanneer’t dan God gelieft den teugel wat te rekken
Soo doet sijn wys beleyt het quaed ten goede strekken.
By wijlen sulx geschied om andren, welker quaedt
(710) Alree gekomen is tot aen de hoogste maet,
Te straffen tot een schrik: by wylen om de weeken
Door dese Theriaek te suyvren van gebreken:
Of’t om d’ opreghte deught op vaste grond geboud
Te toetsen aen het kruys, gelyk aen’t vier het goud.
(715) Als hy dan heeft gebruykt der boose menschen handen,
Soo treed hy in’t gereght tot haerder schaed en schanden:
En die met sijne wil heeft Godes wil veraght
Werd tegens sijne wil tot Godes wil gebraght.
    Ja met geluk der bosen ende ongeluk der vromen, waer uit
daerentegen werd aengewesen het leven nae dit leven.
    Nogh isser eene knoop die ons hier staet t’ ontbinden,
(720) Dat dik der boosen schip gaet met begeerde winden
Voor ebben ende stroom, en dat der goeden boord
Het soute water drinkt en in de golven smoord.
Bespotters van den eed, opvraters van de menschen
Vergaren eer en goed en krygen wat sy wenschen:
(725) Waerom den eene werd gerabraekt en geklooft,
[p. 21]
Den and’re raekter deur, en krijght de kroon op’t hooft.
Daer tegen vrome luy, nauw lettend’ op haer leven,
In welker teer gemoed Gods wetten staen geschreven,
Benijd, gehaet, verplet, verdragen swaren nood,
(730) Iae sterven dikwils nogh een schandelyke dood.
Maer wilt hieromme niet, wie dat dit ook sult lesen,
Ontkennen Gods beschik, ’twelk klaerlyk is bewesen:
Maer houdende veeleer voor seeker en gewis
Dat Godt het al bestiert en ook reghtvaerdig is,
(735) En siende niet te min den goeden hier verdrukken,
En aen’t goddloose volk de saken wel gelukken,
Besluyt vry vastelyk en buyten allen strijd
Daer moet een oordeel zijn gespaert nae desen tijdt.
    Waer toe dient het gevoelen van veele wysen ende veele redenen.
    Hier toe soo sullen ons haer stemmen garen leenen
(740) De Walsche Druydes end Indische Brameenen (1)
En die het eerst gedight bragt inde Griexsche lught, (2)
En wie voorts allermeest van wysheit sijn berught:
De welken allegaer voor ongetwijffelt dryven
Dat nae des lighaems dood de zielen overblyven:
(745) En dat met goede reen: want alle’t gunt vergaet,
Vergaet om dat’er iet als strijdigh tegen staet.
Of dat de grond ontvalt, of d’oorsaek komt t’ onbreken.
Nu geen van dese drie de ziele kan versteken
Van hares wesens aerd, want hoement’ overlegt
(750) Geen saek en kander sijn die met ziels wesen veght,
Nogh vogtigheit, nogh droogt’, nogh hitte, nogte koude:
Iae ’t samen in’t verstand dit alles werd gehouden.
Indien daer waer een grond, dat soude ’t lighaem zijn:
Maer dat sulx niet en is, blijkt, om dat sonder pijn
(755) En nimmermeer vermoeit ’t verstant duyrt in’t bemerken,
Daer’t gunt van’t lighaem hangt vermoeyt werd door het werken,
Gelijk een groote glants ’t gesigte schade doet:
Hier tegen sietmen dat het menschelyk gemoed
Tot sijn volkomenheit dan meest begint te raeken
(760) Wanneer het overlegt die algemeene saeken,
En van de stoffe scheyd getal, gewight, en maet,
Jae tot oneyndlykheit met de gedaghten gaet.
In’t gunt door ’t lighaem werkt wierd noit die kraght bevonden,
Alsoo’t gebreydelt is met plaetsen en met stonden.
(765) Wanneer den ouderdom verr’ over’t zuyden wijkt

(1) Braghmanen. (2) Homerus.

[p. 22]
’t Gesight, ’t gehoor, de reuk, de smaek den mensch beswykt:
Maer dikmael het verstand begint dan meest te rysen,
Wanneer het lighaem slijt, wanneer de hayren grysen.
De daed het wesen toont: alsoo de ziele dan
(770) Ook sonder ’t lighaem werkt soo hangtse daer niet van.
Maer sou dan onse ziel daerom wel moeten sterven
Om dat sy moeten sou d’invloeyend’ oorsaek derven,
Gelyk de dagh vergaet wanneer de son verschiet?
Voor al, het lighaem is soodanig’ oorsaek niet,
(775) Gelyk alrede bleek: nog d’ouders van de kindren:
Want hare dood en kan ’skinds leven niet verhindren.
Wat oorsaek kan’t dan sijn dan d’oorsaek van het Al,
Die altijd kragtigh is en noit ontbreeken sal?
Wat Godes wil belangt, dat hy het eeuwigh leven
(780) Ons gunt, daer van heeft hy veel teykenen gegeven:
Want eerstelyk soo is den mensch geschapen vry
Om over syne daed te voeren heerschappy:
Hy voelt ook in het hart een lust gestadigh blaeken
Om tot d’onsterfflykheit sijns wesens te geraeken.
(785) Het eerelyk gemoed betraghtende de deugd
Met eene stille rust geniet een soete vreugd,
Dog niet genoegh alleen om al het sware lyden
Dat hier te dragen staet te konnen overstryden:
En wederom wanneer een misdaed is begaen,
(790) ’t Gequetst gewisse knaegt en klopt geduyrigh aen:
’t Is Amptman, ’t is getuygh, gevangen ende Schepen:
De ziel gegeesselt werd door onbeschoude sweepen.
Die al het aerdsche reght vertreden met de voet
En konnen niet ontgaen den beul van haer gemoed.
(795) Geen dagh ten avond daelt die deurgaet sonder schromen:
De naght het hart ontroert door schrikkelyke dromen:
Gelyk wel bleek aen hem (1), die aen den Roomschen raet,
Rampsalig als hy was, beschreeff sijn eygen quaed:
Sijn innerlyke smert en heeft hy niet verswegen
(800) Als of hy op de bank gespannen had gelegen.
Maer boven al soo is die werkingh wonder groot
Wanneer daer niet en is te waghten dan de dood:
Dan gaet de vierschaer aen, dan opent men de boeken,
Dan ryst een vuylen stank uit holen en uit hoeken:

(1) Tiberius. zie Tacitus VI Jaarboek, in ’t 6. cap.

[p. 23]
(805) Aldus legt d’arme ziel gantsch jammerlyk vertsaegt
Gevoelende dat sy haer vonnis met haer draegt.
    Dat om hier toe te komen den reghten godsdienst moet zijn gesoght:
welke is de Christelyke.
    Met reden dan de mensch van God soo hoogh verheven
Wenscht om een beter stand nae dit verganklyk leven.
Dit is des menschen end, by Plato ook gesien,
(810) Te werden Gods gelyk, soo veel als’t kan geschien.
Het selve was geleert by hem (1) die syne scharen
Beval te swygen stil vyff heele ronde jaren.
Maer waer in dit geluk en hoogste goed bestaet,
En wat het voetpad is waer door men derwaerts gaet,
(815) Hier nae soo kond’ een mensch wel tasten als de blinden,
Maer niet uit eygen hoofd iet seekers daer van vinden.
’t Loon komen most van God: de weg dan ook waer deur
Most staen aen Godes wil, en niet aen onse keur.
Naedien ’t God dikmaels nu door syne trouwe kneghten
(820) Belieft had van sijn wil de werelt t’onderregten,
Gelykmen ’smorgens siet voor ’t scheemerend’ gesight
Ontluyken uit het oost een bleekgepurpurd light:
Soo heeft hy eyndelyk sijn lieven Soon gesonden,
Door wiens beregtingh wy Gods vollen raed verstonden,
(825) Gelyk de son zigh toont die op den middagh schijnt,
Waer door der wolken vlies en swarte mist verdwijnt.
Daerom de beste raed, waer door sal konnen blyken
De waerheit, en waer voor de losse waen sal wyken,
Is datmen toone klaer door grondelyk beweer,
(830) Gods waren dienst te sijn de Christelyke leer.

(1) Pythagoras.

Continue
[p. 24]

BEWYS

VAN DEN WAEREN

GODTSDIENST.

HET TWEEDE BOEK.

    Gebedt aen Christus.
O die in d’hoogste stoel geseten by den Vader
Siet met een gunstigh oogh uw dienaers allegader,
Die ons hier door uw bloed gequeten vande schuld,
Hier namaels d’ eeuwigheit des levens geven sult,
(5) Volkomen sone Gods, des gantsche werelts Koningh,
Voortreder des geloofs, send my uit uwe woningh
Den trooster uwen geest, op dat ik magh verstaen
De dwalinghvrye wegh en andren wysen aen:
Niet dat ik neeme voor de meest verheven dingen
(10) Die wy tot uwer eer bekennen hier te singen,
Maer deur ’t gunt opentlyk aen u gebleeken heeft
Te toonen dat gy ons des waerheits woorden geeft,
En dat oprechtelyk beschreven sijn die boeken
Waer uit de kennis Gods dan vorder staet te soeken.
    Bewijs van de waerheit van den Christelyken Godsdienst
om dat blykt dat Jesus ter werelt is geweest:
(15) Dat eertyts Jesus is gesien, den Nasareen,
Nu duisent en ontrent ses hondert jaer geleên,
Blijkt by den grooten hoop die synen naem belyden:
Blijkt by de Joden self die synen naem bestryden:
Blijkt by veel Heydnen ook, als die (1) van d’eersten af
(20) Ons in een kort begrip de twalef Keysers gaf,
En die (2) ons in het breed jaerboeken heeft geschreven
Van al het gunt geschied is nae Augustus leven,
En die (3) ten tyden als Trajanus voerde ’t swaerd
’t Bithynsche ryke land als ruwaert heeft bewaert:

(1) Suetonius. In ’t Leven van Claudius in ’t 25 cap.
(2) Tacitus. In ’t XV Jaarboek, in ’t 44 cap.
(3) Plinius. In ’t X Boek zyner brieven, den 97. brief.

[p. 25]
(25) Soo dat dit vaster gaet dan wel van iemand anders,
Al waren’t Caesars ook, al waren’t Alexanders.
    Dat hy een schandelyke dood is gestorven:
Nu vorder ist bewys ook hier van even groot
Dat hy seer schandelyk door vonnis is gedood.
Want dit staen toe die haer van synen ’t wegen roemen,
(30) Die hem haer eer,
haer hulp, haer salighmaker noemen:
Hoe wel by’t andre volk haer strekt tot luttel eer
Dat haer betrouwen staet op een gekruysten heer.
De Joden die daerom den haet en laster dragen
Door’t heele Christenryk, indien men’t haer gaet vragen,
(35) Getuygen ’t selve meê, jae sy ontkennen niet
Dat sulx is door beleyt van haer geslaght geschied:
De schryvers nu genoemt ook dese dood verklaren:
De Christenen, toen nogh de Keysers Heydens waren,
Beriepen dikwils haer tot blyk van dese daed
(40) Op’t eygen vierschaerboek en vonnis van Pilaet.
Den Keyser Juliaen en wie oit meerder quelden
Het Nasareensch gelooff dit buyten twijffel stelden:
Soo datmen dese dood siet opentlyk beleên
Door vyand en door vriend, bysonder en gemeen.
    En eghter nae sijn dood by veel wyse luyden geeert,
(45) Alsoo de daed nu leert dat over alsoo verre
Men siet den kouden Beer of zuydelyke sterre
By soo veel duysend luy’ werd Jesus naem vermeld,
Niet nu alleen, maer ook soo langh men jaren telt
Van ondre boven op, tot dat men is gekomen
(50) Aen Neroos wreden tyd, die in de stad van Romen
Niet weynigh deses naems belyders heeft verbrand (1),
Dat onder allen ook veel waren van verstand,
Vernuftigh, hoogh geleert, naest by dien tyd gebooren
En anders opgevoet, die niettemin verkooren
(55) Dit ongesien gelooff, ontbloot van eer en goed,
En dikmael ook vermenght met stortingh van het bloed:
Gelyk Justinus (2) was wiens kloekheit als met wieken
Vlieght lightelyk voor by de allerscherpste Grieken:
Gelyk Tertulliaen, en voor hem Irene (3),
(60) En Athenagoras, en twee Clementen (4) meê:
Waer by ook niet en dient Origenes vergeten

(1) T zie Tacitus XV Jaarboek, in ’t 44 cap. (2) Justinus de Martelaar.
(3) Irenaeus. (4) Clemens Romanus en Clemens Alexandrinus.

[p. 26]
Die Platoos heele school te boven gingh in weten:
Dat desen ende meer die ik nog noemen kan,
Te neder sijn geknielt voor een gehangen man,
(65) Hoe kan dat sijn geschied dan door onzydigh aghten
Op ongestraft bewys van goddelyke kraghten?
Die allegader haer beroepen op sijne wonderdaden ten deele
by de vyanden bekent:
Indien gy vraegt de luy die nogh in ’t leven staen
De reen van haer gelooff, gy sult van haer ontfaen
Eenparelyk bescheit: indien men ’t ook wil vragen
(70) De dooden, haer geschrift ons d’oorsaek voor sal dragen:
Als dat door Jesus kraght het water wierd tot drank
Veel beter dan daer wast aen d’ Engaddeensche rank:
Dat hy ook meer als eens deê d’ongetoomde baren
En ’t felle windgeraes door eene wenk bedaren:
(75) Dat ook t’ gebuilde vlak van ’t Galileesche nat
De rugge heeft gespreyd hem tot een wandelpad:
Dat hy den honger kon’ van duysenden verdryven
Met vijf of seven broôn, en nogh doen over blyven
Geheele korven vol: dat hy heeft wegh gebraght
(80) Van meenigh treurend oogh de noit vervangen naght:
En van’t verstopte hooft het welke noit en hoorde
d’Inham geopent heeft alleen met enkle woorden:
Dat hy de boeyen van den spraekeloosen mond
En’t mommende geluyd door sijn bevel ontbond:
(85) Dat hy de voeten ook die nimmermeer en gingen
Beroerlyk heeft gemaekt en blydelyk doen springen:
Dat allerhande quael, als ’t watergraeg gebrek,
De flikkerende koorts, de ronde witte vlek,
Het ongedamde bloed, de zenulosse leden,
(90) Gantsch sonder kruyt of drank door hem sijn overstreden:
Dat menschen ingewoont door niet haer eygen geest
Van een soo wreden gast ontslagen sijn geweest:
Dat andren dien alreê het leven was benomen
Door sijne stem weerom sijn tot het light gekomen:
(95) Waer onder is geweest een (1) die den vierden dagh
Met eene groote sark in ’t graf besloten lagh,
De welke voor ’t gesight van veelen heeft geheven
Sijn vast gebonden hooft, en ’t eens geruymde leven
Van nieus gevangen aen, en ongehoorder wys
(100) Met een gestorven mond genooten heeft de spys.
Dat Jesus heeft gedaen veel groote wonderdaden

(1) Lazarus.

[p. 27]
Bekennen wederwils die tegen ons geladen
Met een geerfden haet nu langen tijd geleen
Bewierpen op papier den Thalmud der Hebreen.
(105) Gaet gy naer ’t Heydendom soo wilt op Celsus letten
Die allereerst bevoght de Galileesche wetten
En op Porphyrius: sy waren noit soo stout
t’ Ontkennen eene saek die bleek so meenigfout.
Dat die wonderdaden niet door menschelyke wijsheit of duyvelsche
konste zijn te wege gebragt maer door goddelijke kraght:
Door d’ aengeboren kraght van het geschapen wesen
(110) En is sulx niet geschied. want veele sijn genesen
Door ’t raeken van de hand, of door het bloote woord,
Waer in geen kraght kan sijn om sulx te brengen voort.
Waer’t anders ook geschiet, ’ten sou’ niet sijn verswegen
By die haer meenden veel daer aen te sijn gelegen.
(115) Begoochelingh van ’t oog en was het mede niet,
Alsoo het meestendeel is opentlik geschied,
In tegenwoordigheit van veel benijdend’ oogen,
Die niet soo menighmael en konden sijn bedroogen.
Hier by komt dat de daed niet schielik en verdween
(120) Maer ’t werk lang nae de daed voor alle menschen scheen.
Dus alsmen alles wil met oordeel overleggen
So moeten wy, gelyk d’ Hebreen ook selve seggen,
Bekennen dat die kraght gekomen wesen moet
Van eenen sterken geest, hy was dan quaet of goed.
(125) Besiet nu eens de leer, sulx als wy die bevinden
De gantsche weerelt deur by alle Christgesinden:
Sulx die geschreven is met inkt in meenig blad,
Geschreven dikwils ook met ’s lichaems roode nat.
De selve leer gebied de duyvels niet te eeren,
(130) En van onreynigheit sijn hart en sin te keeren.
Ik laet de woorden staen: wy sien ook metter daed
Dat waer van dese leer gewassen is het saed
Der duyv’len dienst vervalt, haer swarte konsten slapen,
Een werdt’er aengebeên die alles heeft geschapen.
(135) Nu isser geenen geest soo sleght en onbedaght
Die teyk’nen doe waer door hy t’onder wert gebraght.
De menschen die ook eerst dit onderwys aenvaerden
Sijn seer opreght geweest, by welken niet in waerde
Was boven Godes eer, gelykmen seeker weet
(140) By haren goeden naem en haer verdragen leed.
Dat nu de Heer van ’t Al, hy sonder wiens gehengen
De schepsels ’t minste niet te wege konnen brengen,
[p. 28]
Sou hebben toegestaen dat door een boose geest
Soo meenigh vroom gemoet verleyd sou zijn geweest,
(145) Sal nimmermeer voor waer of voor waerschyn’lyk aghten
Die op de goetheit Gods aenmerkt met goê gedaghten.
De suyvre geesten nu doen niet dan door gebod:
Want daerom zynse goed om dat sy volgen God:
Mits ’twelken alle ’tgunt der menschen oogen sagen
(150) Van Jesus te geschien quam uit Gods welbehagen:
Jae dat doô menschen weêr in’t leven zijn gebraght,
Was eygentlyk het werk van d’allerhooghste kraght.
Nu eischt de wijsheit Gods, dat hy niet sonder reden
Soo verre ’swerelts loop te buyten sy getreden.
(155) De reden voorts en kan geen andre sijn geseyt
Dan die door Jesus self is stadigh uitgeleyt:
Want wie kon beter ons ’twaerom daer van bedieden
Dan hy door welkes hand de wonderen geschieden?
En andersins, hoe sou’t godvreesende gemoed
(160) Van die sulx sagen aen voor leugen sijn behoed?
By hem nu is geseyt dat alle dese werken
Geschieden louterlyk om sijne leer te sterken.
Soo moetmen dese leer dan houden voor opreght
Als waer Gods segel is soo klaerlyk aengeheght.
    Dat Christus verresen is, ende dat de gene die sulx eerst
getuight hebben zijn geloofwaerdigh.
(165) Dat Jesus zijnde dood en in het graff gedragen,
Gekomen is in’t light weerom ten derden dage,
Werd vastelyk gelooft by al den grooten hoop
Die ergens, waer het is, ontfangen heeft den doop,
Jae ’tis de meeste grond van ’t Christelyk belyden
(170) Soo wel nu huydensdaeghs als ook in alle tyden:
Als by de boeken blijkt, en d’onse niet alleen,
Maer ook waer door ’t gelooff werd opentlyk bestreen:
Waer uit men kan verstaen, die d’allereerste waren,
De welken over al verspreyden dese maren,
(175) Dat dese selve saak by hun soo is geleert,
Een yder ingeplant, en sterkelyk beweert.
’t Welk niet en konde zijn, ’ten waer’ sy dan verklaerden
Dat Jesus self by haer gesien was op der aerde,
Nae dat hy was gekruist. want geen verstandigh hoofd
(180) Sou hebben andersins alsulken saek gelooft,
Bysonder in een tijd wanneer daer by te blyven
Gekoght wiert met verlies van goedren en van lyven.
Dat sulx ook rondlyk is by haer betuyght geweest
[p. 29]
Kan light een yder sien die hare boeken leest:
(185) Jae sy beroepen haer seer vry met open monden
Wel op vijf hondert luy (1) die sulx met haer oorconden:
Noit een die liegen wil soo veel getuygen braght:
Noit by vijf hondert luy een leugen wierdt bedaght.
Ik laet vijf hondert staen, de twalef meest bekende
(190) Waerom dogh souden die gaen liegen, tot wat ende?
Is eer by haer gesoght? des werelts heerschappy
Behielen in de hand die van d’afgodery.
Haer eygen vleesch en bloed haer hielen voor verwaten.
Is goed by haer gesoght? sy mosten’t al verlaten.
(195) Maer was het om gemak? sy liepen over al,
Gedreven over zee en over bergh en dal,
Door honger, hitte, kouw: dan mosten sy verdragen
Een duystre hegtenis, dan harde scherpe slagen.
Maer was het om daer door haer godsdienst voor te staen?
(200) Wat oorsaek porde haer dien godsdienst aen te gaen?
Waerom geen andre dogh? waerom die niet verswegen?
Soo most dan haer gemoed haer tot die leer bewegen.
Wat roerde dit gemoed? wat reden dogh soo groot,
Indien haer meester was gebleven in de dood?
(205) Voort waerom souden sy om ’swaerheits wille liegen
En ’tmenschelyk geslaght meyneedelyk bedriegen?
Dit kon niet om de leer geschieden, naedemael
De selve leer verbied bedrogh en’ leugentael (2)
’t Sijn luyden ook geweest dien noit is nae gegeven
(210) Iet anders dan een vroom en onbesprooken leven,
Hoe waert nu moglyk dat by luyden soo gestelt
Reght tegen haer gewis iet soude sijn vertelt?
Ook niemand haerder al en heeft het konnen myden
Om deser saeke wil veel swaer verdriets te lyden:
(215) Jae’t meerendeel van hun met een seer kloek gemoed
Haer seggen hebben ook bevestight met haer bloed.
Den eenen is geboort door voeten en door handen,
Dees’ is door ’t vyer vernielt, die door der beesten tanden.

(1) 1 Cor. XV. 6. (2) Matth. XII. 36. Joh. VIII. 44. 55. Eph. IV. 25.
Rom. IX. 1. 2 Cor. VII. 14. XI. 31. Gal. I. 20. Col. III. 9.
1 Tim. I. 10. 11. Jac. III. 14. Matth. XXII. 16. Marc. XII. 14.
Luc. XX. 21. Joh. XIV. 16. Ephes. V. 9. 1 Tim. II. 7.

[p. 30]
Misschien sal iemand nog, hoewel het valt seer swaer,
(220) De dood aengaen om’t gunt hy meent te wesen waer,
Maer niemand, synes sins wel maghtigh, sal verkiesen
Om ’t gunt hy wetens liegt het leven te verliesen.
Dat sy niet sijn geweest verbystert van verstand
Haer boeken en haer leer sijn ons daer van tot pand.
(225) Siet hem (1) die om de wet van Moyses wel te weten
Heeft aen de voeten van Gamaliel geseten,
Die mids sijn kloek vernuft geschapen was te zijn
De minste nergens nae van’t hoge Sanhedrijn,
Veragtende die hoop en ook den haet der Joden,
(230) Die daerom vyandlyk hem soghten ook te doden,
Heeft seer ootmoedelyk op hem genomen ’t juk,
Het welk hem niet en gaf dan oneer ende druk:
Lyd dagelyx gebrek, valt in de water-vloeden,
Met eygen handen werkt, draeght banden en draegt roeden:
(235) En nae dat hy het woord gevoert had sonder rust
Van’t Damasceensche land tot de Slavoensche kust,
Soo heeft hy eyndelyk den hals nog moeten buygen
Voor Neeroos wrede swaerd, om dat hy gingh getuygen
Dat hy den Nasareen gesien had nae het kruys
(240) Verheven boven al in ’shemels hoogste huys.
    Beantwoording van een tegenworping dat het verrysen
soude zijn t’eenemael onmogelyk.
    Waer meê sal yemand nu sijn onbeschaemtheit dekken
Om het gelooff soo veel getuygen te ontrekken?
’t En waer men seggen wou, ’t gunt niet geschieden kan,
Daer toe helpt geen bewys, al waer’t van duysend man.
(245) Maer hier staet notelyk een onderscheyd te maeken:
Te weten tusschen gantsch onmogelyke saeken,
Gelyk dat jae en neen te samen sou bestaen:
En tusschen dingen die den Mensch te boven gaen.
Dat yemand dood sou sijn en leven t’eender tyde
(250) Dat sulx onmog’lyk is en wil ik niet bestrijden:
Maer dat niet konnen sou weêr leven die eens sturff
Door God, van wien de mensch het leven eerst verwurff,
En dat hier van het een het ander om sou stoten
Kan met gesonde reen van niemand sijn besloten.
(255) Waer ’t ook gantsch ongerijmt Aristons soon (2) soo kloek

(1) Paulus. Act. XXII. 3. (2) Plato. In het X. Boek van de Republyke.

[p. 31]
En hadde ooit gestelt van Er sulx in sijn boek:
Noit hadde Heraclyd (1) getuygenis gedragen
Van eene vrouw gewekt nae volle seven dagen,
Noit hadde ’t Herodoot gelooft van Aristé (2),
(260) Nog van een andren ook de man van Chaeroné (3).
    Dat hier uit blykt de waerheit van Jesus leer.
Is’t niet onmogelyk, en blykt het daerenboven
By ongewraekt bewys, soo moeten wy’t geloven.
Nadien nu Jesus bragt een noit gehoort gebod
Verklarende daer toe gelast te sijn van God,
(265) Soo konde nergens toe dit Goddelyk opwekken
Dan tot een vast bewys van Jesus leering strekken.
Voegt hier nu by, dat ook de luyden nu vermeld
Der welker leven is voor dese leer gestelt,
Verklaerden dat haer heer, eer dat hy van haer scheyde,
(270) Haer sijn verrysenis en het waerom voorseyde.
Jae Gods geregtigheit ook gantsch niet toe en liet
Dat sulke groote eer aen een sou sijn geschied
Die zigh als Gods gesant de maght had onderwonden,
Indien hy waerlyk niet van God en waer gesonden.
    Dat de Christelyke leere alle andere leeren overtreft.
(275) Laet allerley geslaght vry ons ten toone biên
Wat godsdienst datter oit ter werelt is gesien,
En laet dan ook daer by bequamer reghters komen
Die niet en sijn door gunst of wangunst ingenomen,
Sy sullen seggen al (ik maek my daer aen vast)
(280) Dat geen wet beter is, nog God soo wel en past,
Als die van Christus komt, en dat in allen delen,
Van ’t voorgestelde loon, van suyvere bevelen,
En van de midd’len ook door welke dese leer
Bekraghtigt en gesterkt gekomen is tot eer:
(285) Soo datmen allen dienst van God gansch moet veraghten
(Het welk noit komen kan in vromer luy gedaghten
En daarenboven stryd met Godes wys bestier,
Nadien de mensch, als blykt, is een verstandigh dier
’t Welk tusschen goed en quaed zig selven kan beraden,
(290) Misdien bekomen loon en straff ook op zig laden)
Of toestaen dat de leer van Christus heel gewis

(1) Heraclides Pontieus. zie Plinius in zijn VII Boek in’t 32. cap.
en Diogenes Laërtius in de voorrede van Empedocles Leven.
(2) Herodotes in zijn Boek genoemt Melpomene. (3) Plutarchus.
In zijn Boek van de traagheit of langsaamheit der goddelyke straffe.

[p. 32]
Des levens reghte wegh en waren godsdienst is.
    Eerst in de klare voorstellingh ende treffelykheit des loons.
De leydsman (1) die weleer om aen d’Hebreen te langen
Twee sarken diep gegraaft heeft van Geds hand ontfangen
(295) Heeft opentlyk belooft een weeldrige landouw,
Die overstolpt van melk en honigh wesen souw’,
De spinde vol van brood, veel kinderen te baren,
Den vyand te verslaen, gesonde gryse jaren (2):
Maer geene grooter hoop en gaff hy den Hebreen
(300) Dan onder eene schaeuw, of door vervolgh van reen:
Waer door dan een groot deel uyt Israël geboren
Van alle vorder loon den moed gantsch gaff verlooren.
In Griekenland al waer de wijsheit is geleent
Van Memphis (3) palen af, die’t hebben best gemeent
(305) Van ’tleven nae de dood, seer twijffelaghtigh stonden,
En als sy ’t spraeken voor op slibberige gronden
Voltrokken haer gebouw: want hare reden meest
Geen voordeel aen den mensch gaf boven eenigh beest:
Waerom niet vremd en is dat eenige dan leerden
(310) Dat ook des mensches ziel haer tot de beesten keerden,
En wierd nu eene leeuw, nu eene diefschen gier,
Nu een snelloopend paerd, nu een gespiegelt dier:
Alsoo nu dit te vremd aen veelen sigh vertoonde,
Soo seyden andre dat de deugd zigh selve loonde,
(315) En dat een eerlyk man daer wonder wel was aen
Al wierdt hy in de stier van Phalaris gebraen.
Hier tegen andre weêr wel konnende bemerken
Dat iet het gunt bestond in moeyelyke werken,
In’t aengaen van de dood, in koste, pijn, en druk,
(320) Niet by zigh selven kon geaght sijn voor geluk,
Geoordeelt hebben dat de sterffelyke menschen
Niet hooger dan de lust der sinnen stond te wenschen,
Te weten eeten, drank, en ’t gunt niet dient geseyt:
’t Welk weêr by andren is seer kraghtigh wederleyt,
(325) Wel siende dat dit maer een leven was der swynen,
Waer voor de seedbaerheit en’t eerlyk most verdwynen.
Dus dutte jammerlyk het menschelyk geslaght
Wanneer haer Christus heeft het ware light gebraght.
De volgers synes leers beloovende te geven
(330) Een eeuwigh, ongequelt, volkomen, saligh leven,

(1) Moses. (2) Zie Deut. XI. en XXVIII. Heb. VIII, 6.
(3) Van Egypten af.

[p. 33]
En dat ook niet alleen voor ’smensches halve deel,
Gelyk als is de ziel, maer voor den mensch geheel:
Op dat het lighaem’, ’t welk door zijn bevel moet derven
’tAenlokkende vermaek, jae dikmael daer om sterven,
(335) Niet soude sijn berooft van’t oogmerk vande deugd,
Maer teffens met de ziel genieten volle vreughd.
Die vreugd en sal niet sijn aen eenen disch geseten
Van den Leviathan of Behemoth te eten,
Gelyk den synen leert de vleeschlyke Rabbijn:
(340) Nogh, nae het seggen van den dommen Alfakijn (1)
Een wulpsche beddelust. Al waer het voght der leden
Door hitte niet en teert, de dood niet in kan treden,
Daer is geen spijs van noô tot yders onderstand,
Nogh voor het heel geslagt den eghtelyken band.
(345) Het lighaem met geen dorst of hongers nood bevangen,
Ook met een dikke slijm van d’ aerde niet behangen
Sal voeren sulken light als in den hemel draegt
De schoone morgensterr’, of d’ader van de maegt,
Geen duyster misverstand, geen vleeschelyke lusten
(350) En sullen ’t klaer begrip en suyvre wil ontrusten;
Maer sal gestadelyk vervult sijn het gemoed
Van’taller waerste waer en’t aller beste goed.
’t Begin dat noit begon, het ende sonder palen,
Met ongemeten glants sal het gesight deurstralen.
(355) Al die geheymenis van’t overwys beleyd,
Waer door het eeuwigh heil den menschen is bereyt
Aleer dat oit gevest des werelts suylen stonden,
Sal met verwondering de blyde ziel doorgronden:
En al het gunt alhier godvrughtelyk is gedaen
(360) Sal met een soet geheugh in’t hart geschreven staen.
Daer sal’t geselschap dan der Engelscher heyrscharen,
En sy (2) die het geluk had haren Heer te baren,
En die (3) voorseyden vroeg ’t gunt sou geschieden laet,
En die (4) in welker bloed de waerheit is gebaet,
(365) Daer by de tweemael ses (5) klaerblinkende gesteente
Op welken is gebout des Christendoms gemeente,
Met lieffelyk geluyd aen hem daert’ al van quam
Lofsingen ende dank aen’t onbevlekte Lam.
Seght nu wat datter is dat iemand uit kan spreeken
(370) ’t Welk met soo grooten loon sou konnen sijn geleeken?

(1) De Mahumetisten. (2) Maria. (3) De Profeeten.
(4) De Martelaaren. (5) D’ Apostelen.

[p. 34]
    Beantwoordinge van de tegenworpinge van dat een lighaem zijn
gedaente verloren hebbende niet en soude konnen herstelt werden.
Ik sie wel dat hier op sal maeken groot gebaer
Het morrig ongelooff, als of’t onmog’lyk waer
Dat nae soo langen tijd het lighaem sou’ verrysen:
Maer ik segh wederom dat niemand sal bewysen
(375) Dat sulx sou sijn een gantsch onmogelyke daed,
Hoewel soo grooten werk den mensch te boven gaet.
d’Ervaringh leert ons self dat in des werelts ronde
Geen lighaem dat oyt was tot niet en werd verslonden:
Maer de gedaente die de saeken onderscheyd
(380) Verwandelt meenigmael: dan’t gunt daer onder leyt
En stoffe werd genoemt, vertoonende nu dese
Nu weer een andren schijn, geduyrigh blyft in wesen.
Genomen nu door ’t vyer het lighaem werd ontdaen,
Gelykmen siet van’t hout, rook, asch, en water gaen,
(385) Of’t werd verteert in zee, of inde duystre graven,
Of ook gegeten op van walvisch, leeuw of raven:
Of schoon geweld of tijd het uyterlyk verdrijft
En al de leên ontvoegt, noghtans de stoffe blijft.
Sou hy dan waer elk stuk gebleven is niet weten
(390) Wiens wijsheit alles siet en niet en kan vergeten?
Of heeft hy geene maght om zee, lught, aerde, vyer
Of’t eenigh, om den mensch by hem geschapen, dier
Te doen weêr brengen op nae een verloop van jaren
’t Gunt hier alleenlyk is gegeven te bewaren,
(395) Daer deur quiksilvers kraght des Alchimistes hand
Verdwaelde stoffe brengt tot haren ouden stand?
Siet hoe’t verdurven saed geworpen in de kluyten
Tot vrught van synen aerd met woeker uit komt spruiten.
Aen’t ey men niet gelijks van’t hoen bemerken kan,
(400) Het komt noghtans van’t hoen, en ’thoen komt weêr daer van.
Die alles schiep uit niet waerom sou die de deelen
Verworpen en verstroit niet konnen weder heelen?
Maer nu denkt iemand nogh, men siet den Kanibael
Eens anders mensches vleesch gebruyken tot zijn mael:
(405) De menschen worden ook gegeten van de visschen,
De welke komen weêr op menschelyke disschen:
Waer uit men vorder dan gaet vragen hoe’t kan zijn
Dat een en ’t selve stuk soud wesen ’t u en’t mijn:
Maer weêrom dient gelet dat van het gunt gedragen
(410) Werd door des mensches mond tot binnen in de mage
[p. 35]
Seer weynigh is het welk tot voedsel ons gedijd:
Wy worden’t meestendeel door veele gooten quijt.
Het swaerste wert voor eerst beneden uytgelaten;
Het fiinste door den damp en sweetelyke gaten:
(415) Daer blyft ook veel waer van de leden niet met al
En trekken als gequijl en swarte bloed en gal.
De naglen ook en ’thayr daeruyt behoeften halen:
En van die soeten douw gekookt ten derden male
Die aen de leden kleeft, gaet veel weêr wegh door lught,
(420) Door d’innerlyke warmt’, en allerhande sught:
Na dien nu kenlyk is, dat tot des mensches leven
Het menschelyke vleesch van God niet is gegeven,
Soo waer niet vremd dat sulx sou worden uyt gesift
Volkomentlyk, gelijk geneeskruyd of vergift.
(425) En oft soo niet en waer, soo kan’t God soo beleyden
Dat die’t genoten heeft daer weêrom af moet scheyden,
Het welk soo lichtelyk te weeg kan zijn gebraght
Als dat’ er niet en sterft een beestelyk geslaght:
En als God al die sorgh niet op hem had genomen,
(430) Maer ’tgunt van d’eene mensch tot d’ander waer gekomen
Hier naemaels nam daer af, soo soude’t nogh al weêr
Geen ander lighaem sijn om soo veel min of meer:
Alsoo wy in’t gemeen voor’t selve lighaem houden
t’Gunt eertijts jeugdigh was al komt het te verouden
(435) Hoe wel het vleesch daer van verteert werd door den brand
En ander door de spijs in plaetse werd geplant:
Wy sien hoe een kapel vermindert en besneden
Ter kleynte van een worm weêrom bekomt sijn leden.
Wy sien hoe dat de kraght van kruyden of van wijn,
(440) In’t kleyn bewaert,gerekt werd tot den oudenschijn.
Het welk ik niet en segh om ietwes te verklaren
Het gunt God niet gelieft heeft ons te openbaren:
’t Is my genoegh wanneer wy soo veel konnen sien
Dat de verrijsenis door Gods kraght kan geschien:
(445) Waer van een teyken is dat in de Syrsche streeken
D’ opstandig is gelooft door Soroasters spreeken:
Dat Theopompus ook hem heeft gevoegt daer by
[p. 36]
In ’t Stagiriitsche (1) school, en’ Zenoos galery (2):
Want hare leer, hoewel geboud op losse gronden,
(450) Betoont dat sy daer in gansch niet onmog’lyx vonden.
    Ten tweeden in de treffelykheit der geboden: belangende
de eer aen God te bewysen,
    ’t Loon hebbende gesien, laet ons ook sien ’t gebod,
Waer van’t voornaemste deel is onse pligt tot God.
Ellendigh heydendom, wat waren d’offerhanden
Die gy den Goden deed, dan wreedheit en dan schande?
(455) Ten was haer niet genoegh te sien ’t geslagte vee:
Sy wilden sijn gedient door bloed van menschen meê.
Wie sou’ gelooven dogh, ten waer men ’t klaer sag blyken,
Dat dees’ gewoonte waer gegaen door soo veel ryken?
Carthago dit gebruyk ontfangen heeft van Tyr:
(460) Egypten volgden nae de Pers’ en Arabyr.
Het selve wierd gepleegt by cypers, by d’ Albanen,
En by het Schytisch volk’ en by de Indiaenen.
Sulx deê de Candiot: sulx deê den oude Wael,
Kanarien, als ook die van de Duytsche tael:
(465) Het selve wangelooff ook wortel had geschoten
In’t nieuw gewest ontdekt door Castiliaensche vloten:
Jae in Europes mergh en wierd dit niet belet
Nogh door de Griexsche kunst, nogh door de Roomsche wet.
Van Isis ’t heyligdom, waer uit met and’re namen
(470) Tot Theb’ en tot Atheen, de naghtgebeden quamen,
En wat voort Orpheus heeft in Thracien verdight,
Was enkle vuyligheit zigh schuylende voor’t light.
Wanneer’t was heyligdagh men anders niet en hoorde
Dan dertel kamerspel en eer vergeten woorden,
(475) ’t Gunt Catoos stemmigheit zigh schaemde te besien
Dat schaemde Rome niet den Goden aen te bien.
De Sinaysche wet was wel gantsch sonder vlekken,
Maer om het hart gemoed der Joden af te trekken
Van selfversinden dienst, soo wierden sy beswaert
(480) Met ’t gunt nogh goed nogh quaed en was uit eygen aerd:

(1) Stagira, een stadt in Macedonië, Aristoteles geboorteplaats.
De Stagirytsche school, betekent dan de schoole van Aristoteles
navolgers. (2) Zenoos Galery. De Stoiken of Stoicynen, welker
voornaamste voorganger Zeno was.

[p. 37]
Gelyk het slagten was der beesten, het besnyden,
De Saterdaegsche rust, en veele spijs te myden:
Waer uit veel heeft geleent de stoute Saracijn (1),
En nogh daer by gedaen’t verbieden van de wijn.
(485) Stelt hier nu Christus by, die ons is komen leeren,
God als een reyne geest, met reynen geest te eeren (2),
En voorts met werken meê die yder kennen moet
Niet door gebod alleen, maer by zigh selven goet (3).
Hy wil niet dat wy’t lijff besnyden, maer de lusten (4):
(490) En niet van alle ’t werk, maer van het quade rusten (5):
Van roode lammerbloed en doet hy ons geen eysch,
Nogh van het bokkensmeer, nogh van het rundervleysch:
Maer soo wanneer ’t is tijd de waerheit te verklaren
Dat wy alsdan ons goed nogh leven niet en sparen (6):
(495) Dat wy den menschen ook heel mildelyk en bly
Van onsen overvloed in haer gebrek staen by (7):
Het lighaem laet hy toe met alle drank te laven.
Met alle spijs te voên, als sijnde Godes gaven.
Mids dat wyt nughterlyk en met gesonde maet
(500) Gebruyken t’onser nood, en niet tot overdaed (8),
En ’t wederstrevigh vleesch, wanneer’t soud’ overlasten
Den hemelgragen geest, betoomen door het vasten (9),
Het offer meest begeert is een geloovigh hert,
Waer door de goedheit Gods van ons omhelset werd,
(505) Waer door wy op sijn maght onwankelmoedigh bouwen,
Waer door wy op sijn woord standvastelyk vertrouwen (10):
Waer uit dan voort ontstaet een troostelyk verwaght (11),
En ware liefde, die de wetten Gods betraght (12),
Niet met beangste schroom gelyk de slaven vresen,

(1) Mahumet. (2) Joh. IV. 24. (3) Een redelyke godtsdienst. zie Rom. XII. 1.
1. Pet. II. 3. Phil. IV.8. (4) Rom. II. 28. 29. Phil. III. 3. (5) 1 Cor. V. 8.
(6) 1 Cor. X. 16. Hebr. XII. 4. 1 Pet. II. 21. (7) Matth. VI. 4. Luc. XII. 33.
2 Cor. IX.7. Heb. XIII.16. (8) Luc. XXI. 34. Rom. XIII. 13. Gal. V. 21.
1 Pet. IV. 3. 1 Tim. V.3. (9) Matth. VI. 18. XVII. 21. 1 Cor. VII. 5.
(10) Joh. XII. 44. Rom. IV. 20. 2 Cor. VII. 7. Gal. III. 29. (11) Hebr. VI. 11.
Rom. VIII. 24. XV. 4. (12) Luc. XI. 28. Joh. XIII. 17. Rom. I. 5. 1 Pet. I. 2.
1 Cor. VII. 19. Gal. V. 6. 1 Thess. III. 6.

[p. 38]
(510) Maer door gehoorsaemheit uit blyde wil geresen. (1)
Den yver volgt hier nae de welke vierigh bid: (2)
Niet om des werelt eer, nogh om des gelds besit (3),
Maer om vergiffenis uit Gods barmhertigheden,
Om bystand van de ngeest wanneer men werd bestreden,
(515) Om Godes koninkryk, om wasdom van sijn eer,
Om rijke vrughtbaerheit van d’ onbevlekte leer,
Om nooddruft, sonder’t hart met vorder iet te quellen,*
Maer alles, wel gerust, God laetende bestellen.
    Belangende onsen plight als wy verongelykt werden.
De Asoaren van den wreeden Mahomet
(520) Slaen doorgaens overluyd een bloedige trompet
Om al te werpen neer, te dooden, te vernielen
Wat voor den Alcoran niet soude wille knielen.
Soo heeft haer uitgestrekt der Ianissaren hand
Tot aen het roode meyr en aen des Donaus kant.
(525) De Grieken roemen seer de wetten onbeschreven
Die by Lycurgus sijn aen Spartas volk gegeven,
En seggen dat die ook gepresen sijn by hem (4)
Die uit de drie voets-stoel liet hooren syne stem.
Maer alsm’er wel op let, soo strekten al de zeden
(530) Van d’onbemuerde stadt alleenlyk om te breden
De palen door het swaerd, ’t welk dan als laekbaer stelt
Hy (5) die de meester was van den Pelleeschen heldt (6):
Maer weêr om self in plaets van beter t’onderreghten,
’t Hart van den jongelingh soo hittigh tot het veghten,
(535) Seyt dat het Griex bestaen op der Barbaren maght
Gehouden moste zijn voor een gepresen jaght.
Maer wat een vreemde saek? die een heeft dood geslagen
Als menschemoorder moet de straff daer over dragen:
Die hondert duysent man van goed en lijff berooft
(540) Met een laurier gekroont steekt inde lught het hooft.
De wytvermaerde deugd, de vrome Roomsche daden,
Wat was het dan het swaerd in menschen bloed te baden
Met schijn van reght of ook met blykbaer ongelyk?
Sardeygne lagh te nae, en Cypers was te ryk.
(545) Te loonen quaed met quaed, ’t ontfangen leed te wreeken,

(1) Rom. VIII. 15. Hebr. XII. 28. (2) Matth. VII. 7.8. (3) Matth. VI. 9-13.
(4) Apollo. (5) Aristoteles. In ’t IV Boek der Zeden, aan Nicomachus.
(6) Alexander de Groote; want hy was te Pella; in Macedonië, geboren.

[p. 39]
Hoewel sulx Socrates en Plato tegenspreeken,
Stelt Aristoteles als een heel goede saek,
En hy (1) ook die de bloem was van de Roomsche spraek.
Het was der Goden eer dat veel gepaerde slaven
(550) Tot doodelyk geveght haer op het sand begaven,
Jae d’ouders schroomden niet, soo was de werelt blind,
Te moorden jammerlyk haer verschgebooren kind.
Der Joden gram gemoed en is door Moses tonge
Niet heel gelaten los, nogh teenemael bedwongen:
(555) Want haer wierd toegestaen te storten haren haet
Op seven volkren, dogh om haer bedreven quaet (2):
Sy hebben evenwel, als daer meê niet te vreden,
Seer vyandlyk gehaet al wat was onbesneden:
Jae soo wie nu ter tijd nae haer gebeden soekt
(560) Sal vinden datmen daer den vremden bitter vloekt.
Soo iemand onverhoeds een ander quam te doden
Sturf van des naestes hand ten waer’ hy’t was ontvloden (3).
Hem die verminkt of ook gebloedrist moghte zijn
Stond vry te eysschen wraek door even groote pijn (4).
(565) Maer Christus niet alsoo: hy wil niet datmen’t schelden
Met schelden, nogh het slaen met slagen sal vergelden (5):
Soo ik den schelder scheld, soo ik den slager slae,
’t Gunt ik in hem misprys doe ik hem selver nae.
Hy wil dat wy doen goed aen ons geloofgenoten,
(570) Maer niet dat onse deugd voor andre sy gesloten:
d’Onuitgeputte born van onsen goeden aerd
Moet aen de boosen self ook sijn geopenbaert,
Gelyk de goede God ongierigh allen’t wegen
Giet uit de swangere lught de langh gedorste regen:
(575) Gelyk hy’t gulde rond van’t onvermoeyde light
Laet schynen voor der goên en voor der quaên gesight.
O Goddelyke leer die ons beveelt te minnen
Den geenen die ons haet uit ongeveynsder sinnen,
Te groeten die ons vloekt, te helpen die ons let,
(580) En voor den lasteraer te storten ons gebed?

(1) Cicero. In’t II Boek der Uitvindinge. (2) Exod. XXXIV. 11. 12.
Deut. VII. 1. 2. (3) Deut. XIX. 21. (4) Levit. XXIV. 20. Deut. XIX. 21.
(5) Matth. V. 38. 44. Rom. XII 14. 19-21.

[p. 40]
    Belangende de samenvoegingh van man ende wijff.
Dat by’t woest’ heydendom door wulps oncuysche zeden
Was teenemael versmoort de aengeboren reden
Verwonder ik my niet. die van den waren God
Afwyken, werden voorts in haer verwaentheit sot.
(585) Is’t vremt dat by haer niet gehouden wierd voor sonden,
’t Gunt sy soo dik gepleeght by hare Goon verstonden?
Is’t vremt dat het gebruyk der hoeren daer stond vry,
Daer Venus wilde zijn gedient door hoerery?
Wat segh ik hoerery: daer d’ongenoemde schande,
(590) Waerom met reghte straff Gomorra most verbranden,
Soo ongetemden loop heeft over al gehad,
Gelyk men lesen kan in meenigh oude blad?
De Perssen leerden dit den Grieken, daer de wysen
Dit schelmstuk veeltijts meer verschoonen dan misprysen.
(595) Wy weten wat’ er is van Ganymeed vertelt
Die by de dighters wierd in Iovis schoot gestelt.
Italien heeft gevolght, want naer ’t gelooff van Romen
Antinous daer door ten hemel is gekomen.
Dit schrikkelyk bedrijff is ook in volle swangh
(600) Alwaer’t Arabisch boek bestiert der menschen gangh.
Hymettus (1) naegebuer, die nae Apolloos spreeken
In wijsheit Griekenland te boven was gesteken,
Wat heeft hy dogh geleert? waer niet de werelt heel,
Indien men’t had gevolgt, gemaekt een groot bordeel?
(605) Sal menschelyk geslagt vermengen als de honden,
Daer wy veel beesten sien aen hare gaey verbonden?
Als yder man in’t wilt sal seggen dit is mijn,
Van yder kind, sal dat de reghte liefde zijn?
De naem van eerbaerheit moet die dan gaen verloren?
(610) Moet werden wetteloos het eelste dier geboren?
Moet werden uitgeroeyt de vaderlyke sught
Die ons is ingeplant in’t hart tot onse vrught?
Hoe wel nu by de wet die d’Abrahamsche mannen
Ter handen is gestelt dees ontught werd verbannen,
(615) Soo werd hun niet te min om meerder quaed t’ontgaen
Den egtelyken band te scheyden toegestaen (2)

(1) Hymettus, een berg des landts van Attica, in’t welk Athene lagh.
(2) Deut. XVII. 16. 17. XXI. 15. 2 Sam. XII. 8.

[p. 41]
Het welk ook huyden werd gepleegt by d’Alfakijnen (1):
Van ouds wiert ook gebruykt by Grieken en Latynen:
Soo dat ook Spartas volk en Cato heeft gemeent
(620) Dat aen een vrund een vrouw moght werden uitgeleent.
Wilt hier nu tegen dan Messias leer bemerken,
Die en verbied ons niet alleen die vuyle werken,
Maer suyvert ook het hart, en met een diepe sneê,
Treft niet alleen’t gewas, maer selfs den wortel meê.
(625) Wie met een loerend’ oog quaê lusten soekt te wekken
En tot oneghte min een vroumensch poogh te trekken,
Al en volbrenght hy’t niet, soo breekt hy het gebod (2):
Het gunt men garen deê, dat is gedaen by God.
Hy laet ons ook niet toe ons eght gaey te verstoten (3),
(630) Wiens jeugdelyke bloem van ons is eerst genoten.
Wie tot een andren mensch opreghte vriendschap heeft
Verlaet die liefde niet soo lang als d’ander leeft:
Daer nu het lighaem self gemeen is tusschen beyden,
Soud’, als de dood, dien band iet anders konnen scheyden:
(635) By sonder nogh alsoo, wanneer dat sulx gebeurt
Der kindren opsight ook met eene werd verscheurt.
Het Christelyke volk, bereyt om zigh te voegen
Tot al dat eerlyk was, seer garen zigh verdroegen
Van’t Ioodsch gebruyk, gevolght ook by den Alcoran,
(640) ’t Welk veel vrouwen heeft verknoght aen eene man:
’t En heeft haer niet beswaert zigh selven te begeven
Om nae de Duytsche wet, en’t Roomsche reght te leven.
De liefde van de vrouw en werd niet wel gevoed
Wanneer sy werd geloont met een verstroyt gemoed.
(645) ’t Beleyt van’t huysgesin kan ook niet wel geschieden
Wanneer twee vrouwen daer of meer dan twee gebieden.
’t Verdeelde bedt baert haet, de welke niet en sterft
Maer uit de moedren borst voort op de kindren erft.
    Belangende ’t gebruyk van goederen ende sorgh daer voor.
De oud’ Egyptenaers, als ook de Spartiaten (4)
(650) Sien wy de dievery te hebben toegelaten.

(1) Mahumetisten. (2) Matth. V. 28. (3) Matth. V. 32.
(4) D’inwoonders der stadt Sparta, die ook Lacedemon genoemt werdt.

[p. 42]
Waer toe was aengeleyt des Roomschen volx geweld
Dan om te werden ryk met ’swerelts goedt en geld?
Seer wel seyd’ haerder een: indien wy moeten souden
Al geven wederom dat wy de liên onthouden,
(655) Soo stont ons noodelyk te nemen onse keer
Tot onser ouders vee en herderstallen weêr.
Den Joden stond het vry door ongevoelde beten
’t Gelt vanden vremdelingh door tydverloop te eeten (1),
Om dat haer hert soo seer op rijkdom was geset
(660) Soo was haer rijkdom ook belooft by hare wet (2):
Maer d’onse niet alsoo, die niet en is te vreden
Dat wy ons houden af van ongereghtigheden (3),
Maer ook niet toe en laet dat onse sorgh en vlyt
Sal strekken tot het goed van desen korten tyd (4).
(665) ’t En is niet mogelyk twee saeken te betraghten (5),
Die pogen elx nae haer te trekken onse kraghten,
Gelyk ten hemelwaert te gaen door ’t enge pad,
En teffens in de kist te gadren groote schat.
Indien gy’t bey begeert gy sult u seer vergissen,
(670) ’t Een sult gy krygen niet, misschien ook ’t ander missen.
En waer toe dient het ook? want niemand meer en heeft,
Hoewel hy veel besit, dan daer hy van en leeft.
Een arme rijkdom is’t, ’t sijn opgepronkte boeyen,
Sigh selven met het gelt gestadigh te bemoeyen,
(675) Waer van de groote hoop ’t begeeren niet en stilt:
Want hoe gy meerder hebt hoe gy meer hebben wilt.
De vreese van’t verlies en onversade lusten
En laten ’t lighaem ’sdaegs nogh ’snaghts het hart niet rusten.
Maekt iemand hem soo slaefs, die weet dat synen nood
(680) Niet anders hier vereyscht dan water ende brood (6)?
Indien’t dan God gelieft de maet te overgieten
En ons ook boven wensch groot goet te doen genieten,
Soo sullen wy dat niet gaen werpen in de zee
Gelyk onwyselyk een (7) van de Grieken deê,
(685) Nogh quistelyk verdoen, nogh nutteloos bewaren:
Maer wie iet eyscht te leen den selven leenen garen

(1) Deut. XXXIII. 19. (2) Levit. XXVI. 5. Deut. XXVIII. 4-12.
(3) Matth. VII. 12. Eph. V. 3. (4) Matth. VI. 24-34. (5) Matth. VI. 24.
(6) 1 Tim. VI. 7. 8. (7) Krates, en ook Aristippus.

[p. 43]
Niet waghtende weerom (1), en’ soo wie iet ontbeert
Den selven schenken ook’t gunt hy ter schenk begeert (2),
Verstaende dat by God den eygendom gebleven,
(690) Maer ons alleen ’t bewind der middelen is gegeven.
De dieff steelt dikmael ’tgeld, de mot de kleedren slyt:
’t Gunt gy den menschen geeft behoud gy voor altyd (3).
Siet d’eerstelingen eens der ware Nasareenen,
Hoe hare goedren al geworden sijn gemeene (4):
(695) Den welken het geluk gemaekt had ongelyk,
Den selven maekte weer de liefde even ryk.
Siet ook hoe dat daernae het Macedoonsch ontfarmen,
En der Corinthren voedt de Palestijnsche armen (5).
Bemerkt de kraght van’t wooord ’t welk door opreghte min
(700) Een volk soo wyd verspreyd maekt tot een huysgesin.
Voor al werd ons verboon barmhertigheit te toonen
Met uytterlyk gebaer (6). Godt wil het niet beloonen
Waer door men roem bejaeght: die dank (7) of eere soght
’t Gunt hy te geven scheen dat heeft hy dier verkoght.
(705) Des hebbens heete dorst met d’onverscheene dagen
Dekt garen haer gebrek, om sorgh daer voor te dragen:
Maer Christus neemt dit wegh, en seyt dat God ons al,
’t Welk levens nootdruft is, voorseeker geven sal.
Sou hy de vrome luy’ voor kommer niet behoeden,
(710) Die niet versuymigh is de beesten ook te voeden (8)
Soud’ hy die trouwelyk hem dienen laten naekt,
De kleedren voor het kruyd en voor de boomen maekt (9)?
Soo wie sijn vader siet veel eyge landen bouwen,
En syne goetheit kent, stelt daer op sijn betrouwen:
(715) En souden wy dan God niet op sijn bloot verband
Gelooven sonder borgh of onderstelde pand?
    Belangende den eed.
Daer andre wetten maer meyn-eedigheit verbieden,
Belast de betre wet den eed geheel te vlieden (10).

(1) Matth. V. 42. Luc. VI. 35. (2) Matth. V. 42. 1 Tim. VI. 17. 18.
(3) Matth. VI. 20. (4) Act. II. 44. 45. IV. 32. 34. 35. 37.
(5) Rom. XV. 25. 26. 2 Cor. IX. 1-4. Phil. IV. 18.
(6) Matth. VI. 1. 2. (7) Luc. XIV. 12-14. (8) Matth. VI. 25. 26.
(9) Matth. VI. 28-30. (10) Matth. V. 33. 34-37. Jac. V. 12.

[p. 44]
Want Godes naem by ons behoort te zijjn soo waerd
(720) Dat tot den hooghsten noot deselve sy gespaert.
Ook sal een eerlyk man de waerheit soo aenhangen
Dat alles wat hy spreekt voor eed sal sijn ontfangen (1).
Soo dikmael als van’t hart verschilt ’t gesprooken woord
Soo baert d’oneghte mond een bastaert speelgeboort.
    Belangende andere daden
(725) Wat deugd men ergens vind of rightsnoer der manieren
Of by de Grieken of in Salomons papieren
Sijn al in dese leer volkomentlyk vervaet;
Als Goddelyk bevel niet als een sleghte raedt.
Hoe datmen wesen moet beleeft (2), behulpsaem (3) statigh (4),
(730) Voorsightigh (5), ongeveynst (6), mild (7), goedertieren (8), matigh (9):
Hoe datmen d’overheit moet bieden eer naest God. (10),
Haer wetten komen nae, betalen tol en schot (11),
Hoe dat de vrouw den man gehoorsaemheit is schuldigh (12),
Hoe dat de man de vrouw moet lieven en geduldigh
(735) Verdragen haer gebrek (13), hoe van den vader ’t kind
Moet werden wel bestiert en hertelyk bemint (14),
Hoe wy die wederom daer van wy sijn geboren
Bewysen moeten eer en nae haer woorden hooren (15),
Welk sy der knegten plight (16) en hoe der heeren hand
(740) Het voeren van den toom moet toomen door ’t verstand (17).
Des eers begeerlykheit, een gasthuys vol van sieken
Soo van het Roomsche volk als van de wijste Grieken,

(1) Matth. V. 37. Jac. V. 12. (2) Matth. X. 12. Luc. VII. 44. 45.
(3) Behulpzaam, gedienstig. Joh. XIII. 5. 14-17. (4) Staatig, of zeedig.
1 Pet. III. 3. (5) Matth. X. 16. Eph. I. 8. V. 15. (6) Col. III. 23.
(7) Luc. XII. 33. 1 Tim. VI. 18. 19. Heb. XIII. 16. (8) 2 Cor. VI. 6.
Gal. V. 22. Col. III. 12. 1 Cor. XIII. 4. (9) Tit. II. 12. 5. 1. Tim. II. 9.
(10) Rom. XIII. 1. 2. 1 Pet. II. 13. 14. 17. (11) Rom. XIII. 7.
(12) Eph. V. 22-24. 33. Col. III. 18. (13) Eph. V. 25. 28. 29. 31. 33.
Col. III. 19. (14) Eph. VI. 4. Col. III. 21. (15) Eph. VI. 1-3. Col. III. 20.
(16) Eph. VI. 5. 6. 7. 8. Col. III. 22. 1 Pet. II. 18. Tit. II. 9.
(17) Eph. VI. 9.

[p. 45]
Door ootmoet wert gedempt (1). Want die zigh hier betoogt
Te wesen needrigh, sal hier naemaels zijn verhoogt (2).
(745) Om dat van stuk tot stuk te gaen te langh sou vallen,
Onthout het kort begrip. Bemint God boven allen (3),
U naesten als u self: (4) en soo gy garen saegt
Dat andren deên aen u, u tegen andren draegt (5).
    Beantwoordingh vande tegenworping dat de Christelyke leer
onseeker is door de onderlinge verschillen.
Light yemand seggen sal door twijffelingh beseten,
(750) Hoe sal ik van die leer iet seekers konnen weten,
Die dogh soo opentlyk aen stukken is gescheurt?
Waer op ik segh dat sulx in yder kunst gebeurt.
Het menschelyk verstand gebreekigh, haest bedrogen,
Tot dwalingen vervalt. Het hart ook overtogen
(755) Door afkeer ofte gunst veroorsaekt meenighmael
Dat niet heel reght en gae de luysterende schael:
Maer dese duysterheit loopt binnen seekre palen,
Want daer iet seekers blijft, waer in men niet kan dwalen:
Jae’t gunt het misverstand gemaekt heeft ongewis,
(780) Moet om sijn vonnis gaen aen’t gunt dat seeker is.
Sy waren onbesint die voor onseeker aghten,
Dat of het ijs was koud of’t vyer had heete kraghten,
Om dat een riem ons dunkt gebrooken in den Rhijn,
En dat der duyven hals geeft veeler verwen schijn.
(785) Die droomen, meenen dik te eeten: maer die waeken
Gevoelen warelyk dat sy de spyse smaeken.
Het duyster Algebra geeft oorsaek van gekijff:
Maer wie en weet ’er niet dat tien meer is dan vijff?
Hoe datmen met een rond het vierkant sal verlyken
(790) Heeft twyfelyk geschil: maer seer wel kan ons blyken
Soo van’t gunt even is men trekt een even deel
Dat ook’t gunt overschiet moet wesen even veel.
Hoe wel in d’Aertseni ’t verstand der Galenisten

(1) Matth. XVIII. 4. XXIII. 8. 10. 11. Eph. IV. 2. Phil. II. 3.
1 Pet. V. 5. Joh. II. 16. (2) Matth. XXIII. 12. Luc. XIV. 11.
XVIII. 14. Joh. V. 44. Jac. IV. 10. (3) Matth. XXII. 37. 38.
Luc. X. 27. (4) Matth. XXII. 39. Luc. X. 27. Rom. XIII. 9. 10.
Gal. V. 14. Jac. II. 8. (5) Matth. VII. 12. Luc. VI. 31.

[p. 46]
Niet over een en draegt met de Paracelcisten,
(795) Noghtans die zijd pijn heeft sal hem niet lang beraen
Tot openingh van’t bloed de aêr te laten slaen.
Soo ook, hoe wel het volk van Iesus, nu ten dage,
En ook van ouds, niet eens en is op alle vragen,
Noghtans de grond waer op mijn seggen is gebout
(800) Is sulx dat yder een die voor waeraghtigh houd.
Te vaster gaet de saek om dat die anders stryden,
Eylaes te bitterlyk, dit altemael belyden:
Iae die nae dees’geboon in’t minste leven niet
Bekennen even wel dat Christus sulx gebied,
(805) En of daer iemand waer die anders wilde seggen
Sijn stoutheit onbeschaemt viel light te wederleggen,
Door’t gunt eenparig werd verstaen in yder land,
En door de boeken ook gekomen ons ter hand,
Van die naest Christus tyt sijn leeringh hebben dorven
(810) Verbreyden, veeltyts ook daer over sijn gestorven:
’tOntkennen ’t gunt by die eendraghtigh werd geseyt
Te wesen Christus leer, is louter onbescheyd.
Van’t geene Socrates voor syne leer bekende
Moet Plato sijn gelooft, en die (1) de Griexsche bende
(815) Nae Cyrus heeft gevoert. van’t geene Zeno dreef
Gelooff ik ’t gunt Cleanth’ en ook Chrysippus schreef.
Om ieders meesters leer wel seekerlyk te vinden
Soo moetmen’t vragen gaen aen syne leergesinden.
Dus ’t gunt het Christendom gehouden heeft weleer
(820) En huyden daer voor houd, moet wesen Christus leer.
    Ten derde in de overtreffelykheit van de meester van de leer;
Ik sal nu treden voort en nemen in aenmerkingh,
Wat elke godsdienst heeft gestelt tot syne sterkingh:
Hoedanigh sy geweest de leydsman en het hooft
Nae ieders seggen self: om, sijnde sulx gelooft,
(825) Daer uit als dan te sien in welke deser wegen
De reghte seekerheit en vastheit is gelegen.
Der Grieken ondersoek toont selve te bestaen
In’t gunt een ieder doght door ongewisse waen:
Daerom de wijsten ook rond uit te kennen gaven
(830) Dat in een diepe put de waerheit lagh begraven:
Dat tot de saeken Gods was haer verstands gesight,
Gelyk des vleermuys oogh is tot het sonne light.

(1) Xenophon.

[p. 47]
Men sal ook in haer doen seer groote vlekken vinden:
Den eene vleyd’ een Vorst: den anderen beminde
(835) Een hoer of arger nogh: van d’onderlinge nyd
Een blykbaer teeken geeft d’onnutte woordenstryd.
Daer zijnder ook geweest die hebben haer begeven
Om van een hond de naem te voeren en het leven.
Hoewel ook qualyk een en is geweest soo sot
(840) Of hy en kon wel sien daer was maer eene Godt,
Soo hebben sy noghtans dien God niet aengebeden,
Maer om ’t gevaer t’ontgaen gevolgt de quade zeden
Van het gemeene volk, en niet gehouden vry
Haer handen ofte knien van vuyl’ afgodery.
(845) Van ’s deugs loon hebben sy niet dan in’t wilt geraden.
Siet Sophroniscus soon (1), wanneer hy soude laden
Den doodelyken drank, toont dat hy niet en wist
Wat ons te waghten staet als ’t lighaem d’adem mist.
Den Arabier (2) het hooft der muytige soldaten,
(850) Bekent geweest te sijn geyl boven alle maten,
Niet eerst alleen toen hy als schaeker liep deur’t land,
Maer ook nae dat hy zigh nu droegh als Gods gesant.
’t Graff daer sijn lighaem leyt tot Mecha is t’aenschouwen.
Wat teyken is’er dan, dat van de vreugd der vrouwen
(855) En ’t hemelsche banket, ’t welk hy sijn volk aenbied,
Hy self ’t geringhste deel nae syne dood geniet?
De leydsman (3) der Heebreen, een man van grooter waerden,
Verswijgt ons noghtans niet dat hy seer nood’ aenvaerden
De Goddelyke last (4), en dat hy toen de plas
(860) Sou vlieten uit de rots, God ongehoorsaem was (5).
Des levens soeten tijd en ongemoeyde jaren,
Daer syne Wet van spreekt, sijn hem niet wedervaren:
Want hy gestadelyk in’t ongeploeghde veldt.
Door tegenspertelingh der Joden was gequelt* (6).
(865) Van verr’ heeft hy gesien de Cananeesche steden,
Maer het beloofde land en heeft hy niet betreden (7).
Nogh het geluk gehad van dat door sijn beleyd

(1) Socrates. (2) Mahumet. (3) Moses. (4) Exod. IV. 2. 10. 11. 14.
(5) Num. XX. 12. (6) Exod. XXII. Num. XI. XII. XIV. XX. XXV.
(7) Num. XX. 12. Deut. XXXIV. 4.

[p. 48]
Het volk genieten sou ’t gunt hy had toegeseyd.
Wat Christus nu belangt, noit is’er een gevonden
(870) Die hem bestraffen kon van d’allerminste sonden (1).
Al wat hy heeft begeert van ons te sijn betraght
Heeft hy volkomentlyk en meerder nogh volbraght:
Heel heeft hy uitgevoert de last van synen Vader:
Gantsch hertelyk bemint de menschen allegader:
(875) In ’t leven sleght en reght, in’t sterven sonder schuld,
Als een onnoosel lam gebogen met geduld (2):
Hy heeft het hooft geboôn den geenen die hem sloegen:
Veel goets gedaen die hem soo wreeden haet toedroegen:
Jae selver voor die luy’ die hem de dood aendeên
(880) Heeft hy op’t leste nogh God om genaê gebeên (3).
Het gunt hy had belooft is ook aen hem bewesen,
Alsoo hy uit de dood is wederom verresen (4),
En op dat het gelooff hier van sou’ werden vast
By veele meenighmael gesien, gehoort, getast (5).
(885) Voor twalever gesight is hy als op een wagen
Nae’t ongedekte dak door eene wolk gedragen (6).*
Dat hem daer alle maght gegeven is geweest,
Heeft hy daernae betoont door’t senden vanden geest,
Wanneer der visschers tong, door noitgeleerde talen (7),
(890) De waerheit heeft verspreyde tot d’allerverste palen,
En door veel wondren (8) meer seer openlyk betoont
Dat Christus warelyk in ’shemels hooghte woont:
Welk ongetwijffelt blyk ons dan behoort te leyden
Om al te houden waer wat Christus vorder seyde,

(1) Joh. VIII. 46. X. 32. 2 Cor. V. 21. 1 Pet. II. 22. Hebr. IV. 15.
1 Pet. II. 22. (2) Matth. XXVI. 50. 52. 67. 68. Joh. XVIII. 23.
Act. VIII. 32. (3) Luc. XXIII. 34. (4) Matth. XXVIII. Marc. XVI.
Luc. XXIV. Joh. XX. XXI. (5) Matth. XXVIII. 9. Luc. XXIV.
31. 36. 38. 39. 40. 42. 43. Joh. XX. 16. 18. 19. 25. 27. 29.
Act. X. 40. 41. 1 Cor. XV. 4-8. 1 Joh. I. 1. (6) Marc. XVI. 19.
Luc. XXIV. 51. Act. I. 9-11. Act. VII. 55. IX. 4. 5.
XXII. 7. 8. 10. 11. 1 Cor. XV. 8. (7) Act. II. 3. 4. 7-11.
zie ook Act. X. 46. XIX. 6. 1 Cor. XII 10. 28. (8) Act. III. 6. 7.
V. 15. 16, VIII. 6. 7. 17. IX. 33. 34. 40. 41. X. 44. XI. 28.
XIII. 10. 11. XIV. 8-10. XVI. 18. XIX. 6. 11. 12. XX. 9. 10. 12.
XXI. 10. 11. 3-6. Rom. XV. 17-19. 2 Cor. XII. 12. Heb. II. 4.

[p. 49]
(895) Te weten dat hy self, maghthebbend’ overal,
De toegeseyde vreugd den synen geven sal.
Hoe soumen konnen dog een beter Godsdienst wenschen,
Of voor de eere Gods of voor’t gelooff der menschen,
Dan daer de Leeraer self heeft syne leer beleeft
(900) En ’t gunt hy ons belooft alreê bekomen heeft?
    Ten vierden inde wonderlyke uitspreydinge van de leer.
Nae dat van Christus leer door d’eygentlyke leden
De waerheit is vertoont, soo moeten wy gaen treden
Tot de gewroghte daed en doen bemerken voort
De Goddelyke kraght door d’uitkomst van het woord:
(905) Die dogh soodanigh is, dat wie ons sal gestaden
Dat Godes roer bestiert de menschelyke daden,
Of dat sijn wakker oogh op iet ter werelt let,
Sal sien dat dese leer moet sijn d’opreghte wet.
Ten eersten geen gelooff en heeft soo verr gelopen.
(910) Siet eens de landen aen van’t welbewoond’ Europe,
Europe ’t welk de kroon van kunsten en verstand
Verr boven yder deel des vordre werelts spand.
Des Aerdkloots heetste deel het diepste van Afrike,
Daer Presteguan besit wel tsestigh koninkryken:
(915) Cathai ook ’t welk beschout de engte van Anjan
Al waer geen Hollandsch schip tot nogh toe komen kan:
De sabelryke streek die grensend’ aen den Tater
Loopt van de witte zee tot aen’t Bahuusche water
’t Welk veele stromen slurpt en nergens weder loost,
(920) Maer werd of onder d’aerd of van de son geoost:
En ’t land daer Noës kiel begon de grond te voelen
Toen eerst de zee hiel af der bergen top te spoelen,
Krielt allesins van volk die onder Christus staen.
Nu by den Negropont is de Georgiaen:
(925) Den oever somers nat bewoonen de Coptiten:
Libaens geboomde bult de Syrsche Maroniten.
In’t Archipelago van waer de wind ook waeyt
Hy wijst u eenigh land met Christenen besaeyt.
Self Groenland, ’t welk nu schuylt, dikmael beseyt voor desen,
(930) En Ysland ’t heyligh woord in hare talen lesen.
De kust die van Ormuz des werelts diamant
Bearmt wert met de zee tot aen Macaos strand
Soo by de Gusarats als by de Malabaren [p. 50]
Leert kennen ons gelooff soo wel als onse waren.
(935) In meenigh eyland ook becingelt met de loop
Van d’Indiaensche vleed geoeffent werd de doop:
Waer van het fijnste deel de Hollanders bewoonen
Banda, Machan, Tidoor, Ternaten, en Ambone.
In’t wel begaeft Japan dit heyligh light verscheen
(940) En daegt nu voort en voort tot de Chineesche steên.
Voeght hier by ’t groote stuk ’t welk door Columboos soeken
Gelukkigh is ontdekt, en van de noorder hoeken
Met kristallijn geboort, veel duysend mylen gaet
Ten zuyden op tot aen de Magellaensche straet,
(945) En met de Spaensche golf in’t oosten* werd begoten,
In ’t westen met de zee, die China raekt, besloten,
Waer van een schoon landouw met Florida belend
Werd met den soeten naem van Nederland bekend.
En dit werd niet alleen gesien in onse dagen,
(950) Maer is van tijd tot tijd de selve leer gedragen
Te water en te land soo verr’ als iemand daght
Dat d’aerde was bewoont by’t menschelyk geslaght.
De boeken toonen dit van allerhande talen
Die’t gunt in elke tijdt geschied was ons verhalen:
(955) De schriften ook waer door’t gunt Christus had geseyd
Aen veele volkren werd vertaelt en uitgeleydt:
De handelingen ook gevallen by seer veelen
Voorstanders vande leer in d’ Asiaensche deelen,
En in’t gewest waer van Carthago was het hooft
(960) Betoonen ons hoe wijd toen Christus wierd gelooft.
De twaleff eerste boôn sijn niet alleen gekomen
Soo wijd als strekten toen de wapenen van Romen:
Den eenen is gegaen tot daer de Neper vliet:
Den ander daer de Parth behiel het hoogh gebied:
(965) Den Indiaen wijst nogh waer Thomas heeft gebeden
Waer hy de snelle stroom droogsvoets is door geleden.
Ons land en heeft ook niet ontfangen dese maer
Als veele meenen eerst voor negen hondert jaer:
Veel ouder tuygen ons dat in het Schots Britanje
(970) Verkondigt is het woord, en diep in Alemanje,
Dat ook gehouden is het mael van brood en wijn
Met groote hoope langs de kanten van den Rijn.
Wat kan in wijd gesprey hier by dogh sijn geleken?
[p. 51]
Sal van het Heydendom ons yemand willen spreeken?
(975) Het is wel een geluyd, maer geen gemeene grond:
Soo veelerhande rijk soo veelerhande vond.
Den een aenbid de son, lught, sterren, vyer en aerde:
Den and’ren werpt hem neer voor ossen en voor paerden:
Den andren door bevel van sijnen Koningh eert
(980) Een dooden dwingeland om datmen’t soo begeert:
’t Heeft veelen ook gelieft veel onbestaende saeken
Als eer, deugd, min, geluk, jae koorts tot Goon te maeken:
Men siet ook ellewaert gedient te zijn geweest
Door’t middel van een beeld een boosen wreeden geest.
(985) Waer niet en is gemeens, ’t welk niemand derft bestrijden,
Waer alle leden niet een leeraer en belyden,
Waer niet het selfd’ en is het gunt werd aengebeen,
Aldaer en kan ook niet de godsdienst sijn gemeen.
Wat nu de geenen roert die volgen Moyses wetten,
(990) Hoewel sy hier en daer verstroyt zigh selven setten
Het is maer een geslaght, en by het groot getal
Van andren weynigh, jae soo veel als niet met al:
En dese maeken ook niet veele wetgenoten
By sonder nae den tijd dat Iesus is gesproten:
(995) Iae ’t hooghvermaerde boek des Iodendoms bescheyd,
Veel meerder werd door ons dan door d’Hebreen verbreyd,
Men siet den Alkoran geeërt in Barbarijen,
In ’t* land des grooten Chams, in Persi’ en Turkijen
En weynigh hoeken meer: dan onder Sophis kroon
(1000) Werd opentlyk geleerd het woord van Davids soon:
En daer de Turk gebied kan yder een bemerken
Het land rondom vervult met Christelyke kerken:
Maer daer het Christendom heeft sijne volle glans,
Daer is geen Alcoran, daer sijn geen Musselmans.
(1005) Hier uyt segh ik aldus, ’tbetaemde Gods genade
Te stieren ’s werelts loop alsoo door sijne rade,
Dat d’allerbeste wegh en ’t saligmaekend’ woord
Sou wesen meest bekent en allerverst gehoort.
    Waer by dient ingesien den arbeyd der genen die de leer
hebben verbreyd.
Wilt dit ook gaede slaen. Wie sijn ’t door welker handen
(1010) Eerst dese godsdienst is gepoot in alle landen?
Men siet schier overal dat soo een Konigh leeft
[p. 52]
Om sulx ook na te doen het volk haer light begeeft.
Het voorgaen van den Vorst sal dikmael sterker trekken
Dan een geschreven wet. Hoe seer moet dan verwekken
(1015) Om iet te volgen nae de wet die hare kraght
Voegt samen met het doen van d’hooghverheven maght?
Hier uit het Heydendom sijn oorspronk heeft genomen:
Hier uit is dat het ook sijn wasdom heeft bekomen.
De Saracijnsche staff heeft eerst door haer gewelt
(1020) Den Alcoran gebaert en daernae vast gestelt:
Maer die Messias leer de werelt openbaerden
En waren niet versien van kroonen nogh van swaerden:
Maer’t waren sleghte luy alleen in zee gewent
Te visschen, of op’t land te werken aen een tent:
(1025) Noghtans soo sietmen hoe in twintigh, dertigh jaren
Door deser mannen dienst het woord is voortgevaren,
Tot daer des Ganges stroom vermenght werd met het sout,
En daer den Noordzee beurt van vloed en ebbe houd.
Ook niet alleen en is de leer alsoo begonnen
(1030) Maer heeft van tijd tot tijd meer ende meer gewonnen
Door leeraers teenemael ontbloot van alle staet,
Van dwankelyke maght, en uitterlyk gelaet,
Drie hondert jaren langh: sy konden niemand neygen
Tot haer door aerdsch gemak, nogh door uitwendigh dreygen,
(1035) Alsoo des werelts maght met schaê van goet en eer
En allerhande kruys vervolghde dese leer.
Des waren niettemin de steden ende velden,
Soo verr’ het Roomsch gebied de werelt wetten stelden,
Met Christenen vervult, al eer oit Constantijn
(1040) Des Godsdienstoeffeningh belaste vry te zijn.
De Grieken, die het volk den wegh der seden leerden
Door andre kunsten haer aensienlykheit vermeerden.
Men sagh voor Platoos school met groote lettren staen,
Des metens ongeleert magh hier niet binnen gaen.
(1045) ’t Gesinde, ’t welk de naem bekomen heeft van’t wandlen (1),
Plagh van der dieren aerd, van boom en kruyd te handlen.
Wie van’t getal genoemt een taerlingh niet en wist,
Nogh van een halve klank was geen Pithagorist,

(1) Peripatetici.

[p. 53]
’t Geslepen Stoisch volk de menschen wist te knopen
(1050) Door schijnbewys, het welk de naem van traegh op hoopen
Of van den Crocodijl of van de hoornen had,
Of nogh een ander ’t welk aen beyde zijde vat:
Veel sijnder ook geweest die door ’t* gesuykert spreeken
Van een bevloeyde tongh de hoorders konden smeeken,
(1055) Gelyk als Xenophon, Plato en Theophrast:
Maer deser saeken geen op onse Leeraers past,
Die’t Christelyk gebod eerst hebben voor gedragen,
Niet swaerlyk omgeleyd door konsten en door vragen,
Nogh schoon geschilderd ook door een verniste tael,
(1060) Maer met een bloot, opreght, onopgepronkt verhael.
De onverwaghte vrught nu komend’ hier beneven
Toont dat de groote God daer hulp toe heeft gegeven,
Of door een stil beleyd onsienbaerwyse sterk,
Of daerenboven ook door sienbaer wonderwerk.
    Ende de aengeboren onbequaemheit der menschen om die leer
aen tenemen, sulx sy noghtans hebben gedaen ende de selve
stantvastelyk beleden.
(1065) Laet ons nu by gevolgh ook op de luyden letten
Die eerst door vast gelooff omhelsden dese wetten.
Haer hart was niet gestelt als ongeteykent lak,
Waer in men wat men wil kan drukken met gemak:
Gelyk die allereest ontfingen de geboden
(1070) Van Isis, Bachus, Bel end’ andre Leugengoden:
Gelijk ’t Arabisch volk, het welke noit bevaen
Met een bysondre wet seer light nam alles aen.
Haer hart en was ook niet bereyd om sulx te hooren:
Gelyk ’t Hebreeusche volk besneden langh te vooren
(1075) Verstaen had wie dat was de God van hare stam
Gedient by Israël, Isak en Abraham.
Sy hadden allegaer het Heydendom gesogen
Uit haerder moedren borst, of waren opgetogen
In’t Phariseesch gelooff, daer hebbende geleert
(1080) Dat God wou sijn alleen door Moyses wet geeert.
Nu weten wy hoe seer de menschen zigh gedragen
Nae’t vaderlyk gebruyk gesterkt met oude dagen
En’ land gemeene wet. Niet qualyk is ’t verklaert
Dat de gewoonten sijn der menschen andren aerd:
(1085) Maer dit heeft niet belet dat soo veel duysend zielen,
In sulken korten tijd voor Christus souden knielen,
Verlaetende daerom met een gerust gemoed
Haer ouderen gebruyk en al des werelts goet.
[p. 54]
Wat Keysers allerminst de Christgesinden quelden,
(1090) Haer buyten eer noghtans en buyten ampten stelden:
En nogh soo werd daer by gemeenelyk gekeurt
Die al haer have, geld, en land sou sijn verbeurt.
Maer dit was niet genoegh, hoe veelen hebben moeten,
Als slaven vast geboeyt, in het gebergte wroeten?
(1095) Haer leden sijn gerekt met schukkelyk gewelt,
Met haeken ’t vleesch gescheurt, de vlam aen’t Iijff gestelt.
Nogh slagen in de krijgh, nogh smettelyke sughten,
Nogh jaren weygrigh om te geven hare vrughten.
En hadden soo veel luy’ in langen tijd vermoort,
(1100) Als toen wel sijn vernielt om’t Christelyke woord.
Men gunden haer ook niet een sleghte dood te sterven:
Den eenen wierd gevilt, den andren ging men kerven,
Of hangen aen een kruys, of breeken op een rat:
De leeuw verslonter veel, de beer weêr andren at:
(1105) Veel hebben in’t gesight der menschen langh geseten,
Nae dat een scherpe pael haer was door ’t lijff gesmeten,
Of sijn door langhsaem vyer seer jammerlyk verteert,
Of op een rooster ook gebraên en omgekeert.
Het bloed sinkt in de sool, de hayren staen geresen,
(1110) Wanneer wy’t droeff verhael van dese wreedheit lesen.
’t En is ook niet geweest voor eene korte stoot:
De oude was niet wegh, daer quam een nieuwe nood:
Tot dat de groote toorts schier tien werff dertigh malen
De naght had met den dagh geeffent in de schale.
(1115) Hoe meerder datmen dood, hoe’t woord staegh vorder gaet:
Want eens getuyges bloed is veeler andren saet.
Denkt by u selven nu, wie beter God behagen,
Die andre leed aen doen, oft die’t van andre dragen?
Op ’t eene is’t gelooff van Mahumet gebout:
(1120) Door’t andre werd de trouw der Christenen beschoud.
Het Heydendom, gewoon haer dingen breed te roemen,
Sal een seer kleyn getal van hare wysen noemen:
Gelyk die sprongh in’t vyer den Indiaen Calan,
En die (1) daer sey’, gy stampt den blaesbalk, niet den man,

(1) Anaxarchus.

[p. 55]
(1125) En die (1) door pijpkruyds drank verlooren heeft het leven:
Maer desen hadden hoop, dat nae haer dood verheven
Sou werden haer gerught, en dat als vroom en kloek
Geschreven soude staen haer naem in meenigh boek:
Maer onder ’t Christenvolk sijn niet alleen geleerden,
(1130) Maer seer veel sleghte luy, die geenen roem begeerden,
Nogh hoopten, niet bekent dan in haer eygen buyrt,
En hebben williglyk noghtans de dood besuyrt:
Veel vrouwen, maegden ook, der welker teêre borsten
Gesneen sijn of geschroeyt, die immers niet en dorsten
(1135) Nae een langheugend loff, gelyk ook in der daed
Nau een van hondert is wiens naem geschreven staet.
’t Was ook in hare maght de pijn en dood te myden
Alleen met af te staen van Christus te belyden:
Maer liever hadden sy haer vleesch den beul te biên
(1140) Dan hem te looghnen die noit by haer was gesien.
Te sterven eygentlyk om God en sijn geboden,
Geen andren is gebeurt dan Christenen en Joden:
De Joden is sulx meest gebeurt, eer dat ontstond
Door onsen Middelaer een treflyker verbond.
(1145) ’t Getal en kan ook niet by’t onse sijn geleeken:
Seer weynigh mannen zijn daer van sy konnen spreeken,
Eer dat Antiochus half sinneloos verwoed
Wat ruymer heeft gestort het Israelsche bloed.
Light sal men vinden ook in een van soo veel landen
(1150) Meer Christenen gedood door ongeloovig’ handen,
Dan oit sijn om de wet gestorven der Hebreen
Van ouds of in den tijd der vrome Maccabeen.
Wie dan op’t groot getal sal naer behooren aghten,
Van vrouwen ende mans, van allerley geslaghten,
(1155) Bekent en onbekent, gestorven om de leer,
Niet door gewoontes trek, nogh ook door lust van eer,
En letten dat noghtans om’t lyden te gedogen
Iet groots moet sijn geweest het welk haer heeft bewogen,
Sal klaerlyk sien dat sulx niet anders is geweest,
(1160) Dan waerheits helder light en Godes sterken geest.
    Beantwoordingh van vereysingh van meerder blyk.
Wie op al dit bewijs nogh niet sal willen wyken,
Maer seggen dat het hem sou naerder moeten blyken,

(1) Socrates.

[p. 56]
Gebruykt geen reght bescheyt, want dit gaet altyt vast,
Dat nae der saeken aert de toon moet zijn gepast.
(1165) Heel anders het verstand der menschen komt te weten
Hoe datmen sal een rond of een Calander meten:
Heel anders wat het is het welk den sieken quelt:
En weêr door ander blyk, wanneer het tijd is geld
Te spillen ofte niet: wanneer men aen sal vangen
(1170) Een onbeschroomde krijgh, wanneer nae vreê verlangen:
Heel anders wederom men ons geloven doet
Het gunt door seggen van getuygen blyken moet.
Maer God als die daer wil, en dat met goede reden,
Dat de gehoorsaemheit der menschen nae moet treden
(1175) Het spoor van sijn genaê, heeft alles soo verright
Dat teffens blyken sou sijn gaeff en onse plight.
De middaghson te sien, het vyer te voelen branden
En is geen vromigheit, nogh strekt geen offerhande.
Een steen is Christus woord, waer door het fyne goud
(1180) Werd sulx als’t is bekent, het vordre vuyl geschout.
Het is een groote wan, waer in het suyvre koren
Bewaert wert, maer het kaff valt uit en gaet verloren.
Daerom dat blyks gebrek de oorsaek soude zijn
Van iemands ongelooff, is maer gesoghten schijn.
(1185) Want dat voor’t selve blyk soo veele vrome buygen,
Behoort te sijn genoegh om d’andren t’overtuygen:
Maer deses werelts eer, en vleeschelyke lust,
En al te groote sught tot tydelyke rust
Waer meê de leere strijd, die maeken dat sy vresen
(1190) Het gunt genoeghsaem blykt te houden voor bewesen.
Wat sou haer andersins doch maeken soo verblind,
Dat een geschiedenis van Theb’ of van Corint
Wel by haer werd gelooft, om een of twee die’t schryven,
En dat sy evenwel in weygeringe blyven
(1195) Voor waer te nemen aen het gunt men schrijft van hem
Die opentlyk gekruyst is tot Jerusalem,
Daer dogh het Griex verhael geen zienelyke werken
Behoudt tot desen dagh waer uit men kan bemerken
De seekerheit van dien gelykmen klaerlyk siet
(1200) De teykenen van’t gunt by Christus is geschied?
De Joden, die soo seer haer tegen Christus stellen,
Bekennen een goed deel van’t geene wy vertellen.
Wat land de son bestraelt, wat land de zee besluyt,
[p. 57]
Men hoort schier over al het Christelyk geluyd.
(1205) Hier van moet een begin en wortel zijn te vinden:
Want dit gelooff ontstond niet uit de lighte winden:
Nu dit beginsel was geen menschelyke kraght:
’t Moet door iet wonders dan te wege zijn gebraght:
Of soomen seggen wil dat sulx gewroght is, sonder
(1210) Dat ergens is geschied een groot aensienbaer wonder,
Dat waer een wonderdaed, ’t welk alle wonderdaen,
Die ergens sijn geschied verr’ sou te boven gaen.

Continue
[p. 58]

BEWYS

VAN DEN WAEREN

GODTSDIENST.

HET DERDE BOEK.


[...]


Continue
Continue
Continue
[p. 173]

De thien Geboden beschreven by Mo-
ses n’t XX. Hoofdstuk van’t tweede Boek
en in’t vijfde Hoofdstuk van zijn vijfde
Boek.

Op de Wijse vanden CLX. Psalm.

ICk ben u God en uwen Koning:
Hoort nae my Israëls geslagt:
Die uyt d’Egyptsche slaefsche woning
U kraghtelik heb uytgebragt.
    (5) Keert u dan tot geen andre Goden
Om die te dienen nevens my:
Maekt u geen beeld (het is verboden)
Nogh geenerhande schildery,
    Nogh van yet dat in ’s hemels ronden
(10) Verheven staet, nogh van het geen
Laeg op der aerde werd bevonden,
Of in de watr’en daer beneên.
    Buygt u daer voor niet nederslaghtigh,
Nogh werd den zelven tot geen knegt.
(15) Ik ben uw God, u Heere kraghtigh:
Een yver draegh ick tot mijn regt:
    Zo dat ick op de kindren mede
Verhael der ouders booze daed,
Jae tot de derd’ ende vierde lede
(20) Der geener die my dragen haet.
    Maer wederom heb ick behagen
Om duysenden te doen ghenaê
Der geener die my liefde dragen,
Wel slaende mijn geboden gaê.
    (25) Uws Heere Godes naem gepresen
Licht te ghebruyken u wel wacht,
Want hy zal niet onschuldigh wesen
Voor God wie Godes naem veragt.
    Gedenkt den Sabbath al u leven
(30) Om die te eeren t’elker tijd.
Ses dagen zijn het werk gegeven:
Neemt dan u neering waer met vlijt.
[p. 174]
    Den sevenden so moet gy rusten
Ter eere Gods, die sulx gebied.
(35) Laet u alsdan geen arbeyd lusten:
Laet self u beest dan werken niet:
    Nogh uwe slaeff, nogh uw slavinne,
Nogh uwe dogter, noghte soon,
Nogh eenigh vremdelingh die binne
(40) U poort gekomen is ter woon.
    Want God wild’ in ses dagen maken
Der hemelen lazuire perk,
Land ende zee en alle saken
Die ingevoegt zijn in dit werk.
    (45) Den sevenden dagh van de weeke
Zo ruste God: daerom heeft hy
Zijn segen over dien gestreecke
Op dat die rustdagh heylligh sy.
    Uw ouders houd in eer ende waerde,
(50) Op dat sy maken dat gy leeft
Veel goede dagen op der aerde
Die uwen God den Heer u geeft.
    Ziet dat gy niemand neemt het leven,
Nogh echtbreuk, nogh dieft’ en begaet:
(55) Wacht u van valsch oorkond te geven
Tot uwes evennaestes quaed.
    Begeert uws naestes huys nogh have,
Nogh ’t wijf dat by hem is getrout,
Zijn ezels, os, slavin nogh slave,
(60) Nogh yet dat hy als eygen houd.


[p. 175]

De Geboden onses Heeren Jesu beschre-
ven by Mattheus in’t vijfde, seste ende
sevende Hoofdstuk zijns Boeks.

Op de wijse vanden XLV. Psalm.

DOe Jesus sag het volk van alle wegen,
Zo is hy op den naesten Bergh gestegen,
En als hy nu daer was geseten neêr
Zo quamen by die volghden zijne Leer.
(5) Alsdoen heeft hy zijn heyl’ge mond ontloken
En’ t’onderwijs tot allen* uytgesproken:
Wel saligh zijn die arm zijn in den geest:
Het hemelrijk komt hun toe allermeest.
    Wel saligh zijn die tegenwoordigh treuren:
(10) Den selven sal een goeden troost gebeuren.
Wel saligh zijn die saght zijn van gemoed:
Want t’aertrijck heel sal zijn haer erflik goed.
Wel saligh die met hongher zijn beladen
En dorst des reghts: sy zullen haer versaden.
(15) Wel saligh zijn der welcker hart erbarmt:
Sy sullen self oock werden verontfermt.
    Wel saligh zijn die suyverhartigh leven:
Want God te sien sal werden hun gegeven.
Wel saligh ook die na de vrede staen:
(20) De toenaem van Gods kind’ren komt haer aen.
Wel saligh die weldoende moeten lyden:
Sy sullen haer in’t Hemelrijk verblyden.
Wel saligh sult gy wesen oock altijt
Wanneer men u doet schade, spot ende spijt.
* *            * *            * *
*               *               *
(25) Wanneer gy werd met allerley quâ reden
En leugentael om mynen ’t wil bestreden,
Zijt dan verblijd, verheught u in den nood:
U loon sal sijn in’t Hemelrijk seer groot.
So hebben sy vervolght oock de Propheten
(30) Die voor u tijd de wil Gods haer deên weten.
Des aerdes sout zijt gy: als ’tsout nu wan
Ende kraght’loos werd hoe salmen souten dan.
[p. 176]
    ’Tis gantsch onnut, en daerom salmen’t moeten
Gaen werpen wegh, jae treden met de voeten.
(35) Gy zijt het light waer door des werelts rond
Bestraelt behoort te werden t’zijner stond.
Een Stad die hoogh staet op een bergh geresen
Kan noit bedeckt, kan noit onschoubaer wesen.
Niemand so sleght, die t’light ontsteken gaet
(40) Om ’tselve dan te stolpen met een maet:
    Men sal het hoogh op eenen lighter toonen
Van waer t’beschijn’ al die het huys bewoonen.
Laet ook alsoo u helder klare light
Sigh open doen voor t’menschelyk gesigt,
(45) Op dat sy siend’ uw werken waerd om prysen
Den Vader, God des Hemels, eer bewysen.
Denkt niet dat ik verschijn nu reghte voort
T’ontdoen de wet oft der Propheten woordt.
* *            * *            * *
*               *               *
    Veel eer kom ick om alle Godes wetten
(50) In haer ghebruyk ende volle kracht te setten.
Ick seg voorwaer, Gods wet sal niet vergaen
So langh de aerd’ end’ Hemel sullen staen:
Jae niet een stip nogh jod sal gaen verloren:
Al sal’t geschiên zoo’t was geseyt te voren.
(55) Wie der gheboôn een los maekt of verkeert
Al waer’t het minst’ en so de lieden leert,
    Sal zijn de minst wanneer na ’t aerdsche leven
Het Hemelrijk sal werden uit gegeven:
Maer wie dat leert ende doet so ’twoord vermeldt
(60) Sal d’hooghste zijn ten selven tijd gestelt.
Ick seg ’ten zy dat u gereghtigheden
Te boven gaen de Pharizeesche zeden
Ende watmen by de wetgeleerden siet
In’t hemelrijk en zult gy komen niet.
    (65) Gy hebt gehoort dat tot de oude Joden
Dus is gheseyt: geen menschen sult gy doden.
Wie hem verstout een mensche dood te slaen
Die sal een swaer dood-vonnis niet ontgaen:
Maer ick seg u, om u te maken vroeder,
(70) Wie hem verstoort ligt tegen zijnen broeder,
Den selven sal so boeten voor de schuld
Gelijk het regt ter vierschaer werd vervuld:
[p. 177]
    Maer wie zijn broer versoent sal straffe laden
Zulx als geschied voor d’hoogste Joodsche Raden:
(75) Maer wie seyt sot, sal lijden sulken pijn
Als die in’t vier van Hinnomsdale zijn.
* *            * *            * *
*               *               *
    Wanneer gy draeght ten Outaer uw geschenken,
Indien gy dan komt haestelyk te denken
Dat uwen broêr hem over u beklaegt,
(80) Voor’t outaer legt de gaven die gy draegt:
Gaet uwe saeck met uwen broeder klaren
Ende brengt alsdan u gaven ten outaren.
Maekt haest verdragh met uwe wederzy
Terwijl gy zijt op wegh so wel als hy,
    (85) Op dat hy niet tot uwer groote schande
U overgeev’ in ’s harde rechters hande,
De reghter voorts u lever’ aen den kneght
En dat gy dan gevangen werd gelegt:
Voorwaer daer uyt en salmen u niet halen
(90) Of gy en zult den laetsten deut betalen.
Gy hebt gehoort dat tot de oude liên
Dus is geseyt: den eghtbreuk moet gy vliên:
    Maer ik seg u so wie begint een vrouwe
Uyt quade lust bekoorelyk t’aenschouwe,
(95) Die heeft alreê in ’t harte quaet gedaen
En ’t overspel inwendelyk begaen.
* *            * *            * *
*               *               *
Indien een lidt al waer’t u reghter ooghe
U van het goed of tot het quade toghe,
Trekt uyt terstond ’t beletsel van de deugd,
(100) En werpt het wegh zo verr’ ook als gy meugt:
    Want beter ist een enkel lidt t’ontberen
Dan dat het vier’theel lichaem sou verteren.
Belet u ook u eyghen reghterhandt
So snijtse af ende werptse aen een kant.
    (105) Want beter ist een lidt te min te tellen
Dan met het lijff te branden inder hellen.
Gy hebt gehoort dat eertijts is geseyt,
Verlaet gy t’ wijf geeft haer ’t verlaet bescheydt:
Maer ik seg u wie van de vrouw by’t leven
(110) Hem scheyd, ’t en waer zy hoerdom had bedreven,
Die maeckt dat zy den eghtband niet en houdt:
[p. 178]
Hy breeckt oock egt die de verlate trout.
* *            * *            * *
*               *               *
    Gy hebt gehoort dat vorder tot den ouden
Geseyt is: past u van meyneed t’ onthouden,
(115) En hebt gy yet aen God belooft, so moet
Gy draghen sorgh dat gy den eedt voldoet.
Maer ick seg u wilt t’eenemael niet zweren
By t’hemelsch hof: het is den stoel des Heere.
Nogh ook by d’ aerd: God neemt daer in zijn lust
(120) Als in een bank, daer zijne voet op rust.
    Zweert oock niet by Jerusalem: de wooningh
Is dese Stadt van Godt den grooten Koningh:
Nogh by het hoofd: gy kunt nogh dat nogh dit
Der hayren ’s hoofds swart maken ofte wit.
(125) Laet jae zijn jae: neen, neen in uwen monde:
Wat verder gaet komt dogh uyt quaden gronde.
Gy hebt gehoort dat eertijds is verhaelt,
Oogh zy om oogh, tand zy om tand betaelt:
    Maer ik seg u loont geen quaedt met het quade
(130) Geen bose daed weerstaet met bose dade.
Slaet iemand u aen uwe rechterkaek
Biedt d’ander ook, onthoud u vande wraeck.
So iemand u wil voor den Rechter dagen
En u alsoo poogt uwen rok t’ontdragen
(135) Veel liever laet u mantel mede gaen
Dan dat gy soud sulks dwanklijk wederstaen.
    Wilt iemand u een mijl te gaen bedwingen
Gaet met hem twee: wilt niet daer tegen dringen.
Wie yet begeert dien geeft en hulpe biedt:
(140) Wie yet te leen versoukt ontsegt hem niet.
* *            * *            * *
*               *               *
    Gy hebt gehoort hoe datmen eertijds seyde:
Uw naeste mint, uw vyand doet vry leyde:
Maer ik seg u den vyanden bemint:
Jae zegent die u vlouken ongesint:
(145) Jae doet ook goedt den geenen die u haten:
Bidt selve voor die liên die niet en laten
U rustelyk vry leven ongequelt,
Maer overlast u aendoen en geweldt.
    Op dat gy moegt zijn kindr’en allegader
(150) Van die bewoont den Hemel, uwen Vader,
[p. 179]
Die zijnen Son laet rijsen ende gaen
Ghelijckelyk so over goên als quaên:
Die oock vergunt het regen-nat goedaerdigh
Aen beyden so opreght als onregtvaerdigh.
(155) Zijt gy ’s vrunds vrund en agt gy die u agt
Wat loon kan ’t zijn dat gy daer uit verwagt.
    De Tollenaers doen ook gelijkerwijse.
Wat ist ook waerd om sonderlingh te prijsen
Groet gy een mensch die u gegroetet heeft?
(160) De Tollenaers zijn immers so beleeft.
Gy weet gy hebt in ’s Hemels hooghste sale
Een Vader die heel goed is t’ eenemale
Siet dat gy dan na al u zieles maght
U daer na reght en na volmaektheit traght.


SESTE HOOFDSTUK.

(165) Wagt u te doen barmhartelyke werken
Voor ’s menschen oogh op datmen ’t soude merken.
Want andersints en sal ’t niet zijn geloont
By uwen God die in den Hemel woont.
Maer so gy wilt uw aelmis wel beleyden
(170) Door geen trompet laet uwen lof verbreyden.
Sulx in ’t gemeen is der schijn-deughden daedt
So inde Kerk als ook op ’s heeren straet.
    Sy doen ’t om eer van menschen te belangen:
Voorwaer haer loon dat hebben sy ontfangen.
(175) Uw regterhand wanneer een aelmis doet,
Uw slinkerhand daer van niet weten moet.
’Tis waer dat dan u aelmis sal geschieden
In ’t heymelyk verborgen voor de lieden:
Maer uwen God die siet ’t verborgen al,
(180) In ’t openbaer u sulx vergelden sal.
* *            * *            * *
*               *               *
    Als gy voor God sult komen met gebeden
Wilt dan niet doen als die geveynsden deden,
Die in de kerk of op der straten end
God roepen aen, staent’ om te zijn bekend:
(185) Want die sulx doen haer loon is haer verschenen
Maer gy wanneer gy biddet gaet alleene
In uw slaepsteê en’ trekt de deur aen slot
Ende bidt aldaer den alles-ziende Godt.
[p. 180]
    Hy die alleen ’t verborgen kan doorgronde
(190) Sal ’t opentlyk vergelden t’ zijner stonde.
Hy die alleen ’t hart ende de nieren siet
Sal ongeloont u bidden laten niet.
In ’t bidden wilt niet kakelen, als plaghten
Des heydendoms verbond’loose geslachten,
(195) Die meenen dat haer meenighvuldigh woord
Sal maken dat zy sullen zijn verhoort.
    Gy die met hoop ende met gheloof moet spreken
Wilt geensins met die vremden zijn geleken.
Uw vader weet eer gy doet uw gebed
(200) Wat dat u is van nood’ en wat u let.
* *            * *            * *
*               *               *
    Wanneer gy dan wilt storten u gebeden
Voor uwen God gebruykt dan dese reden.
O Vader ons, die in den Hemel woont
Aen uwe naem sy alle eer betoont:
(205) U rijk toekom: u wille zy van waerde
In’t Hemelrijk ende oock hier op der aerde.
U is bekend ons dagelyksche nood,
Geeft huyden ons ons huydendaeghsche brood.
* *            * *            * *
*               *               *
    Vergeeft ons schuld, gelijk wy ook vergeven
(210) Wie dat iet quaets heeft tegen ons bedreven.
Leyd ons oock niet in al te swaren strijd,
Maer uit genaed’ ons van het quaed bevrijd.
Rijk, kraght en eer, zijn u in in d’eeuwigheden:
Laet Amen dan het slot-zijn der gebeden.
(215) So gy vergeeft den menschen, uwen Heer
Des Hemels God sal u vergeven weêr:
    Maer soo gy niet de sonden quijt wilt schelden
Den geenen die u lasterden of quelden,
So zult gy ook van Gode niet ontfaên
(220) Vergiffenis van ’t gunt gy hebt misdaen.
* *            * *            * *
*               *               *
    Wilt als gy vast geen droevigh aenschijn dragen,
Gelijk als veel schijn-heyl’gen eertijds plagen,
Op dat haer sulx sou dienen tot een toon:
Voorwaer ik seg zy hebben wegh haer loon.
(225) Veel liever wilt met oly’ u bestrijken
Op dat gy soud’ niet vastende gelijken:
[p. 181]
Veel liever ook het aensicht suyver wast:
Op datmen niet en segge, siet hy vast:
    Op dat gy niet den menschen schijnt te basten,
(230) Maer God den Heer die t’binnenst kan deurtasten.
Want hy voorwaer die al t’verborgen siet
Sal ’t opentlik te loonen laten niet.
Wilt op der aerd’ hier geenen schat vermeêren
Waer aen de mot en wormen komen teeren,
(235) Alwaer een dief kan breeken deur de muyr
En al het goet ontdragen op een uyr.
    In’t Hemelsch hof daer geene wormen byten,
Daer geene roest het goed en kan verslyten,
Daer geenen dief steelt breekend’ door de wand,
(240) Legt daer u schat en allerwaertste pand.
Het hart sal zijn al waer den schat sal blyve.
Des mensches oogh is ’t licht van ’t heele lyve:
Heeft dan het oogh een onvervalscht gesicht,
Het heele lijf is niet dan enckel licht:
    (245) Maer is het oogh bedorven, ’t kan niet missen
Het hele lijf sal zijn vol duysternissen.
Denkt werd u licht tot duyster omgekeert
Hoe groot moet zijn den duyster die u deert.
* *            * *            * *
*               *               *
    Niemand en dient twee Heeren wel te mate:
(250) Den eenen sal hy minnen, d’andr’en hate’,
Of die sal voor, deez’ achter zijn gestelt:
Gy kont te gaer niet dienen God en ’t geldt.
Hierom seg ick besorght niet u gemoeden,
Waer meê gy u zult laven ofte voeden
(255) Of kleeden ook. Is leven ende lijf
Niet meerder waerd dan spijs ende kleeds gerijf?
    De vog’len siet die in de lught gaen swaeyen
De welke niet en saeyen noghte maeyen,
Nogh voorraed doen. Uw Vader goed van aerd
(260) Die noghtans voed. zijt gy niet meerder waerd?
Wie uwer is ’t die met hem self te quellen
Een halve vaêm kan aen zijn lichaem stellen?
Waerom zijt gy bevanghen met sorghvuld
Waer meê dat gy u leden decken sult?
    (265) Wilt in het veld de lelien aenschouwen
[p. 182]
Die immers niet en spinnen nogh en bouwen,
Ende Salomon noghtans in al zijn eer
Was bet ghekleed als dese nimmermeer.
Indien ’tghewas dat nv staet inde hoven
(270) Ende morghen werd ghesmeten inden hoven
Ghekledet werd van God so schoon ende reyn,
Hoe veel te meer gy van gheloove kleyn?
* *            * *            * *
*               *               *
    Wilt u dan niet bekommeren ende spreken
Waer is het brood dat wy dan sullen breken,
(275) Waer is den dranck die ons dorst sal verslaen,
Wat sullen wy voor kled’ren trecken aen?
Men siet om sulcx de heyd’nen allegader
Bekommert zijn: maer gyluyd’ hebt een vader
In’t Hemelsch hof die u niet en vergeet
(280) End’ al dat u van nooden is wel weet.
    Daerom voor al zijn Coningrijck wilt achten
Ende vlijtigh Gods gherechtigheyd betrachten:
So gy dat doet, zijt daer me’ vry vernought:
Het vorder sal u werden toegevought.
(285) Weest nimmermeer bekommert voor den morgen
Den morghendagh sal voor hemselven sorghen.
Van yder dagh de moeyt’ ende slaverny
Is dogh ghenoegh al doetmer niet meer by.


’TSEVENDE HOOFDSTUK.

    Noyt oordeelt streng, op datmen niet u leven
(290) En oordeel oock. wat vonnis gy sult geven
Sult gy ontfaen: so als gy meten gaet
So salmen u doen met de selve maet.
Hoe komt dat gy een splinter, ja van verde
In uw’s broe’rs oogh so haest gewaer kon’t werde:
(295) Daer gy den balck die in u ooghe steeckt
Niet eens en merckt, niet eens daer van en spreeckt?
    Hoe spreeckt gy tot u broe’r met dese tale
Laet uyt u oogh my desen splinter halen?
Hoe zijt gy soo vermeten ende stout
(300) Daer in u oogh steeckt een so groten hout?
Geveynsden ey laet uyt u eyghen ooghe
[p. 183]
Dien grooten balck eerst werden uytghetoogen.
Dan sult gy met veel seeckerder ghesicht
Het veezelken doen uyt uw’s broeders licht.
* *            * *            * *
*               *               *
    (305) Wilt ’theyllighdom niet voor de honden goyen,
Gheen paerlen oock wilt voor de varckens stroyen,
Op dat sy niet sulcx met de voeten tree’n,
Haer keeren om, ende breecken u de lee’n,
Eyscht ende gy sult bekomen goede saken:
(310) Zoeckt ende gy sult aen’t vinden wel gheraken.
Klopt aen de deur van’t huys vry dapper aen
Ende voor u sal haest werden opghedaen.
    Want alle wie te eysschen haer verkloecken
Ontfanghen gift: ende wie met yver soecken
(315) Die vinden haest: ende wie wel stijf en herd
Klopt op de deur dien oock gheopent werd.
Wie uwer is’t, die, als zijn soon sal vraghen
Nae een stuck broods hem daer voor toe sal draghen
Een harde steen: of als hy eyscht een visch
(320) Daer voor een slangh sal rechten op den disch?
    Indien gy dan die boos zijt goe’ geschencken
U kind’ren geeft, behoort gy niet te dencken
Dat nogh veel meer den vader boven al
Veel goeds aen die hem bidden geven sal?
* *            * *            * *
*               *               *
    (325) Gelijk gy soud u te geschieden wenschen
Van and’ren doet so self aen and’re menschen.
Want hier in is’t dat d’heele wet bestaet,
Hier toe so streckt oock der Propheten raed
Tracht in te gaen (hier aen is’t al geleghen)
(330) Door d’enge poort wijdstreckend’zijn de weghen,
De poort is ruym, die ten verderve leyd
Ende veelen zijn daer door te gaen bereyd.
    Maer wederom de poort is engh begrepen,
De paden zijn oock nauw ende seer benepen,
(335) Rondom beset, die tot het leven gaen
Ende weynig lie’n de selve treffen aen
Gy moet u voor de waenpropheten waghten
De uyterlyk bedeckt met lammervaghten
Van binnen niet dan felle wolven zijn,
[p. 184]
(340) Die haeren roof beklee’n met schonen schijn.
    Wilt gy die lie’n wel kennen, soo slaet gade
Haer eyghen vrucht; geen druyf met wijn beladen
Oyt werd gepluckt van eene doorne plant,
Geen vijghen van een distel scherp getand.
(345) Van een goe’ boom oock goede vruchten komen
Ende wederom quae’ vruchten van quae’ bomen.
Van een goe’ boom en is de vrucht niet quaet,
Nogh een quae’ boom geen goede vrucht en laed.
    Den boom waer aen geen goede vruchten groeyen
(350) Die weptmen uyt ende doet daer ’tvier me’ gloeyen.
Op dat gy dan de valsche leeraers kent
Op hare vrucht te letten u ghewent.
* *            * *            * *
*               *               *
Niet die tot my luy’ roepen Heere, Heere,
En zullen al ingaen na haer begeeren
(355) In’t hemelrijck, maer die betrachten wel
Des Vaders wil’ en’ ’themelsche bevel.
Veel zullen my ten jongsten daghe spreecken
Wy plaghen, heer, uyt uwen naem te preecken,
Voorseggen oock, iae duyv’len uyt doen gaen,
(360) Wy hebben oock veel teyckenen ghedaen:
    Maer ick sal haer dan wee’r tot antwoord bieden:
Ick heb u noyt ghekent voor mijne lieden:
Gaet wegh van my die u lust hebt gheleyt
In’ d’oeffeningh van ongherechtigheydt.
(365) Wie dat mijn ree’n nv hoort ende sonder wijcken
De selve doet, die wil ick gaen ghelijcken
By eenen man die wijs voorsichtigh leeft
End’ op een rots zijn huys ghetimmert heeft.
    De wind ontstack, daer stortt’en eenen reghen,
(370) De stroom verhieff, al om ’thuys te beweghen,
Dan het en viel niet omme, want het stond
Op eenen steen wel vastelick ghegrond.
* *            * *            * *
*               *               *
    Maer waer daer nv een ander, die wel hoorde,
Dogh niet en dee’ nae dese mijne woorden,
[p. 185]
(375) Die waer gelijk een man los van verstand
Die een schoon huys ghetimmert heeft op ’t sand.
Den regen quam, de wind ontstond te blasen,
Een hooge vloed begon op ’t huys te rasen,
’T welck, onbequaem te dragen sulken weêr,
(380) Grondbrakigh viel aen duysend stukken neêr.
    Als nu het hoofd van alle de Propheten
Zijns vaders wil aldus had uitgemeten,
So was al ’t volck dat by hem had gestaen
Met wondering van dese leer bevaên.
(385) Want hy niet als de Joodsche wetgeleerden
Veel woorden sprak die ’t hart niet om en keerden,
Maer als begaeft met Goddelyke maght
Doorsneê ’tgemoed door levendige kraght.


[p. 186]

De uyterste wille van onsen Heere Je-
sus Christus beschreven by Johannes
in’t XVII Hoofdstuk zynes Boeks.

Op de Wijse vanden VI. Psalm.

MYn pijn ende myne schande
Sijn nu seer haest voor handen:
Mijn loop ten eynde gaet.
Wilt vader eer betoone’
(5) Aen uwen liefsten soone
Die nu so werd versmaedt.
    Wilt zijner haest gedenken,
Hem rijkelyk beschenken,
En die nu werd veraght
(10) Ten Hemel doen op vaeren,
Iae opentlick verklaren
Door koninklyke maght:
    Op dat door uws soons werken
De menschen weêr bemerken,
(15) De kraght van uwen troon,
Bekennende te gader
Den sone door den vader
Den vader door den soon.
    Want t’is dogh u behagen
(20) Den sone toe te dragen
In plaets van dit verdriet
Regt over groot en’ kleyne,
Der menschen in’t ghemeyne
Met opperste ghebied:
(25)     Op dat hy ’t eeuwig leven
Die menschen moge geven
Die door u woort en geest
Haer harte tot hem neygen
En hem alsoo tot eygen
(30) Gegeven zijn geweest.
    Want hier in zijn gelegen
De naeuw-bepaelde wegen
Van ’t leven sonder end,
Dat gy o God Almachtigh
(35) Als enigh God waraghtigh
Werd over al bekend,
    Dat Jesus Christus mede
Gelooft werd en’ belede’
Als uwen afgesant,
(40) Om wien gy gunt den menschen
Te mogen hare wenschen
Ontfangen uyt zijn handt.
    Ick heb op d’aertsche pade
Door leer ende wonderdade
(45) Uw eer en’ lof verbreyd,
Ick heb my ingetogen
En’ nederigh gebogen
Tot uws naems heerlykheit.
    Gehoorsaem en ootmoedig
(50) Heb ick met harte spoedigh
Op uwe wil gepast,
Volbraght ook tot het leste
’T gunt tot der menschen beste
My by u was belast.
(55)     Wilt om my te verklaren
Den menschen openbaren
Die glants end’ hoogheyd nu,
Die ick al eer de gronden
Des werelts oyt ontstonden
(60) Beseten heb by u.
[p. 187]
* *            * *
*               *
    Ten heeft my noyt verdroten
Uws naems eer te vergroten,
Bysonder by’t getal
Dat gy my had gegeven
(65) Om van mijn leer ende leven
Te tuygen over al.
    Sy quamen u toe, vader,
Als wesend’ allegader
U schepsel en u werk,
(70) End’ ook als bondgenoten
Uit Israel ghesproten
Geteykent met u merk.
    Door uwes raeds beleyde
Hebt gy haer uit gescheyde’
(75) En my gestelt ter hand:
Gy hebt om my te kennen
En aen mijn stem te wennen
Geopent haer verstand.
    Zy hebben vroeg en spade
(80) Door uwes geests genade
My naerstelick gehoort,
Ende tot den dagh van heden
Bewaert in’t hart de reden
Van’t Goddelyke woord.
    (85) Sy hebben wel vernomen
Van u te zijn gekomen.
Dat ik haer heb geleert,
Dat ook de doôn verresen
De sieken zijn genesen,
(90) En duyvels afgekeert.
    De woorden van het leven
Die gy my had gegeven
Gaf ik haer wederom:
Sy onderrecht mids desen
(95) Geloofden waer te wesen
Als dat ick van u kom.
    Dat andren veel bestreden
Dat hebben sy beleden
En warelyk gelooft,
(100) Dat ik ben d’ eengeboren
Des vaders uitverkoren
En aller menschen hoofd.
    Alsoo dan sonder beyden
Ik nu van haer moet scheyden
(105) Soo veel het lijf belangt,
So is dit mijn begeeren
Dat gy haer, Heer der Heren,
In uwe hoed’ ontfangt.
    Ik bid niet dese bede
(110) Voor die des werelts zeden
Sorgloselick betreên,
Maer voor die u groot aghten
En alles goeds verwaghten
Van uwe hand alleen.
    (115) Gy had haer my bevolen
En als bestelt ter scholen:
Want sy u quamen toe:
Ik nam de moeyte garen:
Want om haer te bewaren
(120) En was mijn ziel noit moe.
    Maer nu ick moet vertrekken,
Wilt uwe sorgh uitstrekken
Tot schut van haer geloof:
Want sonder u ontfarmen
(125) So waren sy, ogharmen,
Niet als des duyvels roof.
* *            * *
*               *
    Het mijne dat is dijne,
Het dijne dat is mijne.
Sy hebben my geëert
(130) Ende door my t’openbaren
En mijn eer te verklaren
Is oock u loff vermeert.
Ick sal nu met den lyve
Niet lang ter werelt blyve’:
(135) Te reysen ben ick ree’:
Maer hun die van my leerden
[p. 188]
En die met my verkeerden
Beveel ick mijne steen.
Sy moeten hier nogh sweven
(140) In’t aerdsche brose leven,
Als ick nv tot u gae:
Daerom o heyll’ge Vader
Bewaert haer allegader
Dat zy ons volghen na.
(145) Dit zijn de lieve panden
Die ick van uwe handen
Als gaven heb ontfaen:
Geeft dat sy al te samen
In uwen heyll’gen name
(150) Volhardigh blijven staen:
Op dat ghelijck wy beyden
Zijn een end’ onghescheyden,
End’ ick doe wat gy doet,
Sy oock nae al haer machten
(155) Ons beyder wil betreachten
Met eenerley ghemoed.
So langh ick op der aerde
Hier was, ick haer bewaerde
In uwes naems belijn:
(160) Sy zijn oock niet besweecken,
Nogh van my afgheweecken
Maer staagh gebleven by:
Een alleen uytgenomen
Die tot den val ghekomen
(165) Is door zijn eygen schuld.
Men leest in d’oude bladen
Dan een my sou’ verraden,
Nv werd de schrift vervult.
Tot u kom ick getreden:
(170) Maer zijnde nogh beneden
So spreeck ick midd’ler tijd
Dees’ woorden voor haer oren,
Op dat sy die aenhoren
Ende daar door zijn verblijd.
(175) Want als ick uyt haer oogen
Sal werden afgetoghen,
In’t midden van haer pijn
So sullen de ghebeden
Die ick voor hemluy’ dede
(180) Haar troost ende blijschap zijn.
Geen menschelicke vonden
Ghebout of losse gronden
Heb ick haer wijsgemaeckt:
maer vader t’uwer eere
(185) Door uwe ware leere
Heb ick haer t’hart geraeckt:
Om dat sy zijn ontvloden
De wereltsche gheboden
De werelt haer versmaed:
(190) ’Ten is oock vry geen wonder
Wie leven wil bysonder
Dat hem de werelt haet.
Want u ende mijne weghen
Sijn dogh de werelt teghen,
(195) Sy volgen ons gebodt
Daerom is’t dat gestadigh
De werelt onghenadigh
Haer lastert ende bespot.
Ick wil u nogh niet bidden,
(200) Dat gy haer uyt het midden
Des werelts nemet wegh.
Sy moeten gaen verhalen
Door al des werelts palen
Het woord dat ick haer segh:
(205) Maer dat gy haer wilt rechten,
Op dat sy het aenvechten
Kloeckmoedigh wederstaen,
En niet door sware strijden
Van wellust of van lijden
(210) Weerom te rugghe gaen.
Mijn leer ende mijne wandel
Sijn vremd van, werelts handel
Sy hebben haer bereyd
[p. 189]
Om onse wil te naken,
(215) De werelt de versaken
End’ all’ onreynigheyd.
Gheeft dat door waerheyds krachten
Sy d’heyligheyd betrachten
Ende daerin nogh gaen voort.
(220) De waerheyd die kan leyden
In alle heyligheyden
Dat is u suyver woordt.
Gelijck gy my ghesonden
Hebt in des werelts ronden
(225) So send ick haer weer uyt,
Om tot des werelts scharen
De waerheyd te verklaren
Door opentlick gheluydt.
Ic heb haer doen aenschouwen
(230) Mijn heyligheyd ende trouwe
Ende mijn oprecht gemoed.
Nae soo veel goede wercken
Sal ick haer nogh gaen stercken
Door ’toffer van mijn bloed:
(235) Op dat oock insghelijcke
Haer deughden mogen blijcken
Voor ’tmenschelick ghesicht,
Ende dat door haer ontsteken
Mag sijn door ’swerelts streken
(240) Des waerheyds klare licht.
’Tgunt ick nv heb gebeden
Voor haer, dat bid ick mede
Voor alle die voortaen
Door ’twoord van hare leere
(245) Haer tot my sullen keeren
End’ in’t gheloove staen,
Op dat ghelijck ick woone
In u, als uwen soone,
Ende gy weer in my blijft,
(250) Sy oock so in ons beyden
Als een end’ ongescheyden
Vast werden inghelijft:
Ten eynde nogh veel andr’en
Ons siende met malcandr’en
(255) Eendrachtelick ghehecht
Ghelooven ende vermonden
Dat gy my hebt ghesonden
Tot aller luyn berecht.
Ick heb ghestadigh desen
(260) Oprecht’lick onderwesen
Dat u de eer comt toe
Van al de wonderwercken
Die sy aen my bemercken
Ende wat ick vorder doe:
(265) Op dat sy wel ghedachtigh
Zoo dat wy zijn eendrachtigh,
Oock eensch zijnd in de leer
U hartelick beminnen
End’ als des goeds beghinne
(270) Toeschrijven alle eer.
Ghelijck gy t’allen daghen
My liefd’ hebt toeghedraghen
End’ in my zijt gheweest,
So wilt o Vader gheven
(275) Dat ick in haer magh leven
Ende wercken door den geest,
Op dat alsoo de leden
Door volle eenigheden
Vast hanghen aen haer hoofd,
(280) Ende daer door onser beyde
Naem ende woord zich spreyde
Wijd ende breed gheloofd.
Want dan sal blijcken klaer’lick
Niet alleen, dat ick waer’lick
(285) Van u ghesonden ben,
Maer dat gy wel besinnet,
Iae hartelick beminnet
Dien ick als mijnen ken.
[p. 190]
    Nadien zy nu ter tijden
(290) Deel hebben aen mijn lijden
Versmaedheyd ende pijn,
Geeft Vader oock na desen
Daer ick met u sal wesen
Dat sy daer met my zijn.
(295) Op dat sy daer aenschouwen
In plaets van leed ende rouwe
Mijn allerhooghste macht,
Die gy my voor het maken
Van de geschapen saken
(300) Uyt liefd’ hebt toeghdacht.
O vader gantsch goedaerdig,
Daer nevens God rechtvaerdig,
Het menschelick gheslacht
Heeft nv seer langhe tijden
(305) Versuymt u te belijden
End’ u geboo’n veracht.
Maer ick heb onbesweecken
Om u loff uyt te spreecken
Mijn arbeyd aengewent,
(310) Ten eynde na mijn wenschen
U naem by my alle menschen
Sou’ moghen zijn bekent.
Als wijse my verstieten,
Als lauwe my verlieten,
(315) Soo bleven dese vast,
Ghelovende te deghen
Dat ick van uwent wegen
Quam met volcome last.
Ick heb aen dese slechten
(320) U kracht end’ uwe rechten
Wel klaer ghewesen aen:
Ick sal’t haer oock na desen
Als ick sal zijn verresen
(325) Nogh beter doen verstaen,
Op dat u magh behaghen
Die liefd’ haer toe te draghen
Daer mee’ gy my bemint
Ende mijnen geest haer stercke,
Die door zijn brand de wercken
(330) Des werelts overwint.


[p. 191]

Ghebed der gheloovigen beschreven
by Lucas in’t vierde Hoofdstuck
zijns tweeden Boeks.

Op de wyse van den Lofsang van Simeon.<

O Heer gy zijt die God,
Die hebt door u ghebod
Ghegeven het beginne
Aen aerdrijck ende zee,
(5) Aen ’s hemels ronden mee’,
End’ al wat daer is binnen.
Seer wel hebt gy gheseght
Door David uwen knecht
Ende zijnen mond doen singen:
(10) Hoe rot het volck te hoop?
De luy’ met t’samenloop
Beraeden yd’le dingen.
De Coningen van’t land
Met staffen in haer hand
(15) Te samen zijn ghecomen:
De Vorsten zijn daer mee’
Vergadert t’eener stee’
End’ hebben raed genomen,
Al teghen God den Heer,
(20) Ende teghen hem die d’eer
Van Gode heeft genoten
Dat hem ’thoofd heel te gaer
Met kostelicke waer
Van salff is overgoten.
(25) ’Tis waerlick soo geschied:
Want tegen Iesus siet
Dien gy ghesalft hebt, vader,
Herodes met zijn raed
Ende Pontius Pilaet
(30) Gecomen zijn te gader.
Het volck van Israël
Met de Romeynen fel
Gevoeght heeft zijne krachten
Om u onnosel kind
(35) Van u so seer bemindt
Seer wredelick te slachten:
Dogh uwe hooghste hand
Heeft haer vol onverstand
Wel weten te regieren:
(40) Te vooren was een perck
Ghestelt voor al haer werck
Door uwes raeds bestieren.
Heer slaet dogh gade nv
Haer dreyghen ende wilt u
(45) Daer kracht’lick tegen stellen.
Geeft dat u dienaers voort:
U heylligh suyver woord
Vrymoedelick vertellen.
Reyct uwe hand, o Heer,
(50) Op dat u ware leer
Werd opentlick bewesen
Ende klaer geopenbaert
Door teick’nen wond’renswaert
Ende siecten te ghenesen,
(55) Vyt kracht ende tot betoon
Van uwen heyll’gen soon
Wiens naem is hoog verheven,
Op dat het blijcken magh
Dat diemen dood hier sagh
(60) Nu weder is in’t leven.


[p. 192]

Beschrijvinge van de wedergeboorte.

Op de wyse vande thien Geboden.

O Christenen wilt naerstigh hooren:
Niemand ten Hemel in kan gaen
Ten zy hy weder zy gheboren
Ende Christus hebbe aenghedaen.
(5) Den vader God den Heer almachtigh
Brengt self dit nieuwe schepsel voort,
In zijnen soon, door zijn gheest crachtigh:
’T zaed hiervan is des levens woord.
Een mensche dan door dese leere
(10) Krijght d’oghen des verstands verlicht,
So dat hy siet den glants des Heere
Als met een onghedect ghesicht.
Gheen saeck en acht hy waerd te weten
Dan Christus die daer in hem werct:
(15) De hooghte, diepte, lengt’ ende breet’e
Van Christus liefd’ hy staagh bemerct.
De hope staet hem voorgheschreven
Van d’uytghenomen erffenis:
Hy siet op ’theerlick eeuwigh leven
(20) ’T welck des gheloofs beloning is.
Hy leeft niet meer na ’svleeschs begeeren,
Ghelijck de woeste werelt doet:
Hy wil hem langher niet gheneren
Na d’ydelheyd van zijn ghemoed.
(25) Den ouden mensch, de aerdsche leden,
Heeft hy ghekruysset ende ghedood:
’T hart sonder handen is besneden
Ende van onreynigheyd ontbloot.
Het lichaem ende kracht der sonden
(30) Heeft nv in hem gheen overhand,
Maer hy is van dien dienst ontbonden
Ende van dien slaeffelichen band.
Hoe soud’ hy konnen hem begheven
Te gaen ghelijck de werelt gaet,
(35) End’ aen te trecken ’tsondigh leven
Na dien in hem woont Godes zaed’?
Als Gods bemind’ end’ uytvercoren
Bewandelt hy de goede pae’n,
Ghelijck of hy waer nieuw gheboren
(40) Of uyt de dooden opghestaen.
Want hy hem selven is ghestorven
Ende d’eyghen lust begraven heeft:
Een nieuwen aerd heeft hy verworven
Niet hy maer Christus in hem leeft.
(45) Hy gheeft zijn leden over Gode
Tot wap’nen der gherechtigheyd
Met vlijt betracht hy Gods gheboden
Ende werd door Christus Geest gheleyd.
Barmhartigh, heyligh, ende rechvaerdigh
(50) Oodmoedigh, vriend’lick, vreedsaem, soet,
Vergraeghsaem, matelick, goedaerdigh
Godsaligh, langhsaem van ghemoed,
Hem gevende tot goede wercken
Ende tot ghebouw van Godes huys,
(55) ’T gheloof door liefd’ hy soeckt te stercken,
Volght Christus nae: neemt op zijn kruys.
Het voorschrift van de heyll’ge leere
By hem met trouw ghehoorsaemt werd,
Het zuyver leven onses Heere
(60) Als een schoon beeld staet in zijn hart.
Daerom zijn dwaling uyt onweten
Ende swackheyd daer hy teghenstrijd
Wil God den Vader gantsch vergheten
Ende niet ghedencken t’een’ger tijd.
(65) Wel waer is’t dat hy door het lijden
Seer dickmael moet ten proeve staen,
Maer hier in moet hy hem verblijden
Dat Chrisus hem is voorgegaen,
Ende wat dat hier hem staet te draghen
(70) Dat sulcks op veel na niet is waerd
Die eere die ten jongsten daghe
Aen hem sal zijn gheopenbaert.
Ende midd’ler tijd heeft zijn ghewisse
Een troost die alles overwint:
[p. 194]
(75) Zijn hart geeft hem ghetuychenisse
Dat God om Christus hem bemint.
Och Heer wilt dogh de roeckelosen
Vertoonen haere droev’ ellend:
Ruckt wegh den menschen uyt het bose
(80) Ende maeckt haer uwe wet bekent.
Die hare dienstbaerheyd nu mercken
End’ houden uwe wet voor goed
Verlost haer dat zy niet en wercken
Dat strijdigh is met haer ghemoed:
(85) Gheeft dat haer langher niet doe suchten
De sware wet van hare lee’n,
Maer dat zy door’t ghestadigh duchten
Tot liefde moghen voorwaert tree’n.
Die nv beginnen eerst te bloeyen
(90) Ende die nogh zijn als kind’ren teer
Vergunt haer dat zy moghen groeyen
Ende krijghen wasdom meer ende meer:
Die nv veel hebben toeghenomen
Ende mannelick verwinnen ’t quaed,
(95) Geeft dat zy nogh al naerder komen
Des Heere Christus volle maet,
Op dat de zielen zijnd’ herschapen
Ende met den heyll’gen Geest gepaert,
De lichamen na haer ontslapen
(100) Oock werden wederom ghebaert,
Niet met haer eerste stands ghebreken,
Maer door een Goddelicke kracht
Met Christus’ lichaem vergheleken
Ende tot een Hemelsch’ eer ghebracht.

Het onsen Vader:
Op de wyse van den CIV. Psalm.

O Vader ons die in den Hemel woont,
Aen uwen naem sy alle eer betoont.
Uw rijk toecom’, uw wille zy van waerde
In ’t hemelrijk en ook hier op der aerde.
[p. 195]
(5) U is bekent ons dagelyksche nood:
Geeft huyden ons ons huydendaeghsche brood.
Vergeeft ons schuld, gelijk wy ook vergeven
Wie dat yet quaeds heeft tegen ons bedreven.
    Leyd ons ook niet in al te swaren strijd,
(10) Maer uit genaed’ ons van het quaed bevrijd.
Rijk, kragt en eer zijn u in d’eeuwigheden.
Laet Amen dan het slot zijn der gebeden.

’T gelooff:

Op de wyse van den VIII, XVIII, en XLV. Psalm.

’K Geloof in God, die’t al vermagh den vader
Die hemel, aerd’ end’ ons schiep allegader.
In Iesus oock zijn eenghebooren kind
Van hem ghesalft, ons Heer die ons bemint:
Ontfanghen uyt den Geest der prophetie:
Gheboren uyt de reyne maeghd Marie:
Dien Pontius Pilatus lijden dee’,
So dat hy is ghekruyst ghestorven mee’,
In’t graf geleyt, als t’hellewaert ghesegen,
Maer ’sderdendaegs weer levend’ opgestegen,
Ten hemelwaert ghevoert, gheseten by
Zijns vaders Gods Almachtigh rechterzy,
Van waer hy weer sal comen vonnis gheven
Aen allen die of dood zijn of nogh leven.
Oock in den geest die werct al ’theyligh werck:
Ende datter is een alghemeyne kerck:
Dat d’heyllighen te samen zijn ghebonden:
Vergiffenis gheloof ick van de sonden:
’Topstaen des vleeschs: een leven sonder pijn
Ende sonder end’: ja Amen ’tsal so zijn.

Morghen Gebedt:

Op de wyse vanden XLII. Psalm.

GOdes soon altijd gepresen,
Light gheboren uit het light,
[p. 196]
Nu den dagh weer is gheresen
Voor het menschelick ghesicht,
Wy door uwe sorgh ghespaert
End’ in desen nacht bewaert
Komen met ootmoedigh buyghen
Onse danckbaerheyd betuyghen.
Laet de kracht van uwe stralen
Binnen in ons harte gaen,
Hoed ons dat wy niet en dwalen
In de swarte Duyst’re pae’n,
Laet de waerheyd van u woord
By ons blincken ende voort
Door de gantsche werelt schijnen
Ende de blindheydt doen verdwijnen.
Wilt bestieren d’ Overheyden,
Heer der heeren, dat wy stil
Leven onder haer beleyden
Na u Goddeliche wil.
Keert van ons krijgh ende strijd,
Oproer sterft’ ende dieren tijd:
Wilt oock de verbroken deelen
Van de Christenheyd verheelen.

Avond Gebedt:
Op de wyse vanden XXIV Psalm.

O Schepper van dagh ende nacht,
Den duyster door u voortgebracht
Bedeckt dit al met zijne vlercken:
Wilt oock alsoo tot deser stond
Door u genade sonder grond
Bedecken onse quade wercken.
Den vyand is op ons gestelt
Met lose list ende met gheweld:
O harder waeckt voor uwe schapen,
Op dat wy vry van bose lust
Ende sware sorge welgerust
In uwe hoede moghen slapen.
Wilt alle die ghevangen zijn,
[p. 197]
Belae’n met sieckten ofte pijn,
Vertroosten in haer droevigh lijden:
Als dese loop zal zijn gedaen
Wilt dan door uwe rust voortaen
Ons in der eewigheyd verblijden.

Gebedt voor den eeten.

GOd die de werelt hebt ghebout,
Ende nogh staagh alles onderhoudt
Ende die den mensch so hebt verheven
Dat gy hem alles hebt ghegeven,
Die ons de gunst door Christus doet
Te moghen eten al wat voed,
Geeft dat door dese goe’ gheschencken
Wy uwe mildigheyd ghedencken,
Ende dat door matelich ghenut
Ons lichaem werde onderstut
Om al te doen dat t’uwer eeren
Of t’onses naestes dienst kan keeren,
Verwachtende dat leven vroo
Daer spijs nogh dranck sal zijn van noon.

Gebedt na den eeten.

WY dancken u o Hemelsch broodt
Ghekomen uyt des Vaders schoot
Dat gy ons dus veel hebt ghegeven
Tot noodtdruft van ons broose leven.
Gheeft dat wy danckbaer ende bly
Van kommerlicke sorghe vry
Het tijdelick van u verwachten
Ende t’Hemelrijck voor al betrachten.
U lieffelick onschuldigh bloed
Zy waren dranck voor ons ghemoed:
U lichaem met zijn bitt’re smarten
Zy ware voedsel onser harten:
Zend’ ons den Geest die waerlick is
het pandschat onser erffenis.

[p. 198]

Lofsang van de Jonkvrouw Maria
beschreven by Lucas in’t eerste Hoofd-
stuk zijns eersten Boeks.

MYn ziel tracht meer ende meer
Te loven God den Heer
Van weghen zijne daden:
Des juyght oock mijnen gheest:
Want God my is gheweest
Een Heylland uyt ghenade:
Op zijnes dienstmaegds staet
By andr’en zeer versmaed
Belieft het hem te achten:
Voortaen sal ick gheroemt
Ende saligh sijn ghenoemt
By alle de gheslachten.
Hy die almachtigh is
Heeft nv aen my ghewis
Bewesen groote dinghen.
Seer heyligh is zijn naem:
Gheen mensch en is bequaem
Die waerdelick te singhen.
Sijn gunste noyt vermoeyt
Seer mededogend’ vloeyt
Tot allen die hem vreesen,
Alsoo hy wil voorwaer
Gantsch eew’lick over haer
Goed ende barmhartig’ wesen.
Door zijnen arm seer sterck
Heeft hy een treff’lick werck
Ghewroght tot desen daghe,
Ende van den trotsen siet,
Heeft hy ghebracht te niet
D’hovaerdige raedslagen.
Hy heeft als met gheweldt
Vyt haren stoel ghestelt
De Vorsten van den lande.
Die ned’righ zijn van sin
Heeft hy ghevest daer in
[p. 199]
Als met zijn eyghen handen.
Met allerhande goed
Heeft hy seer mild ghevoed
Die schier van hangher storven:
De rijcken ongheëert
Zijn van hem weerghekeert
End’ hebben niet verworven.
Aen Israël zijn knecht
Wijst hy de wegh te recht,
Iae gaet hem selver leyden,
Ende toont door dese deugd
Dat hy seer wel gheheugt
Al die barmhaertigheyden
Die, door een vast verbond,
’Twelck eeuwigh duyrt, zijn mond
Belooft heeft ons voorsaten,
Te weten Abraham
Ende die van zijnen stam
Van haer noyt te verlaten.

__________________________

Zacharias Loff-sangh by Lucas
beschreven in’t eerste Hoofdstuk
zijns eersten Boeks.

Op de wyse van den CXVI Psalm.

LAet ons dancken ende loven
Godt van Israëls gheslacht:
Want hy heeft als nv van boven
Op zijn volck ghenomen acht,
Ende den zelve los ende vry
Quijt ghemaeckt van slaverny.
Hoogh heeft hy het huys verheven
Nu van David zijnen knecht:
Want een rijck dat heyl sal gheven
Heeft hy daerin’ opgherecht,
Zulcks hy door de heyll’ghe tongh
Der voorseggers eertijds songh,
[p. 200]
    Dat hy ons van ons’ vyanden
Vry sou maken ende behoed
Voor al onser haters’ handen
End’ ons ouders doen groot goed,
Denckende tot zijner stond
Aen zijn heyllighe verbond,
Dat hem komen zou te voren
Nu te geven aen zijn stam
’Tgunt hy eertijds had ghesworen
Aen ons vader Abraham,
Dat wy vreeseloos ghestelt
Buyten ’tvyantlick gheweldt
Daer door tot een heyligh leven
Ende rechtvaerdigheyd verplicht
Zouden ons ten dienst begeven
Voor des Heere klaer ghesicht
Voorts ende voorts de daghen al
Die ons leven duyren sal.
Ghy zult oock gheluckigh wesen
Iong ghebooren kindelijn:
Bode van God hoogh ghepresen
Dat sal uwen toenaem zijn:
Ghy zult voor den Heere tree’n
Ende zijnen wegh beree’n:
Want gy zult het volck doen weten
Waer in dat haer heyl bestaet,
Hoemen werden kan ghequeten
Van de schuld van zijn misdaed:
Want God innerlick erbarmt
Heeft hem over ons ontfarmt.
Hy heeft ons verschijnen laten
Uyt den hemel ’t Morgenrood,
Daer wy dick beduystert saten
In de schad’we van de dood,
Om te doen ons voeten gaen
Door heel goede zeeck’re pae’n.


[p. 201]

Den Lofsang der Enghelen:

Op de wijse vanden Lofsang Simeons.

IN S’ hemels hooghste hoff
Zy God eer ende loff:
Gelijk zy op der aerde:
Want God heeft goed gedagt
(5) Het menschelick geslagt
Tot zijne gunst t’ aenvaerde’.

Simeons Lofsang.

Op de wijse van: o Heer gy zijt die God:

beschreven by Lucas in zijn eerste boek
in’t tweede Hoofdstuk.

NU werd ick uwen knegt,
So als gy had gesegt,
O Heer, by u ontbonden
Met goet geluk, nadien
(5) Mijn oogh nu heeft gesien
Het heyl by u gesonden
    Voor allerluy ghesigt:
Den heydenen een ligt,
Waer door ’t gunt school te voren
(10) Wert aen den dagh gebracht:
Een eer voor uw geslagt
Uit Israël geboren.
    Siet dese dienen sal
Veel Joden tot een val,
(15) Veel tot oprijsing mede:
Een hoogh verheven merk,
Maer ’t welck met woord ende werk
Sal werden seer bestrede’
    Des, die hem hebt gebaert,
(20) Doorsneen als met een swaert
U ziel sal bitter smarten:
Dus sal oock werden naeckt
Al het gepeins gemaekt
Van veeler menschen harten.


[p. 202]

’TGebed van den Vorst
Nehemias. ij. Cap. 9.

Op de wyse vanden CXXIX Psalm.

RYst allegaer om uwen grooten Heer
Den sterken God des eeuwigheits te loven.
Aen uwen naem, Heer, zy bewesen eer,
Hoewel u naem gaet lof ene eer te boven.
    (5) O waerlich een, waer uyt het al bestaet:
Want het gestertt’ verwulft u handen bouden,
Den hemel oock die daer nogh boven gaet
Met alle die daer in haer leger houden:
    De woeste zee, ’t land dat de vruchten geeft,
(10) Uit niet ontstond door uwes kraghts vermogen:
Wat daer is in of op al door u leeft:
Jae ’t hemelsch heyr valt voor u neergebogen.
    Ghy zijt ide God die uyt Ur der Chaldeen
Abram geleyd ende’ hem hebt uytverkoren,
(15) End’ Abraham daer na ghenoemt uyt ree’n
Dat menigh volck uyt hem sou’ zijn gheboren.
    Also gy voorts hem t’uwaerts trouw bevond
Tot in zijns harts inwendighste gedencken
Hebt gy met hem bevestight een verbond.
(20) Van een schoon land hem ende zijn zaed te schenken:
    Welck land als doe bezat den Iebusijt,
Den Girgazee ende Cana‹n quadaerdigh,
Met Emor, Chit, ende met den Pherizzijt
Gy hield u woort gelijck gy zijt regtvaerdigh.
* *            * *            * *
*               *               *
    (25) Ghy saeght was leed ons ouders overquam
Met onghelijck in de Memphijtsche landen:
U goedheyd oock ’tgheroep ter harte nam
Dat sy u deen ontrent de roode stranden,
    Ter tijde van die sware slaverny
(30) Hebt gy u kracht aen Pharaö doen mercken,
End’ aen zijn hof ende gantsche burgery
Door teyckenen ende groote wonderwercken:
    Want, Heer gy wist hoe het Egyptsch geslacht
[p. 203]
Haer tegen d’ ons’ had trotselyk geedragen:
(35) Daerom hebt gy uit haer te weegh gebragt
Een grooten naem die duyrt tot desen dagen.
    Als nu het volk van Jacob aen quam treen,
Men sagh hoe lief en waert dat zy u waren:
Want gy het meer gespouwen had aen tween:
(40) Zy gingen droogh door ’t midden van de baren:
    Maer ’tvyandsch heyr, ’twelk ’t Abrahamsche bloed
Ging jagen na met onversaecht vermeten,
Hebt gy in’t diepst gheworpen van de vloed,
Gelijck een steen werd in de neer ghesmeten.
* *            * *            * *
*               *               *
    (45) Van dat de son eerst uyt het oosen rees
Een wolcke zuyl de wegh haer kondigh maeckte,
End’ om by nacht te wand’len sonder vrees
Een viere zuyl den toghtbaen haer bebaeckte.
    Vyt ’shemels hooght op Sinaysbergh ghedaelt
(50) Spraeckt gy haer aen en gaeft haer goe’ ghesetten,
Bevelen noyt van onrecht achterhaelt,
Waerheyds gheboo’n, onstraffelicke wetten.
    Van uwen dagh ende ’theyligh sabbathrecht
Hebt gy haer daer de kennis oock ghegeven,
(55) Doen gy haer weest door Moses uwen knecht
Een vaste keur ende voorschrift van het leven.
    Het hemelsch broot quam drupp’len als een douw
Op dat haer niet den hongher soude dwinghen:
Op dat haer oock den dorst niet quellen sou’
(60) Het soete voght quam uyt de klippen springhen.
    Doe hebt gy haer belast te treden voort
Om het besit te nemen vande landen
Waer van gy ’t recht door u onwanckel woord
Haer had belooft met uytghestreckter handen.
* *            * *            * *
*               *               *
    (65) Ons ouders dogh zijn wreveligh gheweest,
Niet danckbaer voor al ’tgoed van u ghenoten:
Sy hebben u gheboden niet ghevreest:
Maer met haer neck daer teghen hard ghestoten.
    Sy weygherden aen uwe stem ’tgehoor
(70) Al ’twonderwerck so mild’lick uytghemeten
Tot hare baet quam haer niet eens te voor:
’Twas al ghelijck moetwillighlick vergheten.
    Ia stijff van hals, oproerigh, hebben sy
Ghewoelt, ghemeuyt, de hoofden opghesteken,
(75) Om weer te gaen na d’oude slaverny:
So vroegh quam haer de vrijheyd op te breken.
    Maer gy, o Heer, gheneghen tot ghenae,
Barmhertigh, goed, medogend boven maten
Die vroegh tot hulp, tot gramschap comt seer spae,
(80) Na so veel quaeds en hebt haer niet verlaten.
    Iae doe sy u aendeden schimp end’ spot
Ende lieten haer een kalff te gieten lusten,
Luyd roepende, dit is u Heer u God
Die u gheleyd heeft uyt d’Egyptsche kusten,
    (85) Verstiet gy haer nogh niet int woeste veld:
So goed waert gy, gy naemt van haer ghesichte
De wolck niet wegh tot haer gheley ghestelt,
Nogh oock het vier om haer by nacht te lichten
* *            * *            * *
*               *               *
    Om haer ’tverstand te openen gy sond
(90) Haer uwen gheest, het best van uwe gaven
Ghy naemt haer oock het Man niet van de mond,
Nogh ’twater koel om haren dorst te laven.
    So twintighmael twee jaren hebt gy goed
Haer op de hey gestadigh onderhouden:
(95) Men sagh van ’tgaen noyt swellen haer voet:
Men sagh op wegh haer kled’ren noyt verouden.
    Ghy gaeft haer ’tland ende volck’ren van Sichon
Tot overmaet ter syde van haer wooning,
Als oock ’tghebied beseten by Hesbon,
(100) End’ Hog beheert van Basan haren Koning.
    Haer kinderen hebt gy doen wassen aen
So veel men oyt ’snachts sterren siet ontloken,
End’ haer ghebracht om d’aerde te beslaen
Waer van gy tot haer vad’ren had ghesproken.
    (105) Sy namen ’tland: want gy te neder bracht
Den Cananee waer dat sy quamen wand’len:
Ghy gaeft haer ’tvolck ende Vorsten in haer macht
Om na haer wil daer mee te moghen hand’len.
    Sy kreghen flucx vel steden sterck ghebout:
(110) Een vetten grond: veel huysen vol van have:
Wijngaerden oock, olyven, vruchtbaer hout,
Met ooft ghelae’n, veel putten wel ghegraven.
    Maer als sy nv door uwe deugd versaed,
Iae weelderlick ghevoed in allen deelen
(115) Weerspannigh haer begaven tot het quaed,
End’ achter rug verwierpen u bevelen,
    Ende laest’lick oock haer boosheyd wiert so groot
Dat sy de boo’n door uwen gheest ghesonden
Om haer tot u te keeren sloeghen dood
(120) End’ uwen naem seer lasterlicke schonden,
    So hebt gy haer ghegeven int gheweldt
Der vyanden die haer seer hard bedwonghen,
Tot dat zy langh ghenopen ende ghequelt
U riepen aen met harten ende tonghen:
    (125) Ten welcken tijd gy hare banghe klacht
Uyt ’shemels hoogt’ aenhoorde met melijden
Ende gaeft haer haest heyllanden die met kracht
Haer uyt de hand der vyanden bevrijden.
    De rust en was so haest niet in het land
(130) Of zy haer weer tot boose weghen keerden,
Ende gy gaeft haer weer in haer haeters hand
Die wederom haer strenglick beheerden.
* *            * *            * *
*               *               *
    Wanneer sy dan in hare nood ghesmoort
Met hartberau begonden weer te kermen,
(135) Vyt uwen stoel hebt gy haer weer verhoort
Ende menighmael verlost na u ontfermen.
    Om uwe wet weerom te nemen aen
Gingt gy haer, Heer, wel ernstelick betuygen:
Maar ’toor wierd niet gheboden aen’t vermaen:
(140) Den trotsn hals en wilden sy niet buyghen.
    V heylligh recht, waer in der menschen spoed
Ende leven stond, verachten zy boosaerdigh,
Verhardend’ haer onreckelick ghemoed,
Iae keerden u de schoud’ren toe onwaerdigh.
    (145) Na dat gy haer vermaent had menigh jaer
Door uwen geest ende boden, als ten lesten
U lang verduld niet hielp, so hebt gy haer
Aen een vremd volck ghegeven als ten besten.
    Dogh echter gy nogh so barmhartigh waert,
(150) Dat gy haer niet hebt t’eenemael verslonden,
Nogh gantsch veracht: want gy zijt goed van aerd,
Ghenade werd by u altijd ghevonden.
    O stercken God, geducht, ten hoogsten hoog,
Vast van verbond, van goetheyd onverdroten,
(155) Laet te ghering niet schijnen in u oogh
De smart die ons alreed’ heeft overgoten,
    Ons seg ick al: den konincklicken staf,
De Oversten, De leeeraers ende ghewijden,
’Tgemeene oolck, van ’teerste oorlogh af
(160) Met Assurs kroon tot d’huydendaegsche tijden,
* *            * *            * *
*               *               *
    Wy kennen’t Heer: wat dat gy ons oplegt
Het is verdient: gantsch vroom zijn uwe wegen:
Ghy hebt met ons gehandelt trouw ende recht
De schuld is heel aen onse zy’ gheleghen.
    (165) Ons ouders, Heer, en hebben niet ghelet
Op u gheboo’n, ons koninghen, ons raden,
En hebben niet behartight uwe wet,
Nogh u vermaen ghevolght met haere daden.
    Sy hebben u in’t rijck van uwe hand
(170) Te leen ontfaen niet huld’lick aengehangen,
Ende woonend’ in dat vette ruyme land
Volharden zy in hare slimme ganghen.
    Wy zijn eylaes nv slaven: siet, o Heer,
In’t land waer van de vruchten ende gaven
(175) Zijn toegheseyt ons vaderen wel eer,
In’t selve land daer woonen wy als slaven.
    ’Slands middelen aen vreemde heeren gaen
Die gy ons hebt ghestelt om onse sonden:
Ons vee, ons lijf moet haer te wille staen:
(180) Aldus zijn wy benaut tot deser stonden.
    Des niet te min so maken wy ons sterk
Van beter ons in u verbond te quyten.
Siet daer de trouw bevestight door het merk
Van onsen Raed, van Priesters en Leviten.


[p. 207]

Betraghting van Christus lyden

Op den goeden VRYDAGH,

Of den

KRUYS-DAGH

onses Salighmaekers.

1. SOo verr’ als ’t Aertrijk strekt, gy menschen altemalen,
Die eenen naem belijt, in veelderhande talen,
En ’t Christelyke merk door ’twater hebt ontfaen
Laet u dogh desen dagh te reght ter herten gaen.
    2. (5) End’ als gy siet de Son, die u nu komt beschynen,
Soo denkt wat d’oorsaek was, die haer heeft doen verdwynen,
En als gy d’Aerde siet, die u het voetsel geeft,
Soo denkt wat d’oorsaak was, waerom sy heeft gebeeft.
    3. ’t En is geen kragt geweest, van winden en van stroomen,
(10) Die toen het Aertrijk heeft haer’ vasten stant benomen,
’t En is geen wolk geweest, nogh schadu vande Maen,
Die op dees selven dagh, den dagh heeft doen vergaen.
    4. De Son heeft zigh geschaemt van wegen onse sonden,
En heeft niet konnen sien sijn Heeres droeve wonden,
(15) Maer heeft alsoo betoont, met eenen nieuwen naght,
Hoe ’t Light van alle Light tot sterven was gebraght.
    5. De Aerde saghmen ook, seer schudden ende beven,
Want sy niet dragen kon de Doodt van ’t eeuwigh leven,
En schrikte vande pijn, en van het Heyligh Bloet,
(20) Dat* niemant helpen kan, dan dien ’t eerst schrikken doet.
    6. Dus als gy dit bedenkt, en peynst niet om de Joden,
Die met een fel gemoet haer’ eygen Konink dooden,
Stoot u aen ’t oorloghs-volk, nogh aen den Reghter niet,
Nogh aen ’t meyneedigh hart, dat sijnen Heer verriet:
    7. (25) Maer elk een denk by hem, ik heb mijn Heer gevangen,
Ik heb hem selfs verraen, en aen het Kruys gehangen,
Hy is door mijnen mont, verwesen buyten reght,
[p. 208]
En door mijn eygen hant, met nagels vast geheght.
    8. In elken droeven trek, van sijn volpynigh wesen,
(30) En kan ik anders niet, als mijnen misdaet lesen:
De stramen van de roên, die Christus heeft gedult,
Die hebben met sijn bloet beschreven mynen schult.
    9. Laet ons met Petrus dan gaen uit de werelt vlughten,
En boeten onse ziel, met tranen ende sughten,
(35) Want als wy laten ’t goet, en niet en doen als quaet,
Dat hy met woorden deedt, dat doen wy metter daet.
    10. De haen als hy begint des morgens vroeg te kryten,
Wil hy met luyder stem ons ontrou ons verwyten,
De Heer siet ons dan aen, de Heer die staet daer by,
(40) En sonder spreeken vraeght: waerom versaekt gy my?
    11. Waerom ist dat gy slaept, als ’t tijdt is van gebeden,
Waerom en heeft de Geest, het vleesch niet overstreden,
Veght beter nu voortaen, met innerlyk geweer:
Uw kraghteloose maght, betrouwet nimmermeer.
    12. (45) ’t Is waer, wy hebben schult aen uw Kruys allegader,
Maer die u kruysten Heer, voor die badt gy den Vader:
De sonden maken ons den Moordenaer gelyk,
Maer Heer gy hebt belooft den Moordenaer uw Rijk.
    13. Heer in uw eeuwig Rijk wilt onser dogh gedenken,
(50) En uit genaed’ alleen ons de genade schenken,
Waer naer gy hebt gedorst, waer op gy hebt verwaght,
Op dat het al door uw, in ons soud’ zijn volbraght.
    14. Bestryket met uw Bloet de posten onser zielen,
Op dat verdervers hant ons niet en koom’ vernielen,
(55) En voet ons met uw Vleesch, dat van den houte quam,
Vleesch van een onbevlekt, en on-gebroken Lam.
    15. Uw naektheit zy ons kleet, verlost ons door uw banden
Geneest ons door uw smart, vereert ons door uw schanden,
Gy die verwesen zijt, maekt ons van sonden vry,
(60) Maekt levend’ door uw Doot, en door uw Kruyce bly.


[p. 209]

Het drie-en-vijftighste Hooft-stuk
des Propheets Jesaiae.

WIe hoort daer, en wie wil gelooven onse leer?
Wie wordt den sterken arm bekent van onsen Heer?
’t Is waer hy schijnt voor haer die sijn gesigt genieten
Gelijk een teere spruit die uit de aerd’ komt schieten;
(5) Of als een wortel ook die op de Hey geplant,
Seer qualyk werdt gevoedt van een droogh dorstigh lant.
Men kan in hem geen lust nogh schoone glantz besinnen,
Geen lieffelyk gesigt dat yemant sou beminnen:
De allerslegsten mensch kan niet veragter zijn,
(10) Al sijn geselschap is druk, lijden ende pijn,
Als eene die door schaemt sijn aensigt af moet keeren,
’t Welk ook de oorsaek is dat wy hem niet en eeren;
Nogtans is hy de man die schorsset onse smert,
Die met al onse quael alleen beladen wert;
(15) Hoewel het schijnt voor ons dat hy ’tonheil moet dragen,
Als of hy waer van Godt gestooten en geslagen:
Maer onse sonden zijn ’t daer hy voor sugten moet,
En onsen afval is ’t die hem de teeringh doet;
De straf op hem geleit sal ons tot vrede wesen:
(20) De builen die hy draegt die sullen ons genesen.
Wy hebben altemael van ’t regte padt gefaelt,
En zijn elk onses weegs als schapen afgedwaelt.
Dan Godt heeft hem gestelt in plaetse van ons allen,
Soo dat op hem alleen de sonden zijn gevallen.
(25) De boete werdt ge-eyscht, maer hy is ’t diese lijt:
Noghtans in ’t lijden selfs en maekt hy geen gekrijt;
Maer als een schaep voor ’t mes dat hem de wol sal blooten,
Of ’t leven nemen sal, houdt hy de mont gesloten.
’t Is waer dat sijn verdriet is uittermaten groot,
(30) Tot dat hy door ’t gerigt ten einde werdt gedoot;
Maer weder is hy die, wiens eeuwen en geslagten
Geen menschelyk verstant met woorden kan betragten.
Dat hy is wegh-geroeit van d’ aerde waer men leeft,
’t Is d’ afval mynes volks die hem gewondet heeft,
(35) Te weten deses volks, die hem tot in de graven
De wereltrijke magt der boosen overgaven:
Dogh tot haer eygen doodt, hem dien men noit en vondt
[p. 210]
Geweldigh met de handt, nogh listigh met den mondt.
Noghtans de goede Godt neemt hier in sijn behagen,
(40) Dat hy hem soo verplet door siekten ende plagen;
En seydt, alsoo hy hem heeft uit een vry gemoet
Een offerhand’ gemaekt, en voor de schuld geboet.
Sijn zade sal hy sien veel langen jaren duren,
Ja Godt sal sijnen lust door hem alleen besturen.
(45) Hem selven sal hy sien verlost van alle quaet:
Hem selven sal hy sien van alle goet versaet;
Regtvaerdigh is hy selfs geweest in alle saken;
Regtvaerdigh sal mijn knegt ook vele menschen maken:
Die door ’t geloof aen hem haer sullen houden vast,
(50) Der welker sonden hy neemt tot sijn eygen last.
Hierom soo geef ik hem gedeelte voor soo veelen,
Om dat hy mag den buit met sijne vegters deelen:
Door dien hy tot den doodt hem selven heeft gestelt,
En onder het getal der boosen is getelt;
(55) Doordien hy veler schult alleen heeft willen laden,
Om als een Middelaar te bidden voor de quaden.

Geestelyke Gesangen, uit het
Latijn overgeset.

Conditor alme siderum.

Der sterren Schepper, eeuwigh ligt,
Welk ons ’t geloof in ’t herte stight,
O Christe, die ons al ontset,
Verhoor ons nederigh gebet,
    Die u ter hert liet gaen de noodt
Des werelts, liggend’ in de doodt,
Die ’t arme menschelyk geslaght
Genesen hebt door uwe kraght
    Des werelts avondt daelde stijf,
Toen gy quaemt uit des magets lijf:
Gelijk een bruigom wel gekleet
Uit sijnes liefs slaepkamer treedt.
    Voor wiens gewelt knielt ende beeft
Wat boven of beneden sweeft
[p. 211]
[...]
[p. 212]
[...]
[p. 213]
[...]
[p. 214]
[...]
[p. 215]
[...]
[p. 216]
[...]
[p. 217]
[...]
[p. 218]
[...]
[p. 219]
[...]
[p. 220]
[...]
[p. 221]
[...]
[p. 222]
[...]
[p. 223]
[...]
[p. 224]
[...]
[p. 225]
[...]
[p. 226]
[...]
[p. 227]
[...]
[p. 228]
[...]
[p. 229]
[...]
[p. 230]
[...]
[p. 231]
[...]
[p. 232]
[...]
[p. 233]
[...]
[p. 234]
[...]
[p. 235]
[p. 236]
U niet en verkloekt,
[...]
[p. 237]
Zijn wy vry geraekt
’t Is door een geweest;
Laat ons ook niet beyden
Ons te laten leyden
Door een selven Geest.

EYNDE.


[p. 238]

REGISTER.

Bewys van den waaren Godtsdienst.1.
Onderwyzing der gedoopte kinderen.
        vragen en antwoorden.		137.
t’Samenspraek over de deugt van’t weinig spreeken.165.
Uitlegging van het gebedt des Heeren.170.
De Tien geboden.173.
De Geboden onzes Heeren Jesus Christus beschreven
        by Mattheus in ’t V, VI en VII Hoofdstuk zyns
        boek.		186.
Gebedt der gelovigen, beschreven by Lucas
        IV Hooftstuk van zijn tweeden boeks.		191.
Beschryving der wedergeboorte.192.
Het Onze Vader.194.
’T Geloof.195.
Morgengebedt.195.
Avondtgebedt.196.
Gebedt voor den eeten.197.
Gebedt na den eeten.197.
Lofzang van Maria.198.
Zacharias Lofzang.199.
De Lofzang der Engelen.201.
Simeons Lofzang.201.
Het gebedt van den Vorst Nehemias.202.
Betraghting op den goeden Vrydag.207.
Het drie-en-vijftighste Hooft-stuk des Propheets Je-
        saiae.		209.
Geestelyke Gesangen, uit het Latijn overgeset.210.
Het een-en-dertighste Hooft-stuk van de spreuken Salo-
        mons, vers X.		217.
Uitlegginge des algemeinen Zend-briefs van den Apo-
        stel Joannes.		219.
Klaghte over ’t verdeelde Christendom.230.

Einde des Registers.

Tekstkritiek

fol. *4r: Schriftuurplaatzen er staat Schrifuurplaatzen
fol. *5r: in zwang gaan. er staat in zwang gang.
fol. *6v: behoorden er staat beboorden
fol. *6v: dat er staat das
p. 10, vs. 354: ’t Gunt er staat t Guut
p. 15, vs. 529: ’shemels er staat ’shemles
p. 20, vs. 703: ongestuymigh er staat omgestuymigh
p. 38, vs. 517: quellen, er staat que    l,
p. 47, vs. 864: gequelt er staat hequelt
p. 48, vs. 886: (6). er staat (2).
p. 50, vs. 945: oosten er staat oosteh
p. 51, vs. 998: in ’t land er staat in’ land
p. 53, vs. 1053: door ’t er staat doort’


Continue

Zeven gedichten in: Verscheyde Nederduytsche Gedichten, van Grotius, Hooft, Barlaeus, Huygens, Vondel en anderen. Versamelt door JV.  JS.  TVD.  B.  GP.  CLB. [Deel 1]. t’Amsterdam, voor Lodewijck Spillebout, 1651.
Twee jaar later verscheen een tweede deel: Verscheyde Nederduytsche gedichten, van P. C. Hooft, C. Huygens, C. Barlaeus, Tesselschade, Vondel, Vander Burgh, en anderen. Het tweede deel, verzamelt door J. V. M. [= Geeraert Brandt]. Amsterdam, Lodewyck Spillebout, 1653. In het tweede deel staat geen poëzie van Hugo de Groot.

p. 19-21 Klaghte der Vrouwe van Mechelen over Prins Maurits van Oranje.
p. 98-100 Gedichten op de Seylwagen van Prins Maurits
p. 100-102 Aenspraeck aen de Boecke-kist over sijne uytkomst uyt Loevesteyn.
p. 103 Gedicht geschreven in seker Stamboeck.
p. 103-105 Brief aen sijn Huysvrouw M. Reygersberg over sijn verlossingh.
p. 131-136 t’Samenspraeck over de Deught van wynigh spreken.
p. 157-158 Christelijcke betraghting op den Goeden Vrydagh.
Gebruikte exemplaren: UBGr ’Ep ’Ep E 97 en UBL 1198 F 10 [bevatten beide delen].
Het eerste deel is herdrukt in 1659 [UBGr ’Ep ’Ep E 98 en UBL 1105 G 27].



[p. 19]

KLAGHTE
DER
VROUWE van MECHLEN,
OVER
De Min des Princen van Oranje.

Num lachrymas victus dedit, aut miseratus amantem est?
VErslagen droevigh hart, dat in uw jonge jeught
Soo langh genooten hebt met lust des werelts vreught,
Begint, want het is tijdt, u daer van af te wennen,
                                En uwen staet te kennen.
(5) De tranen die ick stort, en al mijn droeve suchten
Zijn van onrechte vreught nu leyder rechte vruchten,
En mijn ellende komt om dat ick, onbesint,
                                Heb al te veel bemint.
Met recht magh ick my dan beklagen van dien dagh,
(10) Doen ick het doelwit eerst van mijne Minne sagh,
Den nacht vervloeck ick oock, dien my in ’t lijden bracht,
                                Als ick het minst bedacht.
Och eertijdts vol geneuchts maar nu seer droevigh leven,
Dat toen my d’eer verliet, my noch is by gebleven,
(15) Hoe raeckt ghy aen uw doodt, de waere medecijn
                                Van soo veel sware pijn.
Dees wijtvermaerde plaets die soo veel vruchten geeft,
Daer nu soo menigh Paer in reyne liefde leeft,
Streckt my maer tot verdriet, en al wat ick aenschouw
                                (20) Vermeerdert slechts mijn rouw.
Wie kan my verr’ van hier in zee een eylandt toonen,
Daer ick magh gaen alleen met mijne droefheyt woonen,
Daer man noch vrouw en komt, en daer ik geen vermaen
                                Van liefde zal verstaen?
(25) Wegh Peerlen, en Gesteent, en al het Hoofs gelaet,
Wegh zijde vol van goudt, die my soo diere staet;
Want naer mijn eers verlies en kan mijn niet vereeren,
                                Als droeve swarte kleeren.
Mijn Heer, wiens grootheyts glans my zo ver heeft bezeten,
(30) Dat ik om uwentwil mijn zelve heb vergeten,
Verwondert u doch niet dat een bedroeft gemoedt
                                Geen liefde meer en voedt.
Ick dacht dat ghy soud zijn soodanigh t’ mijnewaert,
Als ghy tot aen het end des werelts zijt vermaert;
(35) En dat uw Edel hart en lichtgeraeckte sinnen
                                Gestadigh souden minnen.
Die u den krijgh aendoen, en vyandtschap bewijsen,
Die moeten uwe trouw en uw genade prijsen.
Maer wat hebb’ ick misdaen, die deught die hen geschiet
                                (40) Gevoelt mijn liefde niet.
Wanneer daer yemandt is die uw triumphen telt,
Seght dat hy my daer bij als een gevangen stelt:
Maer elck bedanckt hem seer die by u is gekomen,
                                Alleen ick uitgenomen.
(45) Waer zijn de diensten nu die ick te hooren plachte,
Verr’ boven mijnen staet, verr’ buyten uw gedachten,
De woordekens die my gelooven deden ras,
                                Dat ick de liefste was?
Waer zijn de kusjes nu, waer is dat klare licht
(50) Dat tot my straelde staegh van uw ontfonckt gesicht,
’t Gebedt dat ghy my deed om over u t’ ontfermen,
                                ’t Omhelsen, en ’t omarmen?
Gelijck ghy my dus langh gesocht hebt sonder rusten,
Soo ben ick nu te veel voor uw versade lusten;
(55) Jae d’eerste die ghy vindt, het zy wie dat het zy,
                                Die treckt uw hart van my.
Nochtans doet ghy my goet als ick het wel bedocht,
Meer nu ghy my verlaet, als doe ghy my besocht;
Want als men ’t recht bedenckt, uw vrientschap is mijn schade,
                                (60) Uw ongenaed, genade.
Vaer wel dan Prins, vaer wel, ick wil u liefde dragen,
Maer liefde zonder vleck, de reste van mijn dagen.
Ick wens voor my de doodt, en dat noch buiten my,
                                Uw ’t leven vrolijck zy.
(65) Tot dat ghy eene vindt die van u zy geacht,
In liefde my gelijck, maer hooger van geslacht;
Die d’eere magh geschiên van sonder schaemt of vresen
                                Altijdt by u te wesen.
Ghy soete kinderkens uyt mijn onecht gebooren,
(70) Het moeyt my dat ghy staegh mijn droefheydt aen moet hooren,
Besonder als ghy vraeght, wat Moeder is ontmoet,
                                Dat haer soo treuren doet?
Uw Vader is ’t alleen waer over dat ick klaegh,
Om dat hy is te hoogh, of dat ick ben te laegh:
(75) Ghy zijt hem seer gelijck, behalven dat uw oogen
                                Betoonen meer meedoogen.
Jonckvrouwen, die my plaght, als u gelijck te eeren,
Laet ick uw spiegel zijn, om u een les te leeren:
Uw meerder eert altijdt, maer verre van hem wijckt,
                                (80) En soeckt dat u gelijckt.
Denckt hoe dat Icarus dat vliegen heeft betaelt,
Die van de Hemels hooght’ in ’t water is gedaelt,
Door dien het vyer der Son, die hem te nae quam schijnen,
                                Sijn vlercken deed verdwijnen.
(85) Wacht u voor ’t eerst gespreck en ’t heymelijck verkeeren,
Pooght niet alleen het quaet, maer d’oorzaeck self te weeren;
En denckt dat die u mindt, die altijdts allermeest
                                Hier voor uw oneer vreest.


p. 98

Op de

ZEYLWAGEN

Van

PRINS MAURITS.

DOen hier de Walvisch lag [...]

p. 101
Aen-spraeck van den heere Hugo de Groot Aen de Kist
O Soete schuyl-plaets! O, voor korten tijt, nau huysjen,
[...]

[p. 103]
Die uyt haers Moeders buyck [...]



Boulongie, die wel eer de voedser zijt geweest
[...]


Stamboek
[p. 131]

t’SAMEN-SPRAECK

Tusschen

VADER en SOON,

Over de Deught van weynigh spreken.

Is ’t huyden niet den dag van uw geboorte Vader?
[...]


 [p. 157]

Christelijcke Betrachtinge

Des

LYDENS CHRISTI,

Op den goeden Vrydagh,

Door M.H.D.G.

SOo verr’ het Aerdtrijck streckt ghy menschen altemalen
Die eenen naem belijdt in veelderhande talen,
En ’t Christelijcke merck door ’t water hebt ontfaên,
Laet u doch desen dagh te recht ter harten gaen.
    (5) En als ghy siet de Son die u nu komt beschijnen,
Soo denckt wat d’oorsaeck was die haer heeft doen verdwijnen.
En als ghy siet de Maen die u het voedtsel geeft,
Soo denckt wat d’oorsaeck was daerom sy heeft gebeeft.
    ’t En is geen kracht geweest van winden ofte stroomen,
(10) Die doen het Aerdtrijck heeft haer vaste standt benomen;
’t En is geen wolck geweest, of schaduw van de Maen,
Die op den selven dagh den dagh heeft doen vergaen.
    De Son heeft sich geschaemt van wegen onse sonden,
En heeft niet konnen sien sijns Heeren droeve wonden;
(15) Maer heeft alsoo getoont met eenen nieuwen nacht,
Hoe ’t Licht van al het Licht tot sterven was gebraght.
    De Aerde sagh men oock seer schudden ende beven,
Want sy niet dragen kost de doodt van ’t eeuwigh Leven;
En schrickte van de pijn en van dat Heyligh bloedt,
(20) Dat niemandt helpen kan, dan die ’t eerst schricken doet.
    Dus als ghy dit gedenckt, en peynst niet om de Joden
Die met een fel gemoedt haer eygen Koningh doden;
Stoot u aen ’t oorloghs-volck noch aen den Rechter niet,
Noch aen ’t meyneedigh hart dat sijnen Heer verriet.
[p. 158]
    (25) Maer elck denckt by sich self, ick heb mijn Heer gevangen,
Ick heb hem selfs verraên en aen het kruys gehangen:
Hy is door mijnen mondt verwesen sonder recht,
En door mijn eygen handt met nagels vast gehecht.
    In elcken droeven treck van sijn volpijnigh wesen
(30) En kan ick anders niet dan mijne misdaedt lesen:
De streepen van de roên die Christus heeft geduldt,
Die hebben met sijn bloedt beschreven mijne schuldt.
    Laet ons met Petrus dan gaen uyt de wereldt vluchten,
En voeden onse ziel met tranen ende suchten:
(35) Want als wy laten ’t goedt, en niet en doen dan quaet,
Dat hy met woorden deê, dat doen wy met ’er daedt.
    Den Haen als hy begint des morgens vroegh te krijten,
Wil hy met luyder stem ons’ ontrouw ons verwijten:
Den Heer siet ons dan aen, den Heer die staet daer by,
(40) En sonder spreecken vraeght: Waerom versaeckt ghy my?
    Waerom is ’t dat ghy slaept als ’t tijdt is van gebeden?
Waerom en heeft den geest het vleesch niet overstreden?
Vecht beter nu voortaen met innerlijck geweer,
U krachteloose maght betrouwet nimmermeer.
    (45) ’t Is waer, wy hebben schuldt aen uw kruys allegader,
Maer die u kruysten Heer, voor die badt ghy den Vader:
De sonden maeckten ons den Moordenaer gelijck;
Maer Heer ghy hebt belooft den Moordenaer uw Rijck.
    Heer in uw eeuwigh Rijck wilt onser doch gedencken,
(50) En uyt genaed’ alleen ons die genade schencken,
Waer nae ghy hebt gedorst, waer op ghy hebt gewacht,
Op dat het al in hem door u soud’ zijn volbraght.
    Bestrijck dan met uw bloedt de posten onser zielen,
Op dat ’s verdervers handt ons niet en komt vernielen:
(55) En voedt ons met vleesch dat van den houte quam,
Vleesch, van een onbevleckt en ongebroken Lam.
    Uw naecktheydt zy ons kleedt, verlost ons door uw banden,
Geneest ons door uw smert, vereert ons door uw schanden:
Ghy die verwesen zijt, spreeckt ons van sonder vry,
(60) Maeckt levend’ door uw Doodt, en door uw kruyce bly.

Continue

Uit: Oovergebleeve rym-stukken, of vervolg der versen, van en op de Heeren en Meesters Jan, Huyg, Willem, en Pieter De Groot. Met eenige hier en daar op zyn plaats ingevoegde van de uytgever der zelver. Delft, Andries Voorstad, 1722, p. 130-133.

VERSOEK-SCHRIFT VAN MARIA van REYGERSBERG,
Om LOUVESTEYNS Uytgang.

MYn Heeren, die van ider Landschap zyt gezonden,
Op dat ge haaren wil en meening zoud vermonden
    Doorlees* tog deezen brief, doorlees dien met verstand,
    Welk’ een gevange Vrouw u stellen doet ter hand.
(5) ’t Is niet alleen uw werk des vyands magt te stutten,
Dat zijn gewaapend’ volk’ geen schaa doe, nog geschutten,
    Of niet een kloek gemoet een inbreuk te bestaan,
    Of met een goed beleyt een plaats te tasten aan;
Maar ook is het uw werk voor alle dingen t’ agten
(10) Op uwes volks bestuur, op de bedroefde klagten,
    Op ’t schreyen van den geen, die ongelijk geschied,
    Op haares zugten, welk’ ge ’t spreeken als verbied:
Zie dan regt dit geschrift, maar ziet het met meedoogen,
Niet met een zuur gezigt, of dwers gedraayde oogen,
    (15) En zonder een’gen haat; het komt van Louvesteyn,
    Daar een bedroefde Vrouw zig zelven vind alleyn,
Die ’t pak nu, ’t welk ze pleeg met haaren man te draagen,
Moet draagen zonder hem, om dat z’ hem heeft ontslaagen;
    Die grooten zwaarigheyd en banden moet uytstaan,
    (20) Om dat zy an haar man een goet werk heeft gedaan.
Laat dan mijn droeve stem nu koomen tot uw ooren,
En niet alleen dees muur, maar ook uw hert, doorbooren;
    Ontslaa me van dit slot, belet niet dat een wyf
        Hem, daar haar ziel is by, ook volge met het lyf.
(25) Wat zou ’t u konnen schaan, dat gy me vry zoud laaten:
Wat kan mijn lyden u, wat mijne banden, baaten?
    Wat eer is ’t u, dat gy een Vrouw gevangen houwt,
        Die hem is trouw geweest, wien zy eens had getrouwt.
Hier helpt geen hardigheyd, zie nu, of gy met minnen,
(30) Of gy met zagtigheid iet op mijn man kunt winnen:
    Gy kunt hier eenigsins mee krygen zijnen zoen:
        Geloov’ me, hy zal veel om zulk een huysvrouw doen.
Wil uwen hoogheyd met zagtzinnigheyd bekleeden;
Wil uwes grootheyds lot tot wel te doen besteeden;
    (35) Laat by u booven zugt de roede zijn geagt;
    Laat uwe goetheyd zijn zo groot als uwe magt:
Denk eens, waarom het is, dat ick alhier zou blyven:
Heb ick met mijne hulp uw vyand ooit gaan styven?
    Heb ick ooit teegen u gegeeven een’gen raat?
    (40) Heb ick u ooit gezogt te stooten uyt uw staat?
Og neen, al mijn misdaad, om welk’ ick ben in banden,
Zou zijn, dat ick mijn man verlost heb uyt de handen
    Van haar, die in zijn kruys verblyded’ haaren geest
    Hem houdend’ in een kooy, gelijk als een wild beest.
(45) Het Vrouw-volk van Toskaan’ is nog in groote eeren,
Om dat ze haare mans verlosten in haar kleeren,
    Haar naam, lof, prys met and’rer oover al verbreyt;
    Maar niemand heeft dees’ daad dan ick alleen beschreyt.
Het was een and’re zaak, indien ick uw soldaaten
(50) Met geld had omgezet om vry mijn man te laaten;
    Indien hy met gewelt van ’t huys was vry gerogt,
    En zijnen vryheyd had met imands doot gekogt:
Het was een and’re zaak, had ick hem u benoomen,
Eer dat hy door uw uytspraak vonnis had bekoomen:
    (55) Dit zijnde nu geschied, is ’t vremt dat ick, geport
    Door liefde, zijnen straf een weynig heb verkort?
Een weynig, zeg ick; want hy kon niet langer leeven,
Om dat men hem ’t genot des lugts niet wilde geeven,
    Om dat men hem benam gesprek van vriend en maag,
    (60) Om dat men hem op niews nog quelden alle daag.
Een ding is ’t, dat men my alleen nu voor kan wenden,
Dat mijne man bestaan heeft d’Hoogsten Magt te schenden,
    En dat, wie een misdaad’gen zonder last ontslaat,
    Den schuld, voor welk hy had te boeten, op zig laad:
(65) Maar waar is tog gehoort, dat eenig volk die wetten
Voor vrouwen ofte voor dienstbooden ooit ging zetten;
    Een vrouw verdient geen straf, die hier wat teegen doet;
    Al was dit quaat, haar liefd’ en trouw die maaken ’t goet.
Hier by komt, dat mijn man zegt, dat hy is onschuldig;
(70) (Waarom hy ook zijn kruys gedraagen heeft geduldig,)
    Dat hy nooit heeft in ’t land een Hoogsten Magt gekent;
    Dat Hollands trouwe dienst hem bragt in dees’ ellend’:
Dit zeyd hy en nog meer, bekleet met goede reede;
Waar meede mijn gewiss’ als nog wel is te vreede;
    (75) Te meer, als ick bedenk’ den onverdienden haat,
    Die my om zijnent wil alleen te draagen staat.
Waarom is ’t dan, dat ick u niet en kan beweegen,
Om my te laaten los? ten diend’ niet meer verzweegen:
    Het zwygen helpt tog niet, ick moet het zeggen uyt,
    (80) Wat kan men my meer doen, als dat men my vast sluyt?
Ge hebt mijn man bewaart met muuren en bolwerken,
Niet om zijn misdaads wil, maar om den Staat te sterken,
    En houd me nergens om als nu in banden, dan
    Om zo den hand en tong te binden van mijn man:
(85) Maar, neen, mijn Heeren, neen, of schoon ick hier moet blyven,
’t Zal baaten nogte schaan, ’k wensch, dat hy maar mag schryven,
    Dat hy nu zijnen mond, die langen tijd als toe-
    Geslooten is geweest, vrymoedig oopen doe:
Meent gy, dat ick mijn man om stil te staan, zal quellen,
(90) ’k Wil hem veel liever raan ten werke nu te stellen
    Zijn inct, pen, en papier, waar van hy niet ter smuyk,
    Maar in het oopenbaar weer, heeft een vry gebruyk;
’k Wil ooverreeden hem, niet om zijn leet te wreeken,
Maar om voor ider een volmondig uyt te spreeken
    (95) Het ongelijk, dat ons en and’ren weedervaart;
    Ons beyder eer is my meer dan mijn vryheyd waart.
Meent gy me dan nog met veel dreygens te doen vreezen?
Zo dunkt me, dat ick u wel onbekent moet weezen:
    Ick meende, dat mijn man u had genoeg geëert;
    (100) En, wat van buyten komt, een kloek hert niet en deert.
Moet ick dan nog een tijd mijn droevig lyden draagen,
Moet ick in eenzaamheyd verslyten mijne daagen,
    Ver, liefste, van u af, ver van u, waardste schat
    Dien ick wel heb getoont, hoe waardig ’k heb gehad;
(105) God zal me bystand doen; het heeft me niet verdrooten,
Toen ick vyf maanden lang by u was opgeslooten;
    En dit kruys zal nog zijn verdraag’liker voor my,
    Dewyle dat ick weet, den zaak, waarom ’k nu ly.
Mijn Heeren, die dit leest, en wilt niet qualik duyden,
(110) Dat ick niet zoo getrouw geweest ben aan u luyden,
    Die nooit ick eed en dee, als aan mijn man en hoofd;
    Dees’ had ick voor Gods kerk getrouwigheyd belooft:
Ick heb den dag ter week, dien ik met groote beeden
Van u verkreegen had, wel zoeken te besteeden;
    Zo gy u hier anstoot, wilt in u zelven gaan;
    Denk ’t, wat gy zeggen zoudt, zo ’t an u was gedaan.
Continue

Latijnsche Aen-spraeck van Mr. Hugo de Groot
aen de Kist in de welcke sijne E. uyt de Ghevanckenisse
is ghedraghen den 27. Martij. 1621.
In Neder-lantsch Rijm nae-ghebootst.
Met noch een Liedeken van de Hollandtsche Thuyn,
en ’t Calf, van een ander.
Ghedruckt int Jaer ons Heeren 1621.

KBH Pamflet 3253.

Nae-bootzinghe van Hug. Grotii
Latijnsche Aen-spraeck aen de kist,
inde welcke sijne E. uyt de Ge-
vanckenisse is ghedraghen.

O soete schuyl-plaets! O, voor korten tijdt, nau Huysjen,
Dat mijn bedruckte ziel, besloten in u kluysjen
    Hebt vry ghemaeckt, en soo in open lucht ghestelt
    U lieve last, die nau ghepackt door sterck ghewelt
(5) Van’t strenghe krijchs-volck is allenskens uytghedaghen:
En eynd’lijck als een pandt, ’t gheen sy doch niet en saghen,
    Bevolen op een Schip, de Waels af-loopend’ ty:
    O Kist, wat danck, wat lof verdient ghy wel van my!
Ghy hebt mijn slaverny verjaeght, en overstreden,
(10) Die ’k seven maenden meer als twee Jaer heb gheleden.
    Dat ik des Hemels licht aenschou met vry ghelaet,
    Dat my geen Slot meer plaeght, mijn ooren niet meer slaet
Der grendelen gekners, en ’t wreedt gegrauw der Wachten:
Maer mach gherust en vry het bly ghegroet verwachten
    (15) Van vrienden, die ghedoopt zijn in gheleertheyts nat:
    (Als Puteaen, voor wien Du Thou gheen meerder hadt,
En ’t herssen-rijcke Hooft Tileni) welckers reden
Den onverdroten tijdt my soetjes doen besteden:
    Dit al, en soo ’k noch meer ghelucx Verdencken wist
    (20) Dat moet ick u alleen danck weten, Lieve Kist.
Doch wild’ ick nae verdienst u lof ten vollen roeren,
Ick hoefde soo veel schrifts, als ghy oyt plaeght te voeren.

Nae-bootzinghe van des selven H. Grotij Dicht,
gheschreven in seecker Stam-Boeck.

Die uyt haers Moeders buyck als uyt een Kercker comen,
Dier ziel int leven van ’s lijfs Kercker werdt bewaert,
En wachten na haer doodt, ’t Ghevanghen-huys, de Aerdt,
Dees moeten noyt te seer voor Boey’ oft Kercker schromen.
Continue

Gedichten van Vondel op het overlijden van Hugo de Groot (1645)

Tekst volgens WB-editie, V, 621-622.

UITVAERT
Van zijn
EXCELLENTIE.
Aen de Wethouders van Delft.
INCONTAMINATIS FULGET HONORIBUS.

Helaes! wie komt mijn hoop vermoorden?
Wat onweêr ruischt ’er uit den Noorden?
    Verzekert flucks ons beste pant:
Verzekert, berght het Hollantsch Wonder.
(5) Hoe haelt de zon haer aenschijn onder!
    O Baltisch meir! ô storm! ô strant!
Helaes! waer is DE GROOT gebleven,
Die voor de schipbreuck van zijn leven,
    Zelfs onder ’t opgeheven zwaert,
(10) ’t Gezicht des Doots braveerde; en stercker
Dan stael, voor eeuwigheit van kercker
    Noch bittren laster was vervaert?
Dit was ’t, Kristyn, dat u verraste,
Toen gij naer uwe Rijckskroon taste,
    (15) En zocht den schoonsten diamant,
U tot cieraet en roem beschoren;
Maer zocht vergeefs; hy bleef verloren:
    Een voorspoock van uw Rijcksgezant!
Hoe luisterden noch stracks uw ooren,
(20) Die onverzaet ’t Orakel hooren,
    Dat, in uw Koningklijck pallais,
U zijn geheimenissen melde:
U in den dagh der Wijsheit stelde,
    En toonde d’eere van den Pais:
(25) Dan zagh men Pais uw hart bewegen;
Zoo dat gy den geschaerden degen
    Scheent op te steecken, op zijn woort,
En met uw heiren af te trecken;
Die nu de Kriste wereld decken,
    (30) En openen den Krijgh de poort.
Flus hoopte Munster’ hem t’ ontfangen;
Nu delft heel Delft met lijckgezangen
    Zijn’ ingeboren in het graf;
Daer d’ afgunst, entlijck afgeronnen,
(35) Zijn dood gebeente rust moet gonnen,
    Die zy den levende noit gaf.
Och krancke troost in zulk een jammer!
Men stell’, gelijk den Rotterdammer,
    Een beelt den wyzen Delvenaer:
(40) Men paer’ die groote nageburen,
Wier Faem alle eeuwen zal verduren.
    Zoo sta de Wijsheit op ’t altaer.

                                    J. V. VONDEL.
t’Amsterdam, Voor Abraham de Wees Boeckverkoper op den Middeldam, 1645.

Op de selve.

Twee kisten bergden HUIG de GROOT,
d’Een levendig: maer d’ander doot.


HUIG DE GROOTS
Verlossing aen Mevrouw
MARIE VAN REIGERSBERGH.

Uit: Joost van den Vondel, Hekeldichten 1707 (1746!)

Gewelt van wallen, dubble gracht,
Ontruste honden, wacht by wacht,
Beslage poorten, ysre boomen,
Geknars van slotwerk, brede stroomen,
    (5) En d’ onvermurwde kastelein.
Verzekerden op Loevestein
Den Grooten Huigen, buiten duchten
Van in der eeuwigheit ’t ontvluchten:
    Ten waer zyn schrandre gemalin
(10) En drukgenoot en kruisheldin,
Een eerlyke uitkomst had gevonden,
En hem van lang verdriet ontbonden.
    Zy sprak: myn lief, myn levens licht,
(De tranen stonden in ’t gezicht)
(15) Zal dees spelonk uw glans versmooren,
En is u deught dit graf beschooren?
    Helaes! maer ’t is vergeefs gesuft.
Hier helpt geen kermen, maer vernuft.
Myn geest zal nu wat groots bezoeken.
(20) Terstont verandert hy in boeken.
    De schiltwacht draeght dien vetten buit
Op hare beê voor boeken uit.
Een vrou belacht al die haer persen,
En laet hen op de tanden knersen.
    (25) Een vrou is duizent mannen ’t erg.
O eeuwige eer van Reigersberg,
De volgende eeuwen zullen spreken,
Hoe ghy den haet hebt uitgestreken:
    Na dat ghe op ’t droef gevangenhuis,
(30) Gelyk Marye neffens ’t kruis,
Uw Bruigom, onder moordenaren
Gerekent, trooste heele jaren.
    Zoo liet de trouwe Michol eer
Haer’ liefsten schat met koorden neêr;
(35) Toen Sauls zwaerden hem bezetten
Gelyk de jagers ’t hart met netten.
    Aldus werd Lynceus ook gered
In zyn belegert bruilofsbedt,
Toen zoo veel ledekanten smoorden
(40) In ’t gruwlyk bloet der mannemoorden.
    Vergun myn luite, datze speel’
Het bergen van ons lantjuweel,
In ’t onweer, dat het roer vermande,
Toen ’t groote schip van Hollant strande.

Dit vers is gemaekt in den jare MDCXXXII. (als het de Heer de Groot in zyn Vaderlant niet kon houden, en twee duizent guldens op zyn lyf gezet waren,) op ’t vertrek van den zelven Heere naer Hamburg: ’t welk de poëet niet dorst te voorschyn brengen. Zie Vondels leven pag. 34.


Vergelijk Vondels prozavertaling van Horatius, Ode III, 16:

AEN MECENAS. Het XVI Gezang.
Dat hy zich in zijne kleenigheit genoeght.

    Een koperen toren, massyve deuren, wreede schiltwachten van waeckende honden verzekerden d’opgeslote Danaê genoegh voor de onverspeelders, die by nacht loopen; hadden Jupiter en Venus Akrisius den angstvalligen wachter der weghgesteecken maeght niet uitgelachen: want zy wist dat de toegang vry en open stondt, voor den in gout veranderden Godt.

Continue