Dissertatio de Bono Principe (1633) van Caspar Barlaeus (1584-1648)

Petit 41. Facsimile bij Gallica.
Uitgegeven door A.J.E. Harmsen, Universiteit Leiden.

Continue

[fol. A1r, p. 1]

CASPARIS BARLAEI

DISSERTATIO,

DE

BONO PRINCIPE

ADVERSUS
N. MACHIAVELLI FLORENTINI
Scriptoris suarorias, quas libris suis de
Principe, Republica, aliisque
insparsit;

RECITATA

in Illustri AMSTELODAMENSIUM Gymnasio,
cùm Philosophiam Moralem auspicaretur,

Ipsis Idibus Martiis, AN. M DC XXXIII.



[Vignet: Indefessus agendo].

AMSTERDAMI,
Ex typographia GUILIELMI BLAEU,
Anno M DC XXXIII.


[fol. A1v, p. 2: blanco]
[fol. A2r, p. 3]

CASPARIS BARLAEI

DISSERTATIO,

DE

BONO PRINCIPE.

Amplme D. PRAETOR, CONSULES magnifici, SENATORES,
    SCABINI, SYNDICI, Curatores Spectmi, Collega hono-
    rande & celebme, Viri nobilmi, Pastores Ecclesiarum,
    Doctores, Rectores Scholarum vigilantmi, Studiosa
    Iuvenum corona:

FERTUR olim Euripidi dixisse Plato: Ignoscendum sibi, quod tyrannidis laudatorum è sua Repub. abegerit. Quamobrem nec vitio vertendum opinor, si quis non tyrannidis solum, sed & omnium ferè scelerum laudatorem, non è Republ. sed animis hominum abigere allaboret. Incidimus in saeva & infesta virtutibus tempora. nec unius seculi est praemio & commodi spe peccare. Afflixit hoc malum togatam olim civitatem, & hodie cum regnis orbem omnem pervasit. Verum, uti calamitas humanae pars est, Principes, & quotquot Rerump. cura superior populo secrevit, adhibito ingenio & arte quadam peccare: ita illud omnium miserrimum, cum memoria vocem quoque amisisse bonos, ut nec sentire liceat, quod velis; nec eloqui, quod sentias. Primus honestatis solatium est, de improbitate conqueri posse. Alterum, justa reprehensione insectari vitia, eaque potissimum, quae apud potentes non inter culpas, sed mores habentur. Equidem ita statuo, esse illud in omni vita apprimè utile & frugiferum, Boni Principis exemplar, veluti in illustri loco positum, animo circumferre, cum facile ab eorum moribus exempla petantur, quorum nutu res humanae aguntur & ferentur. Est illud extra omnem aleam, maximum esse momentum Virtutis, maximum quoque Prudentiae. cum illa inter omnem fortunam prosperam & adversam recta incedat; hujus vero tanta in omni negotio sit necessitas, ut sine ea [fol. A2v, p. 4] virtus, ceu palabunda, erret, nec honesti aciem attingere valeat. Quo magis mirari subit, fuisse & olim, & vixisse etiam hoc nostro seculo viros, quorum nominis celebritas maxima est, qui civilis doctrinae monita Principibus daturi, hoc omni conatu egere, ut regnis praesidia ac munimenta non ab honestatis incorruptae studiis, sed passimis machinationibus & fraudulentis consiliis quesiverint. adeo ut Imperatoriam Majestatem & juris dicundi in terris potestatem verè divinam, in nescio quam dilatandorum finium, corradendarum opum, ac stabiliendae quovis modo securitatis publicae nefariam artem converterint. Nempe falsis nominibus caliiditatem prudentiam vocant, ambitionem generositatem, imperandi libidinem magnanimitatem, unam regnandi legem, per fas & nefas ad stabilem imperiorum felicitati grassari.
    Et hoc quidem instituto, ingenioso magis, quam pio, aliquod apud posteros laudis choragium meruisse creditur Nicolaus Machiavellus Florentinus, vir ingenii perspicacis, at honesti perversissimis aestimator. Is in suis de Principe ac Republica libris istiusmodi nobis format Reipubl. rectorem, quem prudentia quidem insignis (ut illam vocat) commendet, sed virtus probitasque pessimo divortio destituant. Monstrum Principis adornari dicas, non Principem; impostorem, non patriae patrem; pro pastore populorum, vafrum insidiatorem, astutum commodorum suorum cauponem, & vulpem purpura indutam, cui scelus omne, modo prosperum & foelix pro virtute sit, & ipsa religio mercimonium lucrandi illud unum, quod sibi ac Reip. utile putet. Etenim vixit in ea Aula Scriptor clarissimus, in qua dubium mihi est, am scabiem Politicam Principibus suis affricuerit Scriptor, an Princeps Scriptori. Illud certum, similes habuisse labra lactucas, & dignum hoc fuisse, isto seculo, & loco, patellâ operculum. Non dissimile Rectoribus suis praestitit officium ab eo, quod Tiberio praestitit Hispo Romanus, Neroni Vatinius quidam, conscientia scelerum maculati & egestate pressi scriptores. Ac mihi quidem A.O. cui jam ad Philosophiam practicam, ac virtutis rigidam contemplationem transeunti, dicendi apud vos facta est copia, veniam dari peto: ut cum ingeniosissimo Scriptore, non de ingenii aut eruditionis viribus, sed de pietatis ac probitatis laude, hac hora contendere liceat. Praefert ille vexillum utilitatis, nos honestatis. Illâ securos Principes praestare vult, nos hac. Nullam ego Principis pruden- [fol. A3r, p. 5] tiam sine virtute agnosco, quin hanc prudentiae, ceu basin, substerno, uti illam hujus ducem facio ac moderatricem. neque magis alteram ab altera in Principe Optimatibusque separandam censeo, quam quae divelli nec natura, nec lex, nec ratio, nec Deus ipse permittant. Primum itaque Virtutem in Principe requiri, mox Prudentiam quoque ostendam. Neque enim nefas puto, ea mentis agitatione separari, quae in Principe divelli nefas esse hac ipsa ostendam ratione.
    Non male illi mihi de Virtute sensisse videntur, qui eam proprium hominis bonum esse censuerunt. Etenim divitiae ne bona quidem sunt, sed prout est animus, qui eas possidet, vel in laude, vel in vitio positae sunt. Quae gloriae ac dignitatis speciem habent, fugacia sunt, caduca sunt, bractea sunt. Voluptas, licet bonum sit, ita hominis est, ut & belluarum sit. Scientia iis omnibus dignior & praestantior est. at haec & in Deo excellentissima est, & in Angelis multo quam in homine excellentior. Sola & unica virtus, quae affectibus ratione imperat, & luxuriantes animi motus in ordinem cogit, hominis peculium est & depositum peculiare, media incedens inter divinitatis coelestem excellentiam, & irrationalis creaturae terrestrem ac ignobilem sortem. Quod si ita est, utique in Principe eam non esse solum, sed & eximiam esse oportet, tantoque excellentiorem, quanto inter homines conspectior est, quisquis imperat. Et hic Cyri aliquam vocem insusurrat Xenophon: Non convenire cuiquam imperium, nisi qui melior esset iis, quibus imperaret. Cum vero maximum ad Rempub. adferat momentum, qua famâ sit Princeps, facillimè ea vacillabit, si à vitae integritate & virtutis praescriptio recesserit. Hac autem vacillante, labascit ipsa soliorum majestas, & evilescit sceptrorum reverentia. Ut jure cavere debeat, qualem, famam habeat, qui qualemcunque meruerit, magnis habiturus est. Nec potest stare sua imperio incolumitas, ubi virtute non nisi ad sordidum questum & nundinationem utitur imperator. Atque hic illud Senecae libens audio: Ubi non est pudor, nec cura juris, sanctitas, pietas, fides, instabile regnum est. Exemplo sint illi, quos sua immanitas & scelera cervicibus publicis depulere. Scelesta, eheu, & ter scelesta vox est: sanctitatem, pietatem, fidem privata bona esse, illuc esse eundum Regibus, qua juvat. Iam vero quam hoc extra omne dubium, eam demum felicem esse Rempub. in qua privatim subditi sanctè in- [fol. A3v, p. 6] noxièque vivunt, metuentes magis quam metuendi. Sed enim qua ratione in officio suo continebitur populus, si ab officio recedere rectoribus ipsis religio non sit? Uti in Helicen suam aut Cynosuram intuentur navium rectores, ita subditorum mentes oculique in illos conversi, quos in sublimi posuit Superûm favor. Occulta cathena cohaerent imperans, & quibus imperatur. Et sicut animi vitio officium non facit pars nostri vilior, pariter cum Principe laborat universum regni corpus. Ad honesta cum praeit, sequimur; ad vitia, itidem. Phoebaeae instar lampadis est. haec cum serena est, orbem irradiat, cum nubibus objectis flagellatur, eundem foeda caligine involvit. Procerum vitam moresque eadem sequuntur. Da Principem pium, religionis ac sacrorum cultorem studiosum; dabo plebem, quae optimum hoc Principis sui exemplum legem esse arbitrabitur. Da versipellem, quique religioni, quam erroneam esse novit, se adhaerere simulet; dabo plebem simulandi & dissimulandi peritissimam. Da crudelem, tenacem, raptorem, fedifragum; dabo populum, qui regium esse putabit etiam illa sectari, cum expedire putabit. Est hoc Machiavelli detestandum placitum lib. de Principe, cap. xv. Necessarium esse Principi, ut perceptum habeat, (ni se salvum esse velit) qua ratione possit esse non bonus, idque pro rei necessitate in suum convertat, vel non convertat usum. Et rationem addit: ‘‘Qui enim se virum bonum omnibus partibus profiteri studet, eum certe inter tot non bonos periclitari necesse est.’’ Ad exitium Reip. & aeternam Imperatoris infamiam comparata hominis Itali oratio. A qua non multum abscedit illud Euphaemi apud Thucyd. Viro, aut urbis Principi nihil injustum, quod fructuosum. Quorum ego barbaris sermonibus illud Xenophontis oppono; Nullas viro Principi pulchriores honestioresque esse opes, virtute ac justitia. & illud regis Gothici apud Cassiodorum; Cum omnia possimus, sola nobis credimus licere laudanda. Tanto sanctiorem esse oportet Principem, quanto gravius nocere potest, ui plurimum potest. Etenim cum peccandi frenum laxat libido, potentia abutitur ad vitium; & qui poenam non timet, culpam minus horret, ut omnino sufflamine virtutum opus sit, quibus impunè malis esse licet. Optima imperii decora sunt, honestas, fides, probitas, sanctitas, & recti tenax simplicitas. Hi satellites Pricipem in forum, hi in Curiam comitentur. Non minus illa populum in rectoris sui amorem pellicent, [fol. A4r, p. 7] quam annonae laxitas, quam panis & Circenses. Et quid vilius, quam eum, qui sola libertate Rex est, avaritiae, crudelitati, ambitioni, hypocrisi, fraudibus libertatem animi transcribere? Plus servit, qui vitiorum servus est, quam qui hominum. Lacedaemoniis summo fuit dedecori, clypeum in bello abjecisse. Nec ego fortiter & praeclarè quicquam ab iis geri posse puto, qui cum à Deo immortali acceperint clypeum virtutis, & opinionis rectae, ad cujuslibet sortis occursum eum abjiciunt, ut in fortunae manu positum sit, probus sis an improbus, bonus an malus, nocens an innocens. Quare & honestum per se est Principi, ut virtuti sacramentum dicat, & ad Reip. stabilimentum utile. Dicam quoque de Prudentia, sed paucis. Hanc enim in Principe solam fere commendat Florentinus noster. Ea vero uti ad res omnes humanas, ita ad imperium quam maximè necessaria est. Multum equidem Rerump. rectoribus praesidii in viribus, in milite, in opibus positum est, se sine prudentia, invalida illa & noxia. Vis prudentiae adjuncta usui est, sine eam abit in noxam. Est ergo Principis prout rerum ac temporis exigit varietas, iisdem aptare consiliorum rationes. Est Principis, ad populi se indolem & mores componere, & uti quaedam animalia mulcendo, quaedam coedendo, ad obsequium flectuntur, ita civium alios asperitate, alios lenitate in obedientiae gyrum redigere. Aristotelis nostri illud oraculum est; Prudentia imperantis propria & unica virtus. At illud nunc ostendendum, Virtutem & Prudentiam separandam Virtutem. Secus videtur Machiavello, qui in Principe suo cap. 15 ait; ,,Non admodum esse laborandum Principi, si in eorum viciorum incurrat infamiam, sine quibus dominatum non facile tueri possit. Solent Imperatores A.O. cum hoste dimicaturi, levis armaturae milites in primam aciem educere, rejectis in finem triariis. Idem nobis faciendum. Probabili argumentorum serie velitabums aliquamdiu, mox apodixi una aut altera adversarium confossuri. Est illud in confesso, Pricipes & terrarum Dominos Dei Opt. Max. in terris administros esse, & quod inter coelestes genios ac animas est supremum numen, inter homines esse mundi rectores. Quod si ergo majestatis divinae imaginem refert Princeps, utique & hac parte referat oportet, sanctitate ac prudentia, quae in Deo excellentissima & summa sunt. Praeterea si meliorem esse oportet civibus Im- [fol. A4v, p. 8] peratorem, nec ea in subditis punire aequum fuerit, quae ipse commisit prius, omnino à virtutis & honesti calle eum recedere iniquum erit. Ergone fidem non servare licebit Pincipi, mentiri licebit, aliena per vim auferre licebit, innocentem è medio tollere ludis illi erit & jocus, quoties ita expedire putabit? cives vero eadem committere nefas erit, & morte piandum? Num quod scelus civem dedecet, decebit Principem? In qua quaeso schola personis solum distare vitia, non propriis formis, didicerunt grandes isti & Transalpini politici? Quod si propius tum Virtutis tum Prudentiae definitionem examinare libeat, manifestum erit, alteram sine alterius consortio stare non posse. Virtutem definit Philosophus habitum praeelectivum, cujus mediocritatem vir prudens definit. Prudentiam vero habitum cum recta ratione agendi ea, quae honesta sunt & pulchra. Ita altera alterius opem poscit, & amicè conjurant, ut nec virtuti constet sua indoles sine prudentia, nec prudentiae sine virtute. Cum enim magna in rebus civilibus accidat mutatio, usque adeo, ut non tam naturâ quam lege & consuetudine honestum constare videatur, ita judicat sapientissimus Philosophus, prudentiae adminiculo eam temporis, loci ac personarum haberi posse rationem, ut nihil indigenum officio viri boni committatur. Hanc ergo virtutis rectricem ac moderatricem esse vult. virtutis inquam, non scelerum, honestatis, non improbitatis, justitiae, non injustitiae, fidei, non perfidiae. Hanc illi aeternam legem figit, ut cum recta ratione agat, nec in alio quam honesti circo se exerceat. Unde manifestum sit, quam nobis Machiavellus fingit prudentiam, non prudentiam, sed calliditatem esse, & vafritiem & astutiam, eamque fraudulentam & versipellem, quaelem Graeci panourgían vocant. ,,Ea enim,’’ inquit idem, ,,necessarium est Principem uti prudentia, qua eorum vitiorum surgiat infamiam, quibus imperium illi adimi possit.’’ In reliquis ergo commeatum peccandi facit Principi consultor dolosus. Nempe saevitiam, hypocrisin, superstitionem, perjuriam,* dissidentiam, avaritiam susque deque habet, modo viam ad regnum statuant, vel illi muniendo faciant. Didicit opinor à M. Lepido Triumviro, Nihil gloriosum esse, nisi tutum, & omnia retinendae dominationis honesta esse. Vel à Thyeste audivit Precario regnari, ubicumque dominanti tantum honesta licent. Sanctius diviniusque philosophatur Stagirites, cum Principem omnem virum bonum esse [fol. B1r, p. 9] vult, easque in illo requirit virtutes, quae cujusvis sunt privati. Machiavellus num vir bonus sit princeps, num malus, ne ciccum interduit. At alium nobis Principem depingit Plato in lib. de Rep. alium Xenophon in Cyro, alium in Trajano Plinius, alium Seneca, qui regnum decere ait; Ut nemo doceat fraudis & sceleris viam. Alium vult illa puerorum naenia, Et maribus curiis & decantata Camillis,, quae regnum rectè facientibus offert. Qui rectè faciet, non qui dominatur, erit Rex. At illud mihi expediat velim Florentinus, qualem Principem formare susceperit? an talem, quem nullis omnino legibus teneri velit, an legibus adstrictum? Si prius, istiusmodi Principem orbi dabit, qui orbis odium execrationemque merebitur. Principis est leges tueri. at inter has ipsas prima est, Princeps uti vir bonus sit. Nec potest recte imperare, qui summo Imperatori Deo parere nescit. Malus est honesti vindex, quisquis se honestatis imperio subtrahit. Quod si lebibus Principem adstringat, quaero qua lege coerceri illum cupiat? An lege quam naturae vocamus & rectae rationis, sive gentium omnium? an vero lege divinitus scripta? Si lege naturae & gentium, utique religio illi erit, fidem datam non servare; religio illi erit, aliorum regna per vim vel religionis defendendae vel propagandae invadere. Atqui haec ipsa scelera Principi suo instillat Machiavellus. Non charta ac scriptura, sed vis ac necessitas ad servandam fidem adigit. Haec ubi se expediverit Princeps, irrita vult esse pacta & federa. ,,Princeps sapiens ea promissa declinet, (inquit) quae suis commodis contraria fore videt. & rursum, Duo sunt genera decertandi, unum jure legum, alterum per vim; cumque illud proprium sit hominis, hoc belluarum, confugiendum ad posterius, si non satis est uti superiore. Proinde necessarium est, ut Princeps rectum utriusque & belluae et hominis usum teneat. Et ne sine ratione loqui videatur, subjungit; Si probi essent omnes homines, praeceptum hoc planè fuisset inutile; verum cum improbi sint, diligenter eorum improbitas perfidiaque erit eludenda. Nec deerunt (inquit) causae, quibus in violatam fidem color inducatur, cum simulando, tum dissimulando. Quocirca ad omnem ventorum & fortunae conversionem versatile ingenium princeps habeat, necesse est, & ab eo, quod bonum est (hoc illi utile est) ne discerat, at si necessitas urgeat, edoctus sit & malum, (hoc illi inutile est) avertere. Atque hinc: ,,Vitam tueatur princeps, curetque imperium conservare. quibus [fol. B1v, p. 10] autem id artibus fiat, eae modo honesti speciem prae se ferant, nunquam non honore dignae laudibusque existimabantur. Damnat crudelitatem & in subditos saevitiam recta ratio: At parvi, inquit ille, ducat princeps saevitiae nomen, quo concordes suos in fide retineat. Quam humana, quam divina est illa Senecae vox; Decet timeri Caesarem, at plus diligi. Florentinus contra, ,,Satius esse’’ ait, ,,metui principem, quam amari.’’ Nec deest illi, quod malae causae mutuetur patro-cinium à Didone, quae inhumanitatem regni novitate excusat. Res dura, (ait Pygmalionis soror) at regni novitas me talia cogunt moliri. Quod si legibus à Deo scriptis eundem adstringat, atque suasisse oportuit, populi rectoribus ab omni vitio religiose & serio abstinendum, non praetexendum temere sceleribus religionis nomen, nec satis esse, ut pietatem superstitiose colere videantur, sed sincere citra Ithacismum & dolum colant. ,,Principi urbem aut regionem occupanti plane novam Reip. formam instituendam esse suadet, omnia innovanda, bona opulentorum hominibus pauperibus distribuenda,’’ eosque ditandos, ut de illo dici queat, quod de Davide Rege fertur: Esurientes implevit bonis, & divites dimisit inanes. A Rege scelerate factum fingit, quod ipsius Dei autokrátoros & res humanas pro arbitrio moderantis justissimum est sactum. Agnoscit ,,crudelem esse illam imperandi rationem, sed aut non imperandum esse ait, aut ista via insistendum.’’ Addit; ,,Multi ignorantes mediam viam ingrediuntur, nec plane boni, nec omnino perversi esse volunt, quod illis nequaquam prospere succedit.’’ Ergo ut Rex sis, eximié malum esse praestiterit, hoc monitore, quam hêmipónêron. Atque illud suum axioma ut probet, unus illi suficit Macedo, ipsissima Machiavellismi idea. Displicent eorum principum exempla, qui optimo successu victos clementer habuerunt, relictis iisdem sacris, salvis privatorum bonis, & regiminis forma quam minime mutata. Et est haec, quod notari utile fuerit, perpetua Machiavelli vel perversitas, vel coecitas, ex uno alterove principis iniquiore facto exsculpere conclusionem universalem, spretis bonorum principum exemplis, quibus ex honesti praescripto omnia agentibus res imperii felicissime successerunt. Atque haec ipsa non minus facile fuit illi in venire, quam illa omnis aevi bdelúgmata & vibices publicas attentiore oculo observasse. Nempe sordibus magis & vitiorum documentis gaudet, quam virtutis innocentia. Et uti sues coeno lutoque pinguescunt,’ nitidius pastae gracilescunt, etiam ille principum fortunae à foedis [fol. B2r, p. 11] artibus incrementa quaerit, quae à recti studio haberi posse neutiquam est desperandum. Negat principem tutum esse posse, quamdiu illi vivunt, quos regno spoliavit. Male, inquit, hoc successit Tarq. Prisco, ab Anci filiis interfecto; male Servio Tullio Tarq. Superbi dolo & scelere trucidati. Scelus ergo sceleri superaddi mavult, quam commisisse simplex. regno ubi spoliaveris innocentem, suadet eundem, & liberos amicosque è medio tolli. At ignorare non potuit, plurimos principes bono eventu iis pepercisse, quos regno exuissent, bono eventu iis ignovisse, qui quaesitae dominationi nuper restiterant. Horum exempla cum apud priscos & recentiores scriptores ad manum sint, maluit credulitati vicinior haberi, quam clementiae. Etiam ita disserit: ,,Quaecunque promissa publico nomine pervim extorta sunt ab hoste, ea omnia, ubi cessaverit vis illa, quae prius cogebat, irrita fieri solent, & quidem sine ignominia ejus, qui non servat.’’ Et provocat ad exemplum Consulis S. Posthumii, qui Romanis ad turpes pacis conditiones adactis post Caudinam cladem, suasit non servandam esse pacem cum Samnitibus factam. At cur non potius infert servandam esse hosti fidem? cum pessimè cesserit tot populis & civitatibus fidei violatio. Patriam defendi vult, sive id fiat honeste, sive cum ignominia aliqua. ,,Neque ab hoc scopo,’’ inquit, ,,avertere quemquam debet justi, injusti; crudelitatis aut misericordiae, non denique laudis aut ignominiae nota.’’ Miror utique, cum cap. 29. lib. 3. de Rep. tales esse ostendat populi mores, quales sunt principum, cur non principem honestum & rigide probum orbi ob oculos posuerit, ut tales quoque illi tradat subditos, qualis est ipse. Iam nefarias artes docet Principem, ut inter nefarios vivat tutius; cum minus hi sint futuri tales, si ad probitatem praeiret conspectior regentis vita. Nec animadvertit malus politicus, iis ipsis artibus, quibus imperia fulciri & stabiliri putat, eadem amitti & convelli. Multorum scelere petitur, qui multorum damno peccat. Pluribus qui periculum est, periculis multorum exponitur. Omnium manibus opprimitur saepe, qui cervici populi sui gravis, hunc unum premit, ut securius imperet. Pessima est diuturnitatis magistra peccandi libido. Et licet occulte rem geras, oculata plebs quicquid sibi noxium videt perspicaciter, & execratur hostiliter. Fortunam & tempus oportunum ubi nacta fuerit, non aspiciet rector illas ipsas manus securus, quibus se commisit. Et quae illa insania est, putare, improbitate, ac sycophantarum artibus po- [fol. B2v, p. 12] tius regna firmari, quam invicto virtutis praesidio? An non audivimus saepe Reges, civitates, & imperia per scelera amisisse, quae per virtutem ceperant? Annon à Deo illa vox? Regnum à gente in gentem tranferam, propter injustitiam, & injurias & contumelias, & dolos. De promissis divinis dubitant, qui minus efficacem tuendo imperio putant probitatem. Illud omnis aevi docent monumenta, plures pios & recti tenaces ad regnum pervenisse minori incommodo, quam improbos; plures pios felicius regnasse; plures pios felicius & tranquillius decessisse. Eant nunc, qui sola utilitate felicitatem imperiorum aestimant. Et quis sanae mentis credat, provinciam istam, quam summus Regus orbis rectoribus imposuit, non posse sine subsidiaria tot scelerum cohorte administrari? Aegyptii Reges in sceptris circumferre solebant Ciconiam, pietatis, & Hippopotamum justitiae hieroglyphicum. Machiavellus noster Principum sceptris Leonem & vulpem inscribi cuperet, hoc est, tyrannidem & vafritiem. In libris abrogatarum legum referuntur Lex Aelia, Sentia, Iunia & Norbana. Ille novo exemplo inter abrogatas poni cupiat; Honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere, quibus universa juris prudentia continetur. Equidem sapientum de turpi & honesto sententias similes esse vult numismatis antiquioris aevi, quae quamvis aestimari soleant, tamen ad contractus humanos minime conducunt. Praecipuè, ubi de religione disserit Machiavellus, veluti mercimonium aliquod rem sanctissimam solis regni commodis circumscribit. ,,Satis est,’’ inquit, ,,ut Princeps pietatem, fidem, religionem sanctè colere videatur. Nihil magis prae se ferre ipsum oportet, quam postremam hanc virtutem. Ferè etenim homines magis specie & colore rerum, quam rebus ipsis permoventur.’’ Rectius Peripateticorum Princeps inquit, oportere Principem res divinas curare seriò. Religionem à Principis personato vultu dependere nefas est, Principem à religione prorsus necessarium. Dantur principes illi, non illa principi, ut vult Machiavellus, quoties docet Romanos auspiciis pro Reip. utilitate usos, & ex religione artem fecisse. Religionis est informare custodem suum, non custodis, illa tanquam Lesbia norma uti. Flecti ad ejus praescriptum possunt principes, non haec illorum arbitrio fingi & refingi. Hoc qui moliuntur, perinde faciunt, ac si quis anni tempora hyemem, ac aestatem hominibus accommodare velit, non homines illis. Non eget humanis artibus, nedum Sinoniis, religio, ut [fol. B3r, p. 13] adolescat; ipsa sibi sufficit, & incrementa sua à se sola, & ipsa pietate sperat. Mendaciis, simulationibus, perjuriis illam promoveri, quae haec ipsa vitia damnat, improbum & stolidum est. Irreligiosum prorsus Principem divino nomine abuti, ut ambitioni suae & cupiditati autoramentum quaerat. Quod si nulla res, Tacito teste, multitudinem efficacius regit, quam superstitio, si hoc philtro subjectos sibi populos dementarunt Numa, Scipo Africanus, L. Sulla, Q. Sertorius, Minos, Pisistratus, Lycurgus, Zaleucus, Midas, qui cum Diis & Deabus se collocutos finxere, major profectò verae ac Christianae religionis vis erit, ut quae rectrix humanae vitae, justi injustique norma, perturbationum optima est gubernatrix, in adversis solatium, frenum in prosperis, unica denique & invicta mentis domina. Et sicuti ficta religionis professio impia est, ita verae professionem felicissimam arbitror gubernandi populos magistram ac artificem. Nam & minus injustum aliquid sperant ab eo Principe pati, quem religiosum Deique verentem existimant; & minus ei insidiantur, utpote tutorem & adjutorem habenti Deum. Movet quoque illius veneratio opinionem, ut nihil sine ope divina aggredi videantur. Denique quid aequius, quam eum, à quo sceptra acceperis, innocenter coli, quam ejus cultum sine fuco curare, cui cura est venerandi Regis. Atque hactenus abunde ostendisse mihi videor, pessimis à Machiavello Principem artibus imbui, distractis à se invicem virtute & prudentia. Quare exeat è bonorum principum ordine Philippus Macedonum Rex, plane ad Machiavellicum ingenium comparatus, qui vicinorum odia ac simultates fovebat, ut aliis oppressis, aliis in partes pertractis, omnibus imperaret. Hic ille est, qui veluti è specula Graecorum libertati insidiatus avide arripuit Phocensium sacrilegium, ut religionis defendendae praetextu victos victoresque sibi subjiceret. Et haec quidem religionis nundinatio, uti in profanis merito damnatur, ita magis execrabilis fuit in Ieroboamo Rege, qui ut animis magis dissiderent Israeliticae tribus ipsum secutae, nova sacra, novos Deos instituit, ne facile coirent partes coelo ac numine distinctae. Augusto quoque Caesari, si fides Tacito, pietas erga parentem, & tempora Reip. obtentui sumta, consulti per ludibrium Pontifices, conciti dominandi cupidine per largitiones veterani, simulata Pompeianarum partium gratia. sed Pompeius imagine pacis, Lepidus specie amicitiae, Antonius federibus decepti. Verum [fol. B3v, p. 14] ut haec condonem, illud, Auguste Caesear, condonare non possum, quod persidi Triumviratus amore disertissimum illum Romuli nepotum Antonii furoribus victimam objeceris, quod illam linguam, sine qua jam dudum conflagrasset Roma, sine qua nec tu Consul unquam, nec Imperator fuisses, rostris affigi siveris, ut regnares. Addo & alterum crimen, quod Ovidio Nasoni, ad Tomos exsuli, implacabilem te praestiteris. Non te coelestes isti elegi, non tot libelli supplices in Parnasso scripti flectere potuerunt, non ille versus toto Imperio Romano nobilior: Flectitur iratus voce rogante Deus. Iacuere ante pedes tuos Musae Iovis filiae, jacuit Apollo, jacuere Gratiae omnes, pro Nasone per ipsum Nasonem locutae. Ad omnium preces obsurduisti, tanquam silex & Marpesia cautes. Nempe videri volebas scurriles poetae versus odisse, quos sicuti execror, ita illud in te execror, quod facere malueris illa, quae poeta lascivius scripsit. Praeivit iisdem artibus Dictator Caesar, qui pietatem colui voluit, sed citra regni jacturam. Et profectò, si quisquam alius, in hoc theatro histrioniam egit Tiberius, cui familiare fuit dolo & casibus objectare summos Reip. viros, &* per tyrannidem ac minaces delationes imperitare. Nec alieni ab his studiis fuere Nero & Galba, quorum ille Rubellium Plautum in Asiam specie tutioris & minus turbidae juventae; Otthonem rivalem in Lusitaniam per speciem honoris seposuit: hic vero Virginium ab exercitibus Germaniae secum abduxit per simulationem amicitiae. In Othone falsas quoque virtutes notat Tacitus & vitia reditura. Neque latuere istiusmodi artes sequiorem sexum, cui ad regnum contendenti, nihil inhonestum fuit, nisi quod dominationi obicem poneret. Athaliam videte inter Iudaeos, Semiramidem inter Assyrios, Aggrippinam inter Romanos, Mammeam sub Alexandro Severo, Brunechildes aliquot inter Francos, quae non alia ratione, quam fraudibus, regnum vel sibi vel suis paravere. Pipinus Galliae Rex translato ad se à Merovaea stirpe Francorum regno, à Stephano Pontifice coronari voluit, ut religioni videretur debere occupatum arte imperium. Refert Guicciardinus XII histor. Ferdinandum Aragonium Hispaniae Regem omnes imperii cupiditates colore religionis texisse. Magna quoque vafrities fuisse dicitur Vladislai Pannonum Regis. magna quoque Ludovici XI Galliarum Regis, qui, teste Cominaeo, in otio constitutus, avide captavit offensiones & simultates vicinorum Princi- [fol. B4r, p. 15] pum. Illa religionis improba ostentatio etiam Turcarum Imperatoribus usitata est, qui, ut sunt mobiles ad superstitionem perculsae semel mentes, quoties de gravissimis rebus deliberant, Muphtim suum, hoc est, religionis Antistitem consulunt, qui explorata ante Imperatoris voluntate, eam, quae placere possit, sententiam dicit. Nihil jam de prisca Graecorum & Carthaginensium in frangendis federibus ac pactis levitate ac perfidia dicam. His magistris, his doctoribus in aulas principum irrepserunt usitata passim imperii sophismata, quae politici status rationes vocant pragmatici homines; rectius ille, dominationis flagitia. Cujus generis sunt hae quorundam politicorum suasoriae & Machiavellistarum flosculi: Uti pueros talis, principes juramentis ludere minus nefarium videri: Demetenda esse papaverum capita, juxta ambulantis Tarquinii apódeixin: Non esse recitandas leges iis, qui gladio praevalent: Optime de finibus disputare, qui illo superiores sunt. De alienis decertare regium esse, privata tueri plebejum nimis ac vulgare: Urbes provinciasque praeoccupandas, si idem forte facturus sit alter nostro damno. Nec diffitentur, cum Tacito, magna illa exempla habere aliquid ex iniquo, quod adversus singulos utilitate publica rependitur. Ab eodem pure fluxere haec carcinomata; Utiles esse principibus delatores, & per praemia eliciendos; Insidiari temporibus debere principem, & frigidam suffundere vicinorum litibus, ut sequestri functus partibus solus possideat universa: Anguillis tunc capturam esse, juxta Aristophanem, cum Regum obitu de herciscundo disputatur: Fovendas esse domi religionum controversias, ne unanimes populi in rectores suos conspirent, quo fine Catonem ait Plutarchus contentiunculas inter servos callide fovisse: Colendas cum finitimis amicitias, quamdiu utilitas coli suaserit: Deglubendum esse subinde multorum capitum pecus, cum egestas civium securitas sit dominantis: Exprimendas esse succulentas spongias, ne opibus elatiores regnantibus periculosi sint; Non contemnendum illud Lucani, Satis est populis fluviusque Ceresque. Et quae alia plurima sunt scholae Philippicae, Tiberianae ac Machiavellicae flagitiosa dogmata. Unum nobis ad veram & aeternam Principis laudem inter à virtute directum probatur. nec fas puto rerum humanarum administrationem, bono consilio à Deo immortali Imperatoribus datam, in fraudem malitiamque converti. Spartani al bellum [fol. B4v, p. 16] ituri, non tympanis non lituis, se solis poetae Tyrtaei versibus animos ad fortitudinem inflammabant. Similiter ad regnum, ad sceptra & fasces ituris, non insusurrandae sunt lenocinantes istae adulantium voces, quae praeter commoda, utilitatem, securitatem nihil crepant, sed potius recitandae iis augustae Platonis sententiae, divina Aristotelis oracula, Socratis, Epicteti, Senecae de Virtute praecepta, quibus vita, quibus mores Prinipum corrigi & emendari possunt. Verumenimvero, adversus ea, quae hactenus à nobis disputata sunt, regerat quispiam. Aliud esse Principem formare & politicum, aliud virum bonum, aut Christianum. ac si subjectis differe oporteat Reip. rectorem, & virtutis cultorem, nec utile sit in eodem reperiri pietatem & prudentiam, sapientiam & verae religionis studia. At constanter ego inficior, Principem illum esse omnibus numeris perfectum, qui non sit vir bonus & rigidus honesti exactor. Nec illos moror, qui Principem talem à Machiavello describi contendunt, quales dantur ut plurimum: verae virtutis studiosum Principem inter Epicuri intermundia quaerendum: aliud esse in Platonis Politéiai, aliud in Romuli fece sententiam dicere: Pricipes inter malos, inter argutos & fraudulentos vivere, ideoque fas illis esse fallere, ne fallantur, & vulpinarier cum vulpibus. At hi omnes malos esse cupiunt, quia multi tales. Ex fraudibus fallaciisque conflari volunt Principem, quia plerique in hac classe. Non si per fraudem amittuntur imperia, per eandem servari fas erit; non magis, quam morbum pelli, alterius morbi procuratione. Te sequor M. Tulli, Nihil fallaciter, nihil insidiose, nihil simulate agendum homini ad candorem, ad veritatem nato. Communis, inquiunt, utilitatis derelictio contra naturam est. At magis honestatis. Semper, inquiunt, officio fungitur Princeps, qui utilitati publicae consulit. Sed enim nihil ego utile puto, à quo honestum abest. Magnus ille & celebratus Politicorum in hac Batavia Scriptor, negat Principem debere Praefracto rectum esse, neque tantopere illi curandum, ut semper superet vera illa & directa ratio. Verum liceat nobis, tanti viri pace, id quod sentimus eloqui. Principem obliquare sinus, instar prudentis Palinuri, permisero; & si hac via portum salutis publicae assequi nequeat, mutata velificatione assequi. Sed nolim vel latum unguem à recto discedere. Non desinit vinum esse vinum, si guttulam aquae adspergas. at desinit virtus esse id quod est, si vitium adsper- [fol. B5r, p. 17] gas. Non amat illa permisceri sceleribus, quibus adversutur. Fucum non fert, purpura est; lux est, tenebras nescit; colorem respuit, coelestis naturae est. Nec desunt, qui Machiavelli patrocinium suscipientes, pro illo respondent, non fuisse eam viri hujus mentem, ut officium esse Principis aestimaverit, virtute ac religione in suum & populi commodum uti: nec hoc consilio conscriptos ab ipso eas, quas edidit de Repub. & Principe dissertationes, ut callida illa rerum gerendarum consilia imitari habeant; sed hoc solum fine, ut quae sint imperantium infidae & dolosae machinationes & studia clarius cognoscatur. Verum, non quid fiat à Principibus, sed quid fieri oporteat, quid fieri necessum sit, exponit. Non Historici, sed Doctoris partibus fungitur. Licet subinde, ne non callidè improbus videatur, sanas voces sceleratis permisceat. Et est hoc inter seculi hujus vitia non minimum, non solum cogitare, qua ratione occulte peccari possit, verum etiam modos comminisci, quibus impietas artificio suaderi possit. ut quemadmodum empto vultu se commendant turpes meretriculae, sanctimoniae quoque larva placeat certissima animorum pestis atheótê s. Et profecto eae sunt impietas illecebrae, ut etiam quidam ne pii quidem videri cupiant, hoc solum nomine, ut à piis differant. Alios cum videant religioni addictos impense, ea nota ab ipsis discerni stolide amant, qua mali à bonis discernuntur. Populi et vulgi virtutem esse credunt pietatem. Et sicuti sordent multis lyrae & cytharae, quia mendicantibus placent; despectior quoque est religio, quia plurium est. Accedit ingenii saepe vana ostentatio. Et quia religionis adoranda mysteria non rationibus humanis, sed divinis oraculis fulta vident, amant Creatoris sui sapientiam & voces profanis argutationibus, velut naso suspendere. Ac si laudis foret & egregiae fiduciae testimonium, ad instar Graii istius hominis, mortales oculos contra coelum attolere. Nempe fidem exigunt vecordes animae, quam demonstratione concludas, aut inductione sensibus objectes; cum ne quidem vel probabili ratione impietati suae patrocinari queant. Quam libens lego illud Livii; qui postquam nepotem Consulis Papirii à religionis studiis laudasset, hoc elogio illum immortalitati donat: Iuvenis (inquit) ante doctrinam Deos spernentem natus. Nobis talis Princeps formandus, cui scelus sit naturam sprevisse Dei; talis, qui credat summum illum arbitrum animis & mediis cogitationibus rectorum intervenire; talis qui [fol. B5v, p. 18] credat prospera omnia eventura Deum colentibus, adversa spernentibus.
    Vos itaque, quotquot aliis praeestis, sive Regum, sive Principum, sive Magistratus titulo, famam multùm, at conscientiam maximè vereamini. Hanc qui verberat, in seipsum latrocinatur, & postquam regna agrosque milite vastaverit, rabiem in se convertit. Eam religionem amplectimini, non quae imperantibus vobis conducet, sed de vestra salute serio cogitantibus. Nec enim dum aliis consulitis, prudentiae fuerit, vos perire; aut beatitudine aeterna privari velle, dummodo terrae pugillum ad tempus possideatis. Tribunalia vestra fulciant Iustitia & Aequitas. nec satis sit ea possidere, quae per vim ac fraudem possideri possunt. Sola vobis licent laudanda, nec permissum, quicquid commissum. Nulli subditorum injuriam facite, quia expediat, cum expedire non possit, quo solo ferè Respublicas everti constat. innocentem laedere, non rectorum, sed tyrannorum est. Saevitiam aversemini, ut quae plus timoris addit imperanti, quam securitatis. repertis autoribus de vindicta cogitant, quos metus terruit. Populum atterere, iniquum & periculosum credite. citius necis paternae, quam ablati peculii obliviscitur egena plebes. nescit illa timere, quoties jejuna est. obsequii impatiens est, cum esurit. Semper compertum est, egentissimum quemque esse audacissimum, versa in desperationem paupertate. Fidem datam, vel hosti, servate, aut hominum consortio exite. Hac lege si coerceri non cupitis, subditos fide ipsi solvitis. Nec sufficiat perfidiae ac fraudis speciem reperisse. Distringit fraus, non solvit perjurium. Latebram perjurio quaesivisse oportunum putant multi: sed qui illam reperiat mens, in seipsam conversa, quae si alios latere possit, seipsam non potest. Callidis vobis esse licet, sed citra iniquitatem. Fines extendere, sed sine scelere. Bella gerere, sed cum ea evitari nequeunt. Vim inferre, sed ut propria repetatis. De pace cogitare, sed ne noceat ejus obtentus. Diffidentiam non improbavero, modo solam excludat credulitatem. Utrumque noxium, & omnibus credere, & nulli. Nec dissimulationem damno, modo ea solum tegat, quae publice nesciri interest. In reliquis frontem mentemque pariter exporrigi laudabile. Simulatio absit, quae fallacibus blanditiis velet nequitiam. Inter consiliarios distinguite, & delatores, quos ut legum costodes amplexus est Tiberius, at longe ab aulae foribus abesse [fol. B6r, p. 19] voluerunt, melioris aevi Principes Nerva & Trajanus. Capreas Tiberianas cogitate, in optimorum civium & optimatium perniciem cessisse. Has qui probant & suadent, digni sunt, quibus primis verbosa & grandis epistola à Capreis veniat. O vere Principem, qui in tanto fastigio positus, non magis magnus, quam probus audire desiderat. qui potentiam justitia moderatur, sagax in pernoscendis civium animis, peritus bellicarum artium, pacis bonis artibus tuendae solers, dexter obsecudandi temporibus, constans in federibus, in promissis verax, coeptis magnanimus, expeditus adversos dolos, & quod primum dixisse oportuit, Dei & sacrorum antistes sincerus. Hae virtutes munimenta sunt imperii, quibus insistendum, hae fulcra magnitudinis vestrae, Principes. Hae populos veneratione implent, hae vos tutos sanctosque praestant. Certissima debilis & jam fatiscentis Principatus documenta sunt, cum virtutibus ad viribus destituti, ad ignobiles illas & plenas probri Machiavellistarum sycophantias, nequitiasque confugere cogimini, quae tametsi ad tempus juvent, postremo fallunt. Finiam Plinii verbis: Agitis cum Deo, Principes, qui vos incolumes sospitesque praestabit, si vos ceteros. Sin contra, ille quoque à custodia corporis vestri oculis dimovebit, & vos relinquet votis, quae non palam suscipiuntur.

DIXI.




[fol. B6v, p. 20: blanco]


Continue

Tekstkritiek:

p. 8: perjuriam er staat: perjuria
p. 14: & er staat: &&