| Juvenalis: Satyra X of tiende berispdicht. Amsterdam, 1679. Uitgegeven door drs. G.C. van Uitert Red. dr. A.J.E. Harmsen, Universiteit Leiden. Facsimile bij Ursicula In deze uitgave zijn evidente zetfouten gecorrigeerd en gemarkeerd met een asterisk; een lijst van verbeteringen staat aan het eind van het document. De voetnoten van het origineel zijn hier als eindnoten geplaatst. |
 |
D. J. JUVENALIS[Vignet: Nil volentibus arduum]Te AMSTERDAM, |
Den Edelen, Grootachtbaaren |
JOHANNES |
BURGERMEESTER, |
| Wy neemen de vrymoedigheid om aan Uw. Ed. Grootachtbaarheid déze onze vertaaling van het Tiende Berispdicht van D.J. Juvenalis op te draagen, om daar méde bezonderlyk aan al de waereld te betuigen, hoe diep wy in Uw. Ed. Grootachtbaarheids schuld zyn vervallen, zo haast als het Uw. Ed. Grootachtbaarheid behaagde ons te [fol. *2v] kénnen te geeven, dat zy wél begeerig was eene overzétting van het zélve in Néderduitsche vaerzen, door ons Konstgenootschap gemaakt, te zien. Wy belyden opentlyk, dat het eene bezondere, én onverdiende eer voor ons is geweest; én bidden, dat het Uw. Ed. Grootachtbaarheid gelieve dit ons gering wérkje voor een téken van onze schuldige dankbaarheid, én onderdaanigste eerbiedenis gunstelyk op te neemen, niet, omdat wy meenen ons hier in zo wél gekweeten te hébben, dat wy Uw. Ed. Grootachtbaarheids doordringend oordeel zouden hébben voldaan; het is vérre daar af: ons oogmerk is voornaamelyk maar geweest den Latynschen Dichter zo veel goed Néderlandsch te doen spreeken, dat hy zich in dezen deele voor Uw. Ed. Grootachtbaarheid niet geheel onbehaaglyk zou moogen vertoonen: én dat onze Landsgenooten, die den La- [fol. *3r] tynschen Dichter in zynen eigene spraak niet konnen leezen, uit déze overzétting moogen zien, mét wat redenen de Heidenen alleen door het Licht der Natuure de dwaasheid der ménschelyke begeerte bestraffen, én de rampzaligheid van alle hunne arbeid, én moeite hebben weeten af te schilderen; én dat de verstandigste onder de zélve alle heil, én rust alleen in de oeffening der Deugd, én de zekerheid van Góds Voorzienigheid gestéld hebben. Ten dien einde heeft het ons ook raadzaam gedacht, eenige Aantékeningen op zommige naamen, én persoonen daar by tevoegen, opdat alles des te klaarer mogte verstaan worden; het wélk óvertóllig zoude zyn geweest, indien het maar in handen van Uw. Ed. Grootachtbaarheid alleen zoude geraakt hebben. En opdat niemand eenige reden van aanstootelykheid mogte opvatten, hebben wy [fol. *3v] den Dichter mét voordacht in eenige weinige plaatsen niet stip gevólgd, heeft wélk wy ons verzekeren, dat Uw. Ed. Grootachtbaarheid niet zal mishaagen; nóch ook, dat wy het Latyn daar by hébben doen stellen, dewyl wy gaerne allen Taalkundigen het vermaak gunnen om deze onze Overzétting met gemak, én ter eerster opslag te konnen toetsen aan die taal, waar in de Dichter zelf geschreeven heeft; alzo wy het voor eene bezondere gunst, én eer zullen achten, indien het iemand gelieve de moeite te neemen onze misslagen ons aan te wyzen; want wy met geen minder yver trachten onze gebreken te kénnen, én te verbeteren, als wy uit al ons vermoogen wenschen altyd te zyn, |
| Ed. Grootachtbaare Heer, |
| Uw. Ed. Grootachtbaarheids |
| Ootmoedigste Dienaars onder de naam |
| NIL VOLENTIBUS ARDUUM. |
COPYE |
| DE Staten van Holland ende Westvrieslandt doen te weten. Alsoo Ons vertoont is by eenige Liefhebbers van de Nederduytsche Tael en Poëzy, hoe dat sy al voor eenige Iaren, na het voorbeeld van de Italiaansche en Fransche Academien, t’Amsterdam opgerecht hadden, een Konstgenootschap onder de Prent en Sinspreuke van NIL VOLENTIBUS ARDUUM, waar in dagelijks gearbeyt was, en noch wiert tot voortsettinge van onse Taal en Dichtkunst, gelijk ook al eenige werkjens, nu en dan daar van in ’t licht gekomen, en door den druk gemeen gemaakt waren; en dewijl van tijt tot tijt uytgegeven souden worden grootere werken die by dat Konstgenootschap, sommige reets gemaakt, sommige noch onderhanden waren, waar toe het selve boven haar tyt en arbeyd, noch groote kosten tot den druk, en wat daar meer toe-behoort, soude moeten doen, en vermits ook niet sonder groote reden gevreest wierd, dat al het gene van eenigh belang zynde, by het selve Konst-genootschap uytgegeven soude worden, aanstonts door andere souden mogen werden naargedrukt, en sonder eenige opmerking, veel min naaukeurigheydt der Spelling oft nettigheydt der Tale, aan alle de werelt gemeen gemaakt, waar door het goede Insigt tot opbouwing des Nederduytsche Tale, ende voorsettinge van de welsprekentheyt in de selve verhindert, en de lust om daar in Voort te gaan aan het voorseyde Konst-genootschap soude benomen worden; soo hadde sich het selve Konstgenootschap genootsaakt gevonden, om sich te keeren tot Ons, ootmoedelyk versoekende, dat het Ons gelieven mogte haar te begunstigen alle de werken, die uit het selve Konstgenootschap in ’t licht gebragt souden worden, met Ons Octroy voor 20 jaren lang, en onder soodanige straffe tegen de gene, die de selve souden nadrukken, oft elders naargedrukt, in dese Onse Provintie voeren om te verkoopen, als het Ons soude gelieven goet te vinden. SOO IS ’t, dat Wy, de Saken en ’t Versoek voorsz. overgemerkt hebbende ende genegen wesende ter bede van de Supplianten, uyt Onse rechte wetenschap, Souveraine macht ende authoriteyt de selve Supplianten geconsenteert, geaccordeert, en geoctroyeert hebben, consenteren, accordeeren, ende Octroyeren mits desen, dat sy gedurende den tyt van vyftien eerstkomende Iaren, de Werken by het voornoemde Konstgenootschap onder den Tytul van NIL VOLENTIBUS ARDUUM gemaakt werdende oft alrede zijnde binnen den voornoemden Onsen Lande alleen sullen mogen drukken, uytgeven ende verkoopen, verbiedende daarom allen ende eenen iegelijken, de selve werken na te drukken, ofte elders naargedrukt binnen Onsen Lande te brengen, uyt te geven ofte te verkoopen, op verbeurte van alle de naargedrukte, ingebragte ofte verkofte Exemplaren, ende een boete van drie hondert guldens daarenboven te verbeuren, te appliceren een derdepart voor den Officier die de calange doen sal, een derde [fol. *4v] part voor den Armen der plaatse daar het casus voorvallen sal, ende het resterende derde part voor de Supplianten. Alles in dien verstande, dat Wy de Supplianten, met desen Onsen Octroye alleen willende gratificeren tot verhoedinge van hare schade door het nadrukken van de voorsz. Werken, daar door in geenigen deele verstaan, den Inhoude van dien te authoriseren ofte te advouëren, ende veel min het selve onder Onse protectie ende bescherminge eenig meerder credit, aansien ofte reputatie te geven; Nemaar de Supplianten in cas daar in yets onbehoorlyks soude mogen influeren,* alle het selve tot haren laste sullen gehouden wesen te verantwoorden tot dien einde wel expresselyk begerende, dat by aldien sy desen Onsen Octroye voor de selve Werken sullen willen stellen. daar van geene geabbrevieerde ofte gecontraheerde mentie sullen mogen maken, Nemaar gehouden sullen wesen, het selve Octroy in ’t geheel, en sonder eenige Omissie daar voor te drukken, op pene van het effect van dien te verliesen, Ende ten eynde de Supplianten desen Onsen consente en Octroye mogen genieten naar behooren, lasten Wy allen ende een iegelyken, dat sy de Supplianten van den inhoudt van desen doen laten ende gedogen, rustelyk, vredelyk ende volkomentlyk genieten ende gebruyken, cesserende alle belet ende wederseggen ter contrarie. Gedaan in den Hage onder onsen grooten Zegele hier aan doen hangen, den XV Maart, in ’t Iaar onses Heeren en Zaligmakers duysent ses hondert seven en seventigh. |
| A. Br. d’ASPEREN, * 1677. Ter Ordonnantie van de Staten HERBERT van BEAUMONT. 1677. |
| Het KONSTGENOOTSCHAP heeft het Récht van de bovenstaande PRIVILEGIE, aangaande D. J. JUVENALIS SATYRA X. OF TIENDE BERISPDICHT, vergund aan ALBERT MAGNUS, Boekverkooper tót Amsterdam. |
| In Amsterdam, den 25 van Hooymaand, 1679. |
|
INHOUD |
| In dit berispdicht, het wélk onder de béste overblyfselen der oude Heidensche wysheid mét recht mag getéld worden, toont de Dichter, dat de meeste ménschen, door onkunde van het waare goed, gewoon zyn om rykdom, eer, achtbaarheid, krygsgebied, wélspreekendheid, lang-leeven, schoonheid, enz. te wenschen, én den Goden die dingen af te bidden, wélke verkreegen zynde hunnen bezitteren sléchts schaade, én ongemak, ja het uiterste bedérf toebrengen: waarom hy leert, dat men alleen om een goed verstand, én gezondheid behoort te bidden, én het overige den Góden bevolen te laaten, die bést weeten, wat den ménsche het nutst, én dienstigst is. |
D.J. JUVENALIS. |
D. J. JUVENALIS |
| [1] Néro Claudius Caesar, zoon van Cajus Domitius Aenobarbus én Agrippa dóchter van Germanicus (die, naderhand aan den Kaizer Claudius getrouwd zynde, te wége bragt, dat Néro door den zelven voor zynen zoone aangenomen, én na zyne dood zyn nazaat in het Keizerryk geworden is) was een schrikdier van ongelooffelyke wreedheid, gierigheid, én dartelheeden, gelyk men in zyn leeven, by Suetonius, en andere beschreeven, zien kan. [2] Cajus Cassius Longinus, een uitneemend, én vermaard Réchtsgeleerde, is blind zynde door last van Néro omgebragt, om zyne groote rykdommen; alhoewel Suetonius zégt, dat hy onder de pronkbeelden van zyn overoud, én édel geslagt hérstéld hadde het beeld van Cajus Cassius, die Julius Caesar had hélpen om hals bréngen. [3] Lucius Annaeus Seneca, vermaard door zyne uitsteekende geleerdheid, én naargelaatene schriften, was de bestierer der jeugd van Néro, én wierd van hém mét overgroote rykdommen begiftigd, onder de welke uitstaken de schoone hóven, daar Tacitus op deze wyze van spreekt in het 14. van zyne Jaarboeken, Zyne benyders, zégt hy, spraken kwaalyk van hém, dat hy met zyne vermaakelyke hóven, en pracht van Lusthuizen den Vorste als de loef af stak. Deze groote man door Néro, die na zyne rykdommen haakte, gelast zynde te stérven, heeft zich zélven de aderen doen openen, én is zó dood gebloed. [4] Plautius Lateranus gekooren Burgermeester, bezat boven zyne andere rykdommen binnen Romen op de bérg, toen genaamd Coelius, die overkóstelyke huyzing, daar Juvenalis hier, en andere oude Schryvers élders gewag van maaken. Déze wierd méde door Néroos last in het élfde jaar zyner regeering zo haastig omgebragt, dat hém zélfs niet toegelaaten wierd zyne afscheid van zyne kinderen te neemen. Tacitus in het 15. zyner Jaarboeken. Tót déze uur wordt die bérg binnen Rome naar de gedachtenisse van dat geslacht, én kóstelyke huizing de Lateraansche bérg, én het Paleis der pauzen, ter zélfder plaatse staande, nóch mét déze bynaam genoemd. |
| [5] Democritus een Filosoof van uitsteekende wysheid, zulks dat hém de bynaam van Σοφία, dat is, wysheid, gegeeven wierde, én hy het Oppergezag in zyne vaderlyke* stad bequam, wierd ook genoemd Γελασῖνος, de Lachcher, om dat hy gewoon was de ydele gedachten, én wérkingen der ménschen lachchende te bespótten. Suidas. [6] Heraclitus was een Filozoof van Efésen, die der ménschen zótheeden, én misslagen mét hartzeer beklaagde, én beschreidede. |
| [7] Trasien was het landschap, daar in Abdéra, geboorteplaats van Democritus, gelégen was, daar de ménschen niet gewoon waaren de uitstekende pracht van de Roomsche Burgermeesteren, in het zégepraalen over hunne vyanden, én der Réchteren grootsheid omtrént de Réchtbank te zien, én des niet tégenstaande had Democritus genoegzaame stóf gevonden om der ménschen zótheeden te belachchen. [8] Dit is eene korte beschryving van het zégepraalen der oude Roomsche véldheeren, die na de overwinning hunner vyanden de roof névens de gevangene Koningen, én Vorsten den vólke in het openbaar mét ongemeene pracht, én toejuichching vertoonden: als wanneer tót téken van algemeene blydschap groote dankófferen, vertooningen, schouwspélen, én wédloopen voor het vólk wierden aangestéld, én wyders uit ’s Lands schatkist aan de Gemeente brood, wyn, olie óf géld na tyds gelégenheid gegeeven, als by Livius, én andere te zien is. [9] Dit was eene kóstelyke mantel, óf tabberd, waar op gouwde Palmtakken tót téken der overwinninge geboorduurd waaren, én die den Veldheere in de témpel van Jupitér wierd ongehangen, waar méde hy al zégepraalende door de stad gevoerd wierd. [10] Dit ziet op het vaderland van Democritus, waar van de oude Schryvers zéggen, dat in het zélve zo domme ménschen gevonden wierden, dat zy boven het getal van vier niet konden téllen, én zélfs, als het hén voorgetéld wierd, het getal niet onthouden; maar voorneementlyk waaren die van Abdéra vermaard over eene natuurlyke, én aangeboorene bottigheid des verstands. |
| [11] Aelius Sejanus, Bevélhébber der Lyfbénden, had zich zo vér in de gonst van den Keizer Tiberius ingewikkeld, dat de zélve hém nooit iets was gewoon te weigeren: hy noemde hém zynen médehulper in het draagen der Rykslasten, én deed pronkbeelden tot zyner eere op markten, én andere openbaare plaatsen oprichten, én voor de keurbénden draagen. Door Sejanus wierden alle eerampten, én bedieningen begeeven, én bestéld; zulks dat hy de bestiering van alle zaaken door gunst, én toelaaten van Tiberius in zyne magt had: dóch met zo hoog een gezag niet te vréden zynde, leidde hy toe op des Keizers leeven, én téffens op het Keizerryk. Tiberius hier van verwittigd, klaagde mét brieven over hém aan de Raad, by de wélke hy op ééne én de zélfde dag beschuldigd, gehoord, én ter dood gedoemd is mét al zyn geslagt, én kinders; zyne pronkbeelden van metaal, én kóstelyker stóffen, te vooren byna aangebeeden, wierden van het woedende grauw om vérre gerukt, én in het vuur gesmeeten om gesmolten te worden; én zyn doode lichchaam langs straat gesleépt, als by Suetonius, én Tacitus te zien is. |
| [12] Kapreën is een Eiland, dicht by Napels gelégen, daar Tiberius de laatste vyf jaaren zyner regeeringe in wéllusten, én lédigheid doorgebragt heeft, latende de bestiering des Ryks in handen van Sejanus; dóch zéndende zyne bevélen, als het te passe kwam, door brieven aan de Raad. [13] Tiberius heeft mét het Ryk de bynaam van zynen voorzaat, te weeten, Augustus aangenomen, het géne de vólgende Kaizers tót op héden naargevólgd hebben. De naam Augustus wórdt by ons óvergezét Vermeerer des Ryks. [14] Het Roomsche vólk heeft te allen tyden groot vermaak geschépt in openbaare Schouspélen, én wél voornamentlyk in de wédloopen, die mét paerden, en wagens in openbaare plaatsen, daar toe énkelyk gebouwd, plagten te geschieden. Déze plaatsen waren tien in het getal tót Romen, én de toestél was altoos ongemeen prachtig, én van zeer groote kósten. Juvenalis berispt het Roomsche vólk, dat het mét het zien van déze spélen voor niet, én de sobere kóst zich laat genoegen; daar zy voór de tyden der Keizeren zélfs deel hadden aan de Regeering, én alle ampten, én staaten gewoon waaren te begeeven. |
| [15] Tiberius, zynde in het laatste zyner jaaren zeer argwaanig, hield op het Eiland Capreën by, én omtrént zich Thrasyllus, benévens meer andere, die zich vermaten op wichchelery, én voorspéllingen. In déze konsten wierden de Chaldéën boven alle andere vólkeren geacht uit te munten, zulks dat alle die géne, die gemeend wierden in déze konsten ervaren te zyn, met eene gemeene naam naar hén Chaldéën genaamd wierden. Cicero spreekt van hén in het eerste boek de Divinatione, én Agellius in zyn 14. boek, 11. hoofdstuk. [16] Marcus Crassus is door alle eerampten tót zó hoog eene staat gesteegen, dat hy mét Caesar, én Pompéjus naar de Opperheerschappy van het Roomsche Ryk heeft gedongen. Hy muntede uit boven alle anderen in rykdommen; maar het verdroot hém, dat hy van Caesar, én Pompéjus in achting wierd overtroffen. Burgermeester geworden zynde, én gedreeven door zyne staatzucht, doet hy den Parthen, tégen het goeddunkken van de Romeinen, onwettig den oorlóg aan, meenende zich door het overwinnen van hét Oosten in magt, én aanzien boven Caesar, én Pompéjus te stéllen, én zó de wég tót de Opperheerschappy te baanen: dóch hy wier benévens zynen zoon P. Crassus éléndelyk van de Parthen geslagen, én om hals gebragt. Plutarchus in zyn leeven. [17] Cnéjus Pompéjus was, nóch jong zynde, zó doorluchtig om zyne veelvuldige overwinningen, én zégepraalen, dat hém de bynaam van de Groote gegeeven wierd. Hy dong mét Caesar na Crassus dood om de Opperheerschappy; maar wierd van hém overwonnen, én vluchtede naar Egipten by den Koning Ptolomaeus, die hém deed ombrengen, én zyn hoofd aan den verwinner Caesar toezénden. |
| [18] Te weeten Julius Caesar, die door Brutus, Cassius; én hunne médestanders mét dryentwintig wonden in de Raad wierd omgebragt, op hoope van door zyne dood de verkrachte vryheid te hérstéllen. [19] Demósthenés, de uitsteekendste der Grieksche Rédenaaren, was een zoon van een klingemaaker te Athénen, én leefde ten tyde van Philippus, Alexander de Groote, en Antipater, Koningen van Masedonien, tégens wélker dwinglandy hy de vrye Staaten van Griekenland door zyne ongemeene wélspreekendheid opmaakte, trachtende mét verbonden de zelve tégen te gaan, waarom hy veel heeft moeten lyden, en wierd eindelyk na de dood van Alexander de Groote, door de magt, én aanhang van Antipater uit Athénen verdreeven, én eene schuilplaats in de Témpel van Néptunus op het eiland Kalauria te vergeefs zoekende, door de uitgezondene trouwanten van Antipater achterhaald; waarom hy zich zélven, om niet in de handen zyner vyanden te vallen, mét vergift in de Témpel van Néptunus het leeven benam. Plutarchus in zyn leeven. [20] Marcus Tullius Cicero, die ten tyde van Julius Caesar, én Augustus leefde, wierd door zyne wélspreekendheid, én geleerdheid tót het Burgermeesterschap van Romen verheeven, én démpte door zyne goede zórg; én wakkerheid die gruwelyke samensweering van Catilina, doende Léntulus, Céthégus, én andere vloekverwanten mét der dood straffen, én als Caesar, én Pompéjus na de Opperheerschappy stonden, sprak hy hén vrymoediglyk tégen, waar over hy in ballingschap wierd verzonden. Daar na uit de zélve wedergekomen zynde, heeft hy na Caesars dood Augustus aangehangen, én door verscheidene Oratien getracht Antonius voor vyand van de Raad, én het Roomsche vólk te doen verklaaren; dóch nadat Augustus mét Antonius, én Lépidus over één gekomen was in de deling der Roomsche heerschappye, wierd Cicero van Augustus verlaaten, én door de magt van Antonius vervólgd, die hém door zyne sóldaaten het hoofd, én de handen liet afhouwen. Het is aanmérkelyk, dat Cicero de Oratien, die hy tégen Antonius heeft gedaan, Philippische noemt, uit nabootsing van de Oratien van Demósthenés, die waarlyk tégen Philippus Koning van Masedonien gedaan wierden, én derhalven mét récht na Philippus genoemd mogten worden; én dat om beide die Philippische Oratien zo wél de Grieksche, als Roomsche Rédenaar éléndiglyk om het leeven is gekomen. |
| [21] O Romen enz. Dit waers is met voordacht zo slécht gemaakt, én gestéld in plaats van een Latynsch vaers, van Cicero wéleer gemaakt, by na vande zélfde zin, het wélk voor zeer slécht, én belachchelyk van veelen, als ook van Juvenalis alhier, wordt geoordeeld. [22] Hém, te weeten, Demósthenés. [23] Troféen waaren gedénktékenen der overwinninge, én bestonden uit verbrokene krygsgereedschappen, én wapenen, als hélmen, schilden, harnassen, enz. den vyanden afgenomen, wélke om paalen, én stammen van afgekapte boomen wierden opgehangen, ter plaatse daar de overwinning was verkreegen; én van Marmer wierden diergelyke tékenen ook gemaakt, én in de Stéden opgerécht. |
| [24] Hannibal Véldoverste der Kartagers wordt om zyne dapperheid, vernuftig krygsbeleid, én veelvuldige overwinningen onder de allerdoorluchtigste, én uitsteekendste der oude Krygshélden, ja van eenigen de allervoornaamste, én eerste onder de zélve getéld. Hy is uit Africa door Spanjen in Vrankryk, én uit Vrankryk in Italien mét een groot léger getrokken, én na dat hy eenige jaaren op de Romeinen in verscheidene véldslagen groote overwinningen had bevochten, heeft hy eindelyk uit Italien na Africa moeten overscheepen, om zyn Vaderland tégen de Romeinen te beschérmen. Alwaar hy van Scipio overwonnen zynde, gedwongen wierd zyne toevlugt tót Antiochus Koning van Syrien te neemen, de wélke om zynent wille mét de Romeinen in Oorlóg geraakende, van hen ook wierd overwonnen, én Hannibal genoodzaakt te vlugten tót Prusias Koning van Biethienien, alwaar hy zich ten hóve eenige tyd ophoudende, van de Romeinen, als hunne bitterste vyand, wierd opgeëischt, die zo lang hy leefde, niet gerust konden zyn. Waarom hy geen uitkomst ziende zich zélven door vergif, dat hy ten dien einde in zyne ring by zich droeg, het leeven, én mét éénen den Romeinen de vrees zyner vyandschap heeft benomen, als hy séventig jaaren ouwd, én zeer veel moeite, én arbeid doorgeworsteld was. [25] Pirenéen is een zwaar, én hoog gebérgte, scheidende Spanjen van Vrankryk. [26] Alpen is insgelyks het groot, én zwaar gebérgte, dat Vrankryk, én Duitschland van Italiën scheidt. Livius verhaalt, dat Hannibal het zélve gebérgte overtrékkende, om in Italiën de Romeinen te beoorlogen, de rótsen, én steenklippen, die zyne doortógt beléttéden, mét ongemeene groote vuuren aan te steeken, én die gloeijende steenen mét azyn te begieten, murw maakte, én alzo eene wég niet alleen voor de ménschen, maar ook voor zyne Paerden, én Olifanten baande. |
| [27] Kannen is een vlék te dier tyde in Apuliën geleegen, by het wélk Hannibal dén Romeinen eene zeer zwaare néderlaag toegebragt heeft. Alwaar névens den éénen Borgermeester Paulus Aemilius meer, als dry, óf vier én veertig duizend Romeinen op de plaats dood bleeven, waar onder zeer veele Ridders, én Raadsheeren waaren, zulks dat Hannibal eene groote ménigte goude ringen van de verslagene tót een téken zyner overwinninge aan de Raad van Carthago zond. [28] Aléxander Koning van Masedonien, bygenaamd de Groote, zoon van Philippus, was zo grootmoedig, én heerschzuchtig, dat hy, hoorende op zékere tyd de Filisoof Anaxarchus spreeken dat’er een oneindelyk getal van waerelden was, in traanen uitborst, én, na de réden van zyne droefheid gevraagd zynde, antwoorde, is het niet schreijens waerdig, dat wy naauwelyks van ééne waereld na zo veel moeites, én arbeids meester zyn, daar’er nóch oneindige gezégd worden overig te weezen? Déze grootmoedige Koning moest in het beste van zyn leeven, nadat hy in zeer kórte tyd geheel Azien tót een gedeelte van Indien toe onder zyn gewéld gebragt had, in Babilonien door vergift éléndiglyk ontkomen. Plutarchus, Curtius. enz. |
| [29] Athos is eene groote bérg aan het uiterste van Macedonien in de Middellandsche Zé zich uitstrékkende, én aan het vaste Land mét eene naauwe streek lands vast gehécht. Déze éngte heeft Xérxés, door grootsheid aangedreven, doen doorgraven, om een gedénktéken zyner magt na te laaten, maakende alzo van de bérg Athos een Eiland, tusschen het wélk, én het vaste Land twé Galeyen névens malkander konden doorvaaren. Déze bérg heet héden Monte Santo, om dat de Grieken daar zeer veel kloosters op hébben. [30] Xérxés Koning van Pérsien kwam de Grieken te watere, én te lande mét zo groot eene magt, én ménigte beoorloogen, dat men voor, óf na, van diergelyk eene toerusting nooit gehoord heeft. Cornelius Nepos zégt in het leeven van Themistocles, dat zyne vloot bestond uit twaalf honderd oorlógsschépen, die van twé duizend lastvoerende schépen gevólgd wierden; zyn léger te land was van zéven honderd duizend voetknéchten, én vier honderd duizend ruiteren. Andere maaken het getal zyns légers vry grooter, te weeten tót op zéventienmaal honderd duizend voetknéchten, én tachtig duizend ruiters, behalven de kameelen, én wagens: insgelyks wordt de vloot grooter gemaakt by andere Schryvers. Mét dit ongelooflyk groot léger kwam Xérxés uit Aziën in Europe over twé schipbruggen, omtrént daar nu de Dardanéllen liggen, op de Héllespontus met zeer groote kósten, én arbeid gemaakt, én was zéven nachten, én dagen zonder ophouden bézig mét overtrékken. Als Xérxés mét déze magten gantsch Griekenland nu overstroomde, én de stad Athéne, daar hy byzonderlyk op gebeeten was, had bemagtigd, wierd zyne scheepsvloot van eene zwaare stórm aangetast, waar door vier honderd zyner krygsschépen én éen groot getal der andere vergingen, én, de overige daarna door de Grieksche vloot onder Themistoclés by het eiland Salamin, nu Coluri genaamd, verstrooid, én t’eenemaal geslagen wordende; vreesde hy, dat de verwinners zyne schipbruggen over de Héllespontus mogten komen verbreeken, én hém verhinderen uit Europe in Aziën wéder te komen, waarom hy schandelyk dérwaarts de vlugt nam, alleen mét zéstig duizend mannen, achterlaatende die groote ménigte ménschen, die zich bést mogten rédden, zo zy konden. Zie Herodotus, Plutarchus enz. [31] Sóstratus was een Grieksche Dichter, die de heirtógt van Xérxés heeft beschreeven, wiens schriften niets overig is, als de naam. |
| [32] Als Xérxés zyne schipbruggen over de Héllespontus had begonnen te maken; wierd het wérk door eene stórm geheel van één geslagen, én verbroken, waarom hy zo verstoord was, dat hy gebood drie honderd géselslagen tót straf aan de Zé te geeven; én in de zélve een paar boeyens te doen zinken, én zond wyders eenige zyner lieden om de Zé mét brandmerken te teikenen, daar by voegende eenig overdwaalsch, én bespottelyk verwyt, en aanspraak aan de zé, als in het zevende boek der geschiedenissen van Herodotus te zien is. [33] Aeolus wierd by de Heidensche Dichters geacht voor de Gód der winden, die hy in onderaardsche hólen bedwong, én Bewaarde. Hy had zyne zitplaats in eenige Eilanden omtrént Sisilië geleegen, die na hém Aeoliae genaamd wierden, én héden mét de naam van de Eilanden van Lipari bekénd zyn. Aeolus is: na het zéggen van Plin. in zyn 3. boek, in ’t 9. hoofdstuk, Koning van één der zélve Eilanden geweest, van ouwds genaamd Strongyle, én nu Stromboli, waar in eene brandende bérg is, uit wélkers rook de Inwoonders drie dagen te vooren pleegen te voorzéggen, wélke winden ’er zouden waaijen: zo dat dit verdichtsel hier van daan is gekomen, dat Aeolus Koning der winden wierd geloofd te weezen. [34] Neptuin, óf Neptunus is voor de Gód van de Zé by de Heidenen aangebeeden. |
| [35] én [36] Déze twé plaatsen zyn van ons maar kortelyk, én als ter loop aangeraakt, oordeelende te moogen volstaan, mét de zin alleen uit te drukken, zonder de bezonderheeden te beschryven, waar méde Juvenalis zyne meening te kénnen geeft: alzo hy’er persoonen, én zaaken in aanroert, die óf by onze tyden niet bekénd, óf mét de eerbaarheid onzer zéden strydig zyn, om wélke rédenen wy die hébben voorby gegaan. |
| [37] Néstór, zoon van Néleus was één van de Grieksche Vórsten die tegen Troyen opgetrókken zyn, vermaard door zyne krygskunde, beleid, ongemeene wélspreekendheid, én voornaamelyk hooge ouwderdom, als wélke over de drie honderd Jaaren geleefd heeft. Déze moest in zyne uiterste ouwderdom zien, dat zyne ouwdste zoon Antilochus door de hand van Mémnon voor Troyen wierd verslagen, daar hy zynen ouwden Vader te hulpe was gekomen, van wien hy mét heete traanen beschreid wierd. |
| [38] De Kraayen leeven, vólgens Plinius in zyn 7 boek aan het 48. hoofdstuk, négen honderd jaaren. [39] Péleus, vader van Achillés, leefde zo lang, dat Achillés, de dapperste van alle Grieken, die tégen de Trojanen oorloogden, verslagen wierd door Paris, én Deiphobus, beide zoonen van Priamus. [40] Laërtés Koning óf Heer van het Eiland Ithaca, wordt gemeenelyk voor de vader van Ulysses gehouwden, hoewel andere zéggen, dat zyne moeder Anticlea door Sisyphus bevrucht was, eer zy met Laërtés trouwde. Ulysses heeft na het inneemen van Trojen tien jaaren op Zé gezworven, én menigmaal schipbreuk geleeden, eer hy wéderom te huis by de zynen kwam, waarom hy van Laërtés voor dood gehouwden, én betreurd wierd, als by Homérus wydloopig verhaald wordt. [41] Priamus, zoon van Laomedon, was de laatste Koning van Trojen, óf anders van geheel Aziën; gelyk het toen genoemd wierd, nu Natolia geheeten: hy stak uit in geluk, én voorspoed, tót dat zyn zoon Paris mét eene vloot schépen na Griekenland voer, én aldaar verliefde op Hélene, de Gemaalin van Ménelaus, die hy schaakte, én binnen Trojen bragt, waarom alle de Grieksche Vórsten te zamen spanden, én eene Vloot van duizend schépen uitrusteden om Hélena mét gewéld* wéderom te haalen, én aan Menelaus wéder te geeven, gelyk zy zich onder den anderen daar toe verbonden hadden, eer dat Hélena zich iemand uit hén tót een Bruidegom verkooren had, dewyl zy alle haar éven stérk een huwelyk verzóchten. Dit was de oorzaak van de tienjaarige belégering van Troyen, wélke eindigde mét de brand én verwoesting der zélve stad, mét de ondergang van Priamus koninkryk, én zyne éléndige slagting voor het Altaar, mét de dood van meest alle zyne kinderen (die omtrént vyftig in getale waaren) én de gevangenisse, én slaavernye zyner onderdaanen. Waarom hy gelukkiger geweest waar, indien hy zo lang niet geleefd had. [42] Héctór, zoon van Priamus, én Hecuba, de dapperste onder de Troyanen, wierd van Achilles verslagen, én rondom de muuren van Troyen achter zyne heirwagen gesleept, tót groote droefheid van zynen ouwden Vader, die het lyk mét groot géld van Achilles lóste, én zeer prachtig ter aarde bestélde. |
| [43] en [44] Cassandra én Polyxena waaren beide dóchters van Priamus én Hecuba, waar van de eerste na ’t verwoesten van Troyen, door Ajax Oïleus in de Témpel van Minérva verkracht, én voor slaavin aan Agamémnon te beurt gevallen zynde, eindelyk mét Agamémnon door Klytemnestras laagen is omgekomen. En Polyxena, om de geest van Achilles te bevrédigen, door Pyrrhus op zyn Vaders graf geslacht is. [45] Paris, een der zoonen van Priamus én Hecuba, die oorzaak is geweest van de tienjaarige Troyaansche kryg, én ondergang van zyn Vaders Ryk, én huis. Hy wierd van Pyrrhus voor Troyen verslaagen. [46] Hécuba vrouw van Priamus, waar van de dichters verzieren, dat zy in een hond veranderd is na het innemen van Trojen, hier mede niet anders willende te kennen geeven, als dat zy door droefheid, ongeduld, én wanhoop geduurig mét lasteren, schélden, én vloeken den Grieken gewoon was aan te vallen, én als aan te blaffen. [47] Mithridatés, Koning van Pontus, is een van de vermaardste Koningen geweest, zo om zyne geleerdheid, én kennisse der Artsenye, als om zyn dapperheid, groote overwinningen, én het bezit van veele ryken, én landen. Hy is eindelyk, na dat hy in de vyftig jaaren gerégeerd, én omtrent zéventig geleefd had, van de Romeinen uyt zyne landen, én staaten verdreeven, én, van Pompéjus overwonnen, én zich zélven door vergif niet konnende het leeven beneemen, om dat hy zich mét krachtiger tégengift een lange tyd gewapend had, wierd hy genoodzaakt zich zélven te doorsteeken, én zo zyne ongélukkige hooge jaaren te eindigen. [48] Croesus, Koning van Liediën, wierd de rykste onder alle Koningen van Aziën, zyne tydgenooten, geacht; én op zékere tyd den wyzen Solon van Athénen tót zich in het hóf hébbende ontbooden, alwaar hy hém zyne heerlykheid, pracht, én rykdom vertoonde, vroeg hy den zélven, óf hy wél gelukkiger ménsch kénde, als hém; die daar op eenen zékeren Téllus, eenen Cleobis, én Biton noemde, die hy, schoon ze gansch geen schatten bezéten hadden, échter gelukkiger hield, als hém, om-dat zy in het volbréngen van lóffelyke daaden hun leeven geëindigd hadden. Croesus hier over niet vergenoegd zynde, vroeg vérder, óf Solon hém méde niet onder de gelukkige rékende, waar op Solon antwoorde, dat de Grieken alleen die géne voor gelukkig hielden, wier voorspoed mét de dood bevéstigd waare; maar dat het geluk der leevenden onzéker was, éven als de overwinning der géne, wélke nóch bézig zyn mét stryden: dóch Croesus, door zyne rykdommen, én voorspoed opgeblaazen, én verblind, heeft déze lés van Solon in de wind geslaagen, tót dat hy, van Cyrus overwonnen, én ten viere gedoemd zynde, op de houtmyt gebragt wierd om leevendig verbrand te worden in de tégenwoordigheid van Cyrus; toen heeft hy mét luider stemme uitgeroepen, ô Solon, Solon, Solon! Waar over zich Cyrus verwonderde, én deed hém vragen na de oorzaak van zulk roepen, én, die verstaan hébbende, verlóste hém van de aanstaande, én pynelyke dood, én hield Croesus daarna, uit aanmérkinge van de onzékerheid der ménschelyke zaaken, in eere, én achtinge, én stélde hém onder het getal van zyne vrienden: als by Plutarchus, én anderen te zien is. |
| [49] Cajus Marius was van geringe Ouderen te Arpium in Italien gebooren, én wierd van trap tót trap verheeven, zulks dat hy in zyn zévende Burgermeesterschap is overleeden, na dat hy veele rampen, én tégenspoeden had uitgestaan. Hy heeft over Jugurtha Koning der Numidiërs, over de Cimbren, én Duitschen gezégepraald, én éndelyk mét Sylla in twédragt raakende, wierd hy van den zélven overwonnen, én genoodzaakt eene schuilplaats te zoeken, die hy meende gevonden te hébben in de moerassen omtrént de ouwde stad Minturne; alwaar hy na veel moeyte, én gevaar by een oud arm man, die déze woeste plaatsen bewoonde, op zyne ootmoedige béde, dóch te vergeefs wierd gebérgd; dewyl hy, verspied, én nagespeurd zynde, door zyne vervólgers ontdékt, én vuil, én beslikt na Minturne gevangen gebragt wierd. Dóch zeer gelukkelyk uit de gevankenisse geraakt zynde, ontvlugte hy het doodsgevaar in Africa, daar hy lang in armoede, én ballingschap leefde; tót dat Cinna zich tégens Sylla in de bestieringe der Roomsche zaakten stélde, wanneer hy uit Afrika tót Romen door toedoen van Cinna kwam, én zich wreedelyk over zyne vyanden gewrooken hébbende, voor de zévende maal tot Burgermeester wierd gekooren, én weinig dagen daar na van arbeid, én tégenspoed afgesloofd, én over de zéventig jaaren oud zynde, is ziek geworden én gestorven. Eenige zéggen, dat hy zich zélven het leeven benomen heeft uit wanhoop, én wéderzin van zyne staat, alzo zyn vyand Sylla zégepraalend te huis kwam, én de Koning Mithridatés met alle zyne Landen, én Ryden had overwonnen, wiens wéderkomst mét reden van Marius gevreesd wierd. |
| [50] De Duitsche zégewagen, dat is, die, op de wélke Cajus Marius over de Duitschen, die hy zeer gelukkig overwonnen, én verslaagen had zégepraalde. [51] Pompejus, bygenaamd de Groote van wégen zyne uitsteekende daaden, én veelvuldige zégepraalingen, wierd éven voor de Burgerlyke oorlóg omtrent Capua van eene heevige, én heete koorts aangetast, waarom in veel stéden openbaare gebéden voor zyne gezondwordinge wierden aangesteld. Maar hy zou gelukkiger geweest zyn, daar te sterven, als in zyne ouderdom, na het verlies van de Farsalische Véldslag, zyne toevlugt tot Ptoloméus Koning van Egipten als tót eenen Vriend neemende, van den zélven verraaden, én door de hand van Achillas des Konings dienaar gedood, én het hoofd afgesneeden te worden. [52] Léntulus, Céthégus, én Catilina waaren Roomsche Edellieden, die te zamen gezwooren hadden ten tyden van Cicero de Roomsche régeering aan hén te trékken, én Cicero, die een, én buiten de stad Romen in een veracht plaatsje gebooren was, de voet te lichten, zynde Lucius Catilina het hoofd der vloekverwanten, én wél de beste, én grootste van Adel. Dóch zy wierden door de vlyt, én wakkerheid van Cicero niet alleen in hun voorneemen gestuit; maar Léntulus, én Céthegus wierden névens veele andere in de gevankenisse geworgd, én Catilina, zich te vélde begeeven hébbende mét eene hoop vertwyffelde van zyne aanhang, wierd door den Borgermeester Antonius véchtende verslaagen. Zie Salustius. [53] Vénus was de Gódin der Liefde, én Schoonheid, in wiens Tempel de zwangere vrouwen gebéden, belóften, én ófferhanden deeden, om schoone kinderen te bekomen. [54] Latona was de moeder van Apollo, én Diana, die zy, van Jupiter bezwangerd, in het Eiland Délós gebaard heeft. |
| [55] Lucretia was de dóchter van Sp. Lucretius, én gemalin van Tarquinius Collatinus, beroemd door haare schoonheid, én kuischeid. Zy wierd van Séxtus Tarquinius verkracht, én, en om haare onschuld te betuigen; heeft zy zich in tégenwoordigheid van haaren man, vader, én vrienden doorstoken, die daar op te zamen spanden, én den Koning Tarquinius Superbus, én zynen zoon Séxtus Tarquinius uit Romen verdreeven, én de régering geheel veranderden. Zie Livius. [56] Virginia was eene Roomsche dóchter, uitsteekende in schoonheid, waar door Appius Claudius, een der Tienmannen, die te dier tyd Romen bestierden, in onbehoorlyke liefde op haar wierd ontstóken, én als hy door geen middel zyne onkuische begeerte kon voldoen, zócht hy zulks door onréchtmaatigheid te verkrygen; want hy deed haar door iemand, die hy daar toe had opgemaakt, in récht eischen, als eene slaavin, én van ééne zyner slavinnen gebooren, het wélk hy lichtelyk van den Réchter, zynde Appius Claudius, verkreeg die hém de dóchter toewees. Waar over haar vader L. Virginius, ten hoogsten onstéld zynde, haar op de markt, mét een més heeft doorstoken. Dit onréchtvaardig vonnis, én droevig voorval is oorzaak geweest, dat de Régeering der Tien mannen wierd afgeschaft, én Burgermeesteren in hunne plaats gekooren. Zie Livius, enz. [57] Plinius maakt gewag in zyn zévende boek van eene Lura Rutila, die, zeer mismaakt, én gebochcheld zynde, zéven en négentig jaaren is oud geworden. [58] Ten tyde van Nero wierden de schoonste, én wélgemaakste jongens opgezócht, om in zyn Hóf allerley diensten waar te neemen: die hy ten dien einde deed ontmannen, ja zyne ontuchtige spooreloosheid ging zélfs zo verre, dat hy éénen der zélve tót eene vrouw heeft getracht te maaken, waar van zie Suetonius, enz. |
| [59] Het overspél van Mars én Venus, én op wélke wyze zy door Vulcanus betrapt, én in het nét gevangen wierden, kan men zien by Ovidius in het 4. boek der Hérschéppingen. [60] Endymion wordt by den ouwden Dichteren voor zo schoon vermaard, dat de Maan op hém verliefd is geworden, die hém in eene diepe slaap deed vallen in een hól van de bérg Lathmus in Karien, om alzo eene kus van hém te genieten. Hy was een Liefhebber der Stérrekonst, én heeft de loop der Maane eerst waargenomen. Waarom de Dichters verzierd hébben, dat de Maan op hém verliefd is geweest. [61] Hippolytus was de zoon van Théseus, én de Amazone Hippolyta. Hy wordt by de ouwde Dichters als een voorbeeld van kuischeid beschreeven, én die, om de zélve te bewaaren, veel heeft moeten lyden. Zyne stiefmoeder Phoedra wierd op hém verliefd, terwyl zyn Vader van huis was, én zocht hém te vergeefs tót haare wille te neigen, waar door zy vertoornd hém by zynen vader beschuldigde, als óf hy des zélfs béd had getracht te onteeren: dés hy voor Théseus vlugtede, én, op zyne wagen langs de strand rydende, wierden zyne paerden door het schielyk gerucht van eenige zéhonden, uit der Zé opkomende, verschrikt, luisterden na breidel, nóch toom, én slingerden de wagen aan stukken, én Hippolytus uit de zélve, die voor dood wierd opgenomen: dóch, door de hulp van Esculapius ter naauwer nood hérstéld zynde, vlugtede hy na Italien, daar hy eene stad stichtede, én na de naam zyner gemaalinne Aricia noemde. |
| [62] [63] Bellérophon was de zoon van Glaucus, Koning van Efire, namaals Corinthen genaamd. Van den zelven hébben de ouwde Dichters zeer veele verziersels verdicht, én onder andere dat hy, in het Hóf van den Koning Praetus zich onthoudende, ter oorzaake van zyne uitmuntende deugden, én schoonheid, door Praetus gemaalinne, Sthenoboea, tót onkuische liefde wierd aangezócht, die, van hém afgezét zynde, uit wraak hém by haaren gemaal Praetus beschuldigde, dat hy haar had willen verkrachten: waarom hy door Praetus aen zynen Schoonvader Jobates verzonden wierd mét brieven, waar in hy hém verzocht Béllérophon te doen dooden. Déze zénd ten dien einde Béllérophon op verscheidene gevaarlyke tógten, en aanslagen, waar uit hy gelukkig wéderkomt, én eindelyk de gunst van Jobates zodanig wint, dat hy hém zyne dóchter, de zuster van Sthenoboea, ten wyve geeft; mét een gedeelte van zyn Ryk: het wélk zulk een spyt, én woede in Sthenoboea ontstak, dat zy zich zélve het leven benam. |
| [64] De geschiedenis van Cajus Silius is by Tacitus in het élfde zyner Jaarboeken op het einde te leezen. Wy zullen alleen kortelyk hier verhaalen, dat hy de schoonste der Roomsche jeugd in zyne tyd was, waarom de onkuische, én schaamtelooze Méssalina, gemaalin van Kaizer Claudius, zodaanig op hém verliefde, dat zy niet in het heimelyk, maar in het openbaar, én aanzien van alle ménschen, mét groot gevólg te zynen huize kwam, mét hém langs straat ging, én hém mét eerampten, én rykdommen deed voorzien: dit klom eindelyk zo hoog, dat zy zich mét hém in huwelyk wilde verbinden, het wélk zy ook volbragt, én openbaarlyk mét alle plegtigheden, én pracht, in die tyd gebruykelyk, uitvoerde, terwyl de Kaizer Claudius na Ostien was vertrokken, om eene aanzienelyke ófferhande by te woonen. Claudius, dit verstaan hébbende, heeft door hulp van Narcissus Méssalina, én C. Silius doen om het leeven bréngen. [65] Het leeven van Hérculés, zo als het by de ouwde Dichters wordt beschreeven, is een voorbeeld, waar in de deugd, dapperheid, én kloekmoedigheid gestadig ingevoerd wordt in het bestryden, én overwinnen van allerleye Tierannen; Gewéldénaars, en Monsters, onder wélke het ménschelyk geslacht in zyne tyd verdrukt wierd. Alle Hélden hebben zyne voetstappen getracht na te vólgen, én zyne daaden zyn zo veelvuldig, dat het veel te lang zou vallen, die hier alle op te téllen. Wy wyzen den gunstigen Leezer tót de bezondere beschryving der zélve, én zéggen hier alleen, dat hy eindelyk van Jupiter in den hémel is opgenomen, én vergood geworden. |
| EINDE. |
| [66] Sardanapalus was de laatste Koning van Assyrien, én zo verwyfd door alle wellusten, én dertelheeden geworden, dat hy, in vrouwelyk gewaad onder dertele hoeren, en lichte vrouwen dagelyks verkeerende, zich tót alle schaamteloosheid, én ongebondenheid overgaf. Waarom de Assyriers, niet langer willende zulk eenen verwyfden Koning gehoorzaamen, van hém afvielen onder het beleid van éénen Arbaces, van wien hy wierd verwonnen, én, zyn kóstelyk Paleis, én ongelooffelyke rykdommen in de brand gesteeken hebbende, is mét het zélve éléndig tót assche verbrand. Ziet Herodotus, Justinianus, enz. |
|
Tekstkritiek: |
| Voorwerk: |
| Latijnse tekst: |
| Vertaling: |