HET LEVEN VANDESIDERIUS ERASMUSMet een facsimile van het exemplaar in de Bibliotheek van Rotterdam. Uitgegeven door A. Rutgers. Red. dr. A.J.E. Harmsen, Universiteit Leiden. In deze uitgave zijn evidente zetfouten gecorrigeerd en gemarkeerd met een asterisk. |
 |
Het Leven |
Christelijcken Leser |
| WY behandingen u hier het leven vanden Hoochgeleerden Erasmus van Rotterdam, niet te samen gevoecht op sulcken orden ende schickingh als ghy misschien wel zoudet begeren. Maer also wy meer op de waerheyt hebben gesien als op neuswijsige orden, hebben t’selfde willen verthoonen ghelijck Erasmus ten deele selfs dat in sommighe zyne brieven heeft geopenbaert, ende vorder ten deele by andere is naerstelijck opghesocht ende beschreven, die in geleertheyt ende geloofwaerdicheyt uyt-muyten, waermede ghij u dan voor desen zult te vrede houden: Leest dan voort vlijtelijck met aendacht, ende wy zullen u telckens zegghen wiens woorden ghy zyt lesende. Vaert wel. [fol. A2r]
Daerentusschen is zyn ghehoopte huysvrouwe swangher ghelaten. Het kint is opghevoet, by zijn Grootmoeder. Gerrit is na Roomen ghereyst. Daer heeft hy met schrijven (want de konst van drucken was doen noch niet ghevonden) rijckelijck zijn kost ghewonnen. Want hy hadde een zeer fraye hant van schrijven. Ende hy is Jongh-man ende onghehijlijckt ghebleven. Terstont heeft hy zich ooc tot eerlijcke oeffeninghen en studien begeven. Hij konde [fol. A3r] oock goedt Griecks en Latijn, ende hadde heel wel ghevoordert inde wetenschap der Rechten. Want Roomen floreerde doen wonderlijck van gheleerde Mannen. Hy heeft Guarium ghehoort. Alle de Autheuren hadde hij met zyn eyghen hant wtgheschreven. Soo haest zyn ouders vernomen hadden dat hy te Roomen was, schreven zy aen hem, dat de Dochter, die hy hadde begeert te trouwen, gestorven was. Hy dat geloovende is van droefheyt Priester gheworden, ende heeft zyn zinnen teffens tot de Religie begheven. Doch als hy t’huys quam bevont hy dat het bedrogh was. En zy heeft noyt willen trouwen, noch hy heeft haer noyt meer aengeraect. Doch het kint heeft hy liberalijken doen opvoeden, ende alst noch nauwelijck vier jaren oudt was, heeft hij t’school gesonden. Inde eerste jaren vorderde het weynich, in die ongheneuchelijcke beginselen, daer toe het niet gheboren was: Doen’t in zyn neghende jaer gingh, heeft hy t’na Deventer ghezonden: De Moeder is ghevolght om het jonghsken waer te nemen en te besorghen. In de schole leerdemen doen noch maer een hoop quaet out-Latijn: Mijn Vader (wat dit te seggen is verstae ic noch niet; of t’mach dat Erasmi Vader een boecxken op de Latijnsche beginselen gemaeckt hadde, datmen daer geleert heeft) wierdt voorghelesen. Men verquistede onnuttelijck zynen tydt: Evrardus ende Iohannes de Garlandia wiert voorghelesen: Dan [fol. A3v] Alexander Hegius ende Zinthius hadden begonnen wat beter Latijn ende Griex in te voren. Ten lesten heeft hy wt zyn speel-jongers, die (wat ouder zynde) Zinthium hoorden, doen eerst den smaeck van wat beter ende netter gheleertheyt ghekreghen: Een wijl daer na heeft hy zelve Hegium gehoort: doch niet dan op heyligh-daghen, op welcke hy voor een yder las. De Jonghen is opghetoghen tot de derde Classis: Maer alzoo de Peste doen daer zeer ontstack, is zyn Moeder ghestorven, haer zoonken achterlatende, alst in zyn dertiende Jaer ging. Ende alzoo de Peste alle daeghe meer ende meer toe nam, en tgansche huys, daer hy in woonde, jammerlijck ontsteken synde, is hy weder in zyn Vaderlandt ghekeert. Gerart dese droeve tijdinge krijgende, is zieck geworden, en korts daer na gestorven. Ende zyn alzoo beyde zyn Ouders ghestorven, niet veel boven de veertigh jaeren oudt zynde. De Vader heeft drie voogden ghestelt, hie hy voor de ghetrouste was houdende. Ende de voornaemste van dese was Petrus Winckel, doen ter tijdt Rector der schole ter Goude. Hy heeft hem by testamente moy goedt naghelaten, hadden’t de vooghden wel ter goeder trouwe aengheleyt ende waer-genomen. Alzoo is hy na S’hertogen-bosch gesonden, daer hy nochtans kloeck ghenoech was om op een Academie ende hooghe schole bestelt te worden. Doch durfden zy hem niet wel op een Academie senden, om dat zy voorghenomen [fol. A4r] hadden een Geestelijck persoon van hem te maecken. Daer heeft hy gheleeft, dat is, daer heeft hy onnuttelijck door ghebrocht bykans drie jaren, int Frater huys, alsomen’t noemt: In welck doen Romboldus onderwees, welcke slagh van volc, nu door de heele weereldt kruypt, daer’t nochtans niet anders is dan t’verderf van alle goede verstanden, en broedt-nesten van Monicken. Romboldus, die het verstant vande Jonghen wonderlijck bezint hadde, heeft hem gesocht daer toe te bringhen, dat hy hem onder zijn orden zoude begheven. De Jonghen verexcuseerde zich met de onwetenheyt zynder jonckheydt. Hier de peste ontstaende, na dat hy langhe de vierdaegsche koorts ghehadt hadde, is hy weder tot zyn vooghden ghekeert, doen, al een fraye stijl van schrijven wt goede Autheuren geleert hebbende. Een van zyn vooghden was vande pest ghestorven: De andere twee, haer niet wel ghequeten hebbende, begonnen te monpelen van hem in een kloster te steken, de Jongelinck door de koortse zeer verswackt zynde (die hy meer als een jaer ghehadt hadde) en hadde gheen weer-zien inde Godvruchticheyt: maer mocht van gheen klooster hooren. Des geven zy hem een dach van beraet, ende daer-en-tusschen maeckter de Vooght eenighe wt die hem, met zoeticheyt aengaen, dreygen, ende zyn teer moedeloos herte beroeren. Ende daerentusschen hadde hy een plaetse ghevonden int Canonnicken klooster, die- [fol. A4v] men Reguliers noemt, int collegie by delft Sion ghenoemt: welck huys het principaelste is van dat Capittel. Als nu de bestemde dagh ghekomen was dat de jonghelijck zyn antwoordt gheven soude, heeft hy wyselijck gheantwoort, dat hy noch niet en wist wat de weerelt, noch wat het klooster was, noch wat hy selve was: Ende dat derhalven hem voor best en gheraetsaemst docht dat hy noch eenighe tijde van jaren inde scholen zoude blijven, zo langhe tot dat hy zich beter hadde leeren kennen. Als hy zach dat de Jonghelinck dit dus stant vastelijck voor hielt, zo is Petrus verstoort gheworden, segghende, zoo hebbe ick dan vergeeffschen arbeyt ghedaen, die voor u met veel biddens sulcken plaetze hebbe verworven: Ghy zyt een Boef: Ghy hebt gheen goeden geest: Ick segghe myn vooghdie op. Siet van waer ghy de kost sult kryghen. De Jonghelinck gaf tot antwoorde dat hy dat op zeggen vande voochdije aennam, ende dat hy nu wel zoo Oudt gheworden was, dat hy gheen voochden behoefde. Alzoo hy zach dat hy met dreyghementen niet en vorderde, maeckte zyn Broeder, die mede vooght was, wt, die t’spul hervatten zoude. Desen quam met zoetheydt aen. En van alle kanten quamender noch andrijvers. Hy hadde een speelknecht, die zynen Vrient verriet. De koortse hielp daer oock veel toe: Nochtans hadde hy gheen zin in kloosters, ter tydt toe dat hy by avontuere besocht een [fol. A5r] klooster van die selfde voornoemde orden in Emaus of Steine, by der Goude. Daer heeft hy ghevonden Cornelium, by welcken, hy te Deventer in een kamer ghewoont hadde. Desen was noch niet gheprofest. Hy was in Italien gheweest, en weder ghekeert, weynich geleert zynde. Dese hemzelven zoeckende, heeft met wonderlijck veel woorden begonnen te beschrijven wat een heylighenleven zy daer leyden, wat al boecken zy hadden, wat een stil en gherust leven zy leefden, en wat een engelsch gheselschap zy waeren. En ick weet niet wat meer. Des Jonghelinghs herten trock tot zyn oude speelknecht. Sommighe lockten, anderen dreven aen. De koorts viel hem zeer zaftigh. Dese plaetse heeft hy verkooren, de ander latende. Men lief-koosde hem, zoo langhe tot dat hy inde heylige kap was. Daerentusschen, al was hy Jongh, zoo vernam hij wel, hoe weynigh de ware Godtsalicheyt daer logheerde. En nochtans heeft hy dat gansche convent tot de Studien opgheweckt. Al hoewel hy in den zin hadde voor dat hy gheprofest was door te gaen, zoo heeft hy dat ten deele wt schaemte, ten deele om de dreighementen, ten deele om den noot niet durven bestaen. Ten lesten is hij door zekere occasie bekent gheworden by Henricum van Berghen Bisschop van Camerijck. Desen hoopte op een Cardinaels hoet, ende hy soudese oock ghekreghen hebben, ten ware het gereede gheldeken hem ont- [fol. A5v] broken hadde. Om dese reyse te doen wenschte hy om een man, die fray int Latijn geoeffent was. Soo is hy derhalven van hem ontboden, met authoriteydt vanden Bisschop van wtrecht, die daer toe alleen machts ghenoech hadde. Doch heeft hy daer-en-boven noch toe ghebruyckt de authoriteyt vanden Prior ende Ghenerael. Hy heeft zich begheven onder des Bisschops hof-ghezin, doch zyn maniere van kleederen behouwende. Na dat de Bisschop in zyn hope vanden Hoet te krijghen bedroghen was, ende Erasmus ghewaer wiert dat hy niet al te vast in zyn liefde was, heeft zoo veel ghemaeckt dat hy na Parijs vertrock, om daer te studeren. Men hadde hem een jaerlijcks pensioen ende tractement belooft, maer men heeft hem niet gezonden. Dat is de maniere der Princen. Daer heeft hy int Collegie montis acuti vande stinck-vuyle dieren ende stinckende celle een zieckte ghekreghen, dat is een quellagie ende besmettinghe des lichaems, welck te voren wel suyver en ghezont was. Derhalven is hij wederghekeert na den Bisschop. Daer is hij eerlijck ontfangen, ende is van zyn quellagie ghenesen tot Berghen. Hy heeft Hollandt weder bezicht, van meeninghe zynde, om by de zyne te blijven. Maer zy hem zelfs daer toe radende, is hy weder na Parijs ghereyst. Aldaer gheen hulpe van eenighe zyne patronen hebbende, heeft hy veel eer maer gheleeft dan ghestudeert: Ende om de peste die daer langhe jaeren [fol. A6r] aen een gheduurt hadde, moest hy dat jaer weder in zyn Vaderlant keeren. Hy hadde een weerzien inde studie der Theologie, om dat hy bevont dat zyn ghemoet daer toe niet beqauem ende gheneghen was, om alle hare fondamenten om te stooten, ende dat het ten lesten daer op wt zoude komen, datmen hem voor een ketter zoude schelden. Ten lesten, alzoo de peste een gansch ront jaer zeer ontstack, is hy ghedwonghen geweest na Leuven te vertrecken. Te voren hadde hy Enghelandt bezien, ter begheerte van Montioij, die doen zijn discipel was, ende nu zyn Patroon ende voorstander, jae veel eer zyn vrient is als een die hem maer gunstich zoude zyn. Op die tydt heeft hy de goetherticheyt ende vrientschap verworven van alle de vrome die in Enghelandt waren, ende voornemelijc, om dat de licent-meesters te Douveren hem al zyn ghelt afghenomen hebbende, hy niet alleen zyn onghelijck niet ghewroken heeft, maer terstont daer aen, een boecxken wtghegheven heeft, ter eere des Coninghs ende gansch Enghelant. Ten lesten is hy wt Vranckrijck met veel schone beloften in Enghelandt gheroepen, in welcke tydt hy verworven heeft de vrientschap vanden Aert-Bisschop van Cantelbergh. Maer alzoo de beloften niet voor den dagh en quamen, is hy na Italien gereyst, om t’welc te bezien hy altyt een grooten treck ende zin ghehat hadde. Heeft wat meer als een Jaer tot Bononien gewoont, nu al wat tot zyn Jaren, dat is, by naest [fol. A6v] veertigh jaren out gheworden zynde, van daer is hy ghetrocken na Venegien, ende heeft zijn Adagia wtghegheven, van daer voort na Padue, alwaar hy verwinterde: Naderhant na Romen daer zyn faem nu al te voren vermaert en lieftalligh was. Hy is een groot vrient van Raphael Cardinael van S. Georgio, gheweest. Hy zoude daer groot goet gheconquesteert hebben, ten ware Coningh Heindrick de zevende en zyn na-saet den achtsten ghestorven zynde door brieven van zyn vrienden, die wonderlijcke dinghen beloofden, hy weder in Enghelant ware geroepen geweest. Daer hadde hij voor ghenomen de reste van zyn leven door te bringhen: Maer soomen zelfs doen daer gheen beloftenissen en hielt, is hy heymelijck na Brabant vertrocken, ontboden zynde te komen int hof van Karel, die nu keyser was, wiens Raetsheer hy geworden is door hulpe van Iohannes Sylvagius Opper-cancieler. Voorts de reste is u bekent. De oorsaecke waerom hy de Cap verandert heeft, heeft hy beschreven in zyn eerste boecxken, daer in hy antwoort op de calumnien die Leus hem hadde nagestroyt, daer mooght, ghijse zelve wt schrijven. Doorgaens was hy zeer teer van complexie en gezontheyt, voornemelijc inde vasten-daeghen, om de disch die hij doen moest eten, die hem qualijck bequam, wanneer hyse maer was rieckende. Syn verstant en ghemoet was eenvoudigh, en hadde zulcken afkeer vande logen, dat hy noch [fol. A7r] maer een kint zynde de loghenachtige kinderen hatede, ende een out man geworden zijnde wiert, hy beroerdt als hy haer maer sach. Hy was openhertigh en vry van tonghe onder zyn vrienden, oock meer als hem wel goet was: Ende hoewel hy dicmael bedroghen was, nochtans konde hy zyn vrienden niet mistrouwen. Hy behaechde hem zelven nimmermeer, en heeft noyt yet gheschreven, daer hy zin in hadde: Ja in zijn eyghen aenzicht hadde hy geen behaghen: En men heeft hem door gheen bidden en smeecken nauwelijcks zoo verre konnen bringhen dat hy hem-zelven zoude laten uyt-schilderen. Altijdt is hy een kleyn-achter van staet en rijckdommen geweest: Ende heeft nerghens meer van ghehouden als van ledigheyt en vrijheyt. Een oprecht groot-achter van ander luyden ghleertheyt, ende een wtnement opqueker van verstanden, hadde hij maer gheldt en goets ghenoech ghehat. Niemant heefter oyt zoo veel ghedaen int bevorderen, vande goede studien en taelen, en zoo veel haets daerom op zynen hals ghehadt als hy vande ongheletterde ende munnicken. Tot zijn vijftichste jaer toe hadde hy niemandt met schrijven aenghetast noch was van niemant aenghetast gheweest. En zijn plat voornemen was niemandt met schrijven te bevechten. Faber was d’eerste die hem aentastede: Want t’ghene Dorpius te voren hadde ghemaeckt is achter ghehouden. In antwoorden was hy altijdt [fol. A7v] zeer heusch ende beleeft. Het Luthersche spel heeft hem in een onlijdelijcken haet ghebracht, van wederzijde ghetrocken ende bevochten wordende, als hij haer beyde zocht ten besten te raden. Ick zal de Cataloge vanmyn boecken vermeerderen: Ende hier wt zullen oock veel dinghen connen getrocken worden. Gerardus Noviomagus heeft mij gheschreven, datter zommighe zyn die bezich zyn om Erasmi leven te beschrijven, eensdeels met vaersen, anderdeels met een loopende stijl. Hij wilde van mij heymelijck daer van onderrecht syn, maer ick durfde hem dat niet zenden: Gebeurt het dat ghij hem spreket, zoo zult ghij’t hem moghen mede deelen. Maer nochtans ist niet gheraeden van myn leven te reppen, dan ter naeuwer noyt. Doch hier van op een ander tijdt breeder, of misschien als wy malkanderen zullen zien.
[fol. B1r]
Want hy is gheboren inde eerste Jaeren des rijcks van u Groot-Vader Keyser Fredericus de derde, op den 28 October, tot Rotterdam in Hollandt, welc is een [fol. B2v] Provincie in uwe Nederlanden, dat eertijts van de Bataviren is beseten gheweest: ende nu by alle lief-hebbers der geleertheyt meer bekent, om de wieghe van eenen inboorlingh Erasmus, dan om de memorie ende gedachtenisse vande oude in-woonderen, al hoewel zy kloecke helden in d’oorlooghe gheweest zijn. De Stadt Rotterdam zal haer altijt over desen inboorlingh moghen beroemen, ende zal by alle gheleerde in achtinghe wesen. Deventer schrijft haer zelven de naeste eere, als die doen hy noch een kint was, hem, zoo hy van Utrecht wt de Kerck gebracht was, daer hy plag voor Chorael (om zyn fijne stemme) onder die Cappelle-meesters te singhen, na de maniere der hooft-kercken, aen ghenomen heeft te laten studeren. Doen der tijdt was daer Rector der Latijnscher schole Alexander Hegius westphalingher, een man die wel gheleert en tamelijc inde Griecsche tale ervaren was, ende Rudolphus Agricola neffens hem zijnde, met welcken hy familiare gemeenschap was houdende, die doen onlangs uyt Italien ghecomen was, al waer hy Guarinum Veronensem te Ferrarien, ende andere treffelycke gheleerde gehoort hadde. Erasmi verstant heeft terstont uytghemunt, alzoo hy terstont vattede ende behieldt t’gene hem geleert wiert, alle andere van zijns ghelijcke te boven gaende. Daer was doen onder de ghene diemen daer Fraters noemt (t’waren geen [fol. B3r] Munnincken, maer overmidts sy by malkanderen woonden, ende om datse slecht ende eender ghekleet gingen de Munnincken gheleken) Joannes Sinthimius, een wel gheleert man, na de gheleertheydt van die tijden, als zulcks ghenoegh ghetuyghen de Grammatische Commentarien by hem gemaeckt en uytghegheven. Hy syne ghenuechte scheppende in Erasmi voortganck (want die ghekapte Conventeniers zijn leermeesters over eenighe Classen der scholen, ende leeren opentlijck) den jongen eens op zeekeren tijdt om-helsende, zeyde, gaet soo voort Erasme in u verstant ende kloeckheyt, ghy zult noch tot den hoochsten trap der gheleertheyt gheraeken: Gevende hem een kus ende liet hem gaen. Beyde zyn Ouders een weynich daer na hem af-gestorven zynde, om dat de vooght alle den last van vooghdie, van synen hals zoude schudden, is hy door zynen Voocht wt de Deventersche schoole in een reguliers klooster gesteken. Aldaer hadde hy eenighe jaren tot een metghesel zynder studien gehadt Guilhelmum Hermanum vander Goude, diens Odarum Sylva noch te sien is. Door hulpe en aenstoken van desen metghesel heeft hy alle de boecken van Latijnsche Autheuren doorlesen. Nacht ende dach waren sy besich met studeren. Den tijdt die anderen van syn Convent met boerten, ende slaepen, teren ende smeren luyelijc doorbrachten, dien besteden zy met lesen der boecken, ende [fol. B3v] met oeffenen van haren stijl. Hencicus a Bergis Bisschop van Camerijc van Erasmo gehoort hebbende, riep hy de jongman die nu al gheprofest was, by hem, hemzelven ghereet makende om na Italien ende Romen te reysen. Want hy sach dat Erasmus dapper gheleerdt, welsprekende ende van goede geschickte fijne zeden was, het welcke uyt zyn fray gheschreven brieven was blijckende, waer door hy in zyn reyse ende ghezelschap profijtelijc ende tot een cieraet konde zyn, wanneer hy met den Paus van Roomen ende Cardinalen zoude moeten te doen hebben. Doch wat hem verhindert heeft, waerom de Bisschop de reyse niet begonnen heeft, is my niet bekent: maer Guilhelmus heeft sich dapper beklaeght dat Erasmus hem ontrocken was: want aldus zegt hy in zeker Carmen. Maer nu doet t’lot ons beyde scheyden, De goede Godt wil u gheleyden: Ach lot hoe bitter valt ghy my, Want hier blyf ick alleen, reyst ghy. Over den Rhyn en Alpes Hooghe Treckt ghy alleen, ick moet t’gedooge: Italien dat schoone landt, Daer reyst ghy nu aen alle kant. &c. DOch alhoewel de Bisschop van raedt, om nae Roomen te reysen, veranderde, nochtans zoo heeft hy [fol. B4r] Erasmum in zyn Hof ghehouden, overmidts hy een vermaecken hadde in de zoetigheyt van zijn verstant ende in de wtnementheyt en oprechtigheyt van den Jongman. Hier heeft desen waeren Erasmios (dat is vriendelijcken) veler vrientschap verworven ende voornemelijck de vrientschap van Antonis Abt van S. Abert, die mede wt het gheslachte van Berghen afkomstich was, ende van Iacobus Battus die Secretaris vanden Raet der Stat Bergen, was, aen welcken veel van zyn brieven te zien zyn, die naderhant by Anna van Borsele Moeder van Adolph Marquijs vander Vere, langhe tijdt in grooter eere en estime heeft gheleeft. Maer de Bisschop van Camerijck gezien hebbende dat Erasmus zulcken kloecken verstant hadde, heeft zeer gaerne hem de kosten toegheleyt, daermede hy na Parijs zoude trecken, en aldaer inde Scholastelijcke Theologie studeren. Soo dat hy daer een Scotist geworden is, woonde int collegie Montis Acuti: want onder de Theologische disputanten wiert doen Iohannes Dunsius Schotsman boven alle andere om zyn scherpzinnigheydt ghepresen. Doch also hy bevont dat dit Collegianten leven voor hem wat te strengh en swaer viel, is hy niet met zyn onwille gaen woonen bij een Engelschen Edelman, die noch twe andere jonghe Edel-luyden by hem hadde, van welcke ic gisse dat den eenen Montioius is gheweest. Want de Engelsche zagen [fol. B4v] datter niemant van al de Professoren der goede cunsten op de gantse Academie van Parijs en was, die ghewoon was gheleerder of gheluckiger te leeren. Want Faustus Andrelinus,* die anderzins zeer neerstigh was om Carmina te maecken, dede gheen zonderlinghe lessen, meer zoeckende de gunste van zyn toehoorderen met boerterijen als met gheleerde dinghen, te verwerven. Caguinus* die te veel te doen hadde met legatien bij uytlandische Princen, was in die studien niet al te vast, ende en leerde oock niet openlijck. Ende door deze geleghentheyt heeft Erasmus in Engelant begonnen bekent te worden. In welck eylant hy een weynigh daer na getrocken is, van zyne discipulen zoose nae huys reysden, zeer genoodight zynde. Alzoo hy daer een wijl was blijvende, is hy te Douveren aen het strandt vanden Tollenaer by naest van alle zyn ghelt ende goet berooft, ende noch niet te schepe zynde, heeft hy alzoo schipbreucke geleden, om dat hy wat meer goets boven het gheoorloofde ghetal, ende oock zonder consent des Koninghs (alzoo Montoius ende Morus hem hadden wijs gemaect datter gheen perijckel was dan in d’Engelsche munte, ende van de Engelsche wetten niet bewust zynde) hadde besocht uyt te voeren. Welck onghelijck hy in alle maenieren heeft moeten verswijgen ende verdraghen: want daer was niet tegen te doen, alzoo de wetten ende statuyten zulcks mede [fol. B5r] brachten. Evenwel heeft die schade Erasmi herte niet zoo afkeerich gemaect ofte afgeschrict, dat hy daerom niet naderhant noch zomwijlen in Enghelant zoude willen komen. Dat Rijck hadde doen begonnen van gheleerde mannen te vermeerderen, want daer doen waeren Guilhelmus Grocinus, Thomas Linacrus, Guilhelmus Latimerus, die in Italien gestudeert hadden, ende door wetenschap in beyde de taelen vermaert waren: Item Iohannes Coletus, Thomas Morus, Richerdus Paccus, ende Gutbertus Tonstallius, van alle welcke hy gelieft wiert: Ja ic swijghe hier de Bisschoppen, die hoese geleerder waren, hoese Erasmum in meerder waerde hielden, ende hem heerlijcker tracteerden. Inde Academie van Cantelburgh heeft hij een wijl ghelesen, oock te Leuven, alzoo hij by Petrum Peludanum, die doen inde Academie Rectoor zynde, wonachtich was. Ten lesten zyn vrienden hem gheraeden hebbende, dat hy Italien eens zoude bezichtighen, daer hy altydt groot verlanghen na ghehadt hadde, is hy met de kinderen van Baptista Boerius van Genua, Medecijnmeester des Konings in Enghelandt, te weten, met Iohannes ende Bernardus nae Bononien ghereyst: Niet als haer Pedagoog of bezorgher, want hij hadde uyt-bedonghen over haer handel ende wandel niet belast te willen zyn, maer als aenwijser om haer studien [fol. B5v] wel aen te legghen, gelijc zulcks ghetuycht zekeren brief die hij aen Botzhemium gheschreven heeft: Alwaer hy onder de Professoren tot een vrient ghehadt heeft Paulum Bombasium, een oprecht en gheleert Man die een wonder vermaecken in Erasmi verstant en gheleertheydt gehadt heeft. Want doen was al overleden Beroaldus die de voornnemste onder de professoren zyns tijds was. Inde reyse met zyn Enghels met-ghezel is hy tot Turin by Monsghenevre Doctoor der H. Theologie gheworden. Ende heeft alzoo zyn promotie of gradum ende geleertheyt in Italien gebracht, die d’andere van daer pleghen te bringhen. Terwijle hij te Bononien zyn Adagia, die hij te voren al hadde begonnen, vol-eyndight hadde, (want hij hadde al over eenighe Jaeren een cort en onbeschaeft proefken van zyn toecoment werc te Parijs wtghegeven) heeft hy zyn Conunnicke cleederen, die hy tot noch toe ghedraghen hadde, om dese oorzaecke moeten veranderen, namelijck: Het is in die Stadt een maeniere, die niet te misprijsen is, dat zo haest van yemant suspicie is dat hij de peste zoude moghen hebben, zoo wort de Churgijn (hier toe gheordineert)* terstont ontboden. Om dat hy dan te beter vande ghene die hem ontmoeten of voorbij gaen zoude moghen geschout worden, om die doodelijc besmettinghe, zoo moest hy een wit langhwerpich cleedt, van de een schouder nederwaerts [fol. B6r] na d’ander zijde toe hanghende draeghen, en een roeiken in de handt hebben. T ghebeurde eens op zekeren dach dat Erasmus ic weet niet wat doen zoude, door een straet vander Stadt die niet veel begaen wiert, gingh, op zyn Canonninghs gecleet zynde ghelijc hy ghewoon was. Daer ontmoeteden hem twee of drije onwetende Jonghe ghezellen, die ziende het witte cleet, meenden dat hy de Pest-Meester was, zoo dat Erasmus geen quaet denckende, zijnen wech recht uytgaende hebben zy hem gedreyght met steenen te werpen, ende beschelden hem schandelijck, jae ter wijle zy woorden teghens hem maeckten, hebben zy hem al na t’Lijf geworpen. Hy zich verwonderende waerom die ghezellen zoo op hem verbittert waren, heeft hij na de oorzaecke gevraecht: Soo dat hem gheantwoordt wiert vande ghene die uyt haer huysen zaeghen en t’rumoer ghehoort hadden, dat zy ghetercht waren door het cleet, weclk met een knoop neffens zyn zijde afhingh, bedroghen zynde door de ghelijckheydt van dat kleet, menende dat hij ergens van een ziecke quam die de pest hadde ende haer niet schuwen wilde. Erasmus om niet meer in zulcken perijckel te komen, heeft aen Paus Iulius de tweede door een request versocht, dat hij doch zoude gunnen en toelaten, dat hij zijn religieus kleet zoude moghen draeghen of niet, nae hy zelfs wilde. Dit heeft de Paus om zyn zonderlinghe deuchden, die sulcks [fol. B6v] wel verdienden, hem zeer gaerne vergunt, behoudens dat hy noch zyn Priesters kleet zoude draghen: Het welcke Leo de tiende, daer nae vorder, noch om andere en billijcke oorzaecken, die niet zoo zeer zyn maniere van leven belanghden, als wel om Erasmi waerdigheyt te verheerlijcken, in volcomender forme bevestight heeft. Als hij zyn Adagia voleyndight hadde, heeft hy aen Aldus Manutius gheschreven, of hy zyn Boeck wilde aennemen te drucken: Die hem antwoorde zulcx gaerne te willen doen. Te Venetien ghereyst zijnde, zoo hij inde winckel quam, heeft hij een langhe wijl moeten wachten eer hij Aldum Manutium mocht te spreken komen, eensdeels om dat hy bezigh was met de platen te corrigeeren, en de letteren te verstellen, anderdeels om dat hij meende datter maer zo yemant was van de gheene die hem zoo ghemeenlijck quamen begroeten, die meer wt nieusgiericheyt als om hulpe en raet te gheven alle daghen bij hem quamen, ende den man die wat anders te doen hadde niet weynich moeyelijck vielen. Soo haest hij verstont dat het Erasmus was, heeft hy hem om verghevinghe biddende, zeer vriendelijck om-helst, ende hem ten huyze van Adreas Asulamus die vermaerde tollenaer, zyn Schoon-Vader, by hem ghehouden, alwaer hy by hem wonenende ghehadt heeft Hieronijmum Alexandrum Montensem, die om zyn drietalighe gheleertheyt zeer ver- [fol. B7r] maert is, ende nu Cardinael is, onder andere heeft hy ooc gebruyckt de vrientschap van Paulus Canalis Raetsheer, Ambrosius Nolanus, een treffelijck Medecijn en Baptista Egnatius: ende dat ooc voor geen corte tijdt: want hier heeft hy weder op een nieuw twee traghedien van Euripides, Hecubam ende Iphigeniam in Aulide overzien en verbetert hebbende wtghegheven, en heeft de comedien van Terentius en Plautus, lettende op de Carmina, verbetert. Omtrent die tijdt was Alexander de Zoon van Jacob Coninc van Schotlandt te Padua studerende, hoorende de lessen van Raphael Rogius, ende die nu Aerts-bisschop van Sint Andries in Schotlant is: Dezen heeft Erasmum by hem ghenomen om van hem in Rhetorica gheleert ende onderwesen te worden, met welcken hij daer na te Siena is gaen woonen. De Sonen vanden voor-zeyden Boerius hadde hij, na dat hij een jaer bij haer ghewoont hadde, al over langhe verlaten, overmits de vader te korsel en moejelijck was. Te Padua is hy zeer familiaer geweest met de geleerste mannen, als met Marcus Musurus van Creten, Schipio Cateromachus van Pistoia, welcker zonderlinghe beleeftheyt ic hem dicmael hebbe hooren prijsen, hare openherticheyt meermael bevonden hebbende, wanneer hy nae haer oordeel vraeghde over de verdorvene en vervalste wtgeschreven exemplaren en boecken van eenige Griecksche autheuren, welc- [fol. B7v] ke inde librarie van Aldinus waren, te weten Pausamas Eustatius uytlegger van Lijcophron, Euripides, Pindarus, Sophocles, Theocritus, diergelijcke wtleggingen meer. Daer was niet zoo secreet, dat niet gheopenbaert, ende niet zoo verwert dat niet en ontknoopt wierdt van Musurus dien waren voorstander ende Tresoor der gheleertheydt. Hy haddet al ghelesen, al hadde hy’t doorsift ende doorsnuffelt. Alle nieuwe cierlijcke manieren van spreken, fabulen, Historien, ende oude zeden wist hy op zijn duym. Deze volmaeckte geleertheyt wiert noch verciert door zijn treffelijc Godvruchtigheyt, alzoo hy zyn vader (die een Griec ende van grooten ouderdom was) zeer vriendelijck ende trouwelijck onderhielt. Beyde zynse te Roomen ghestorven, maer Musurus heeft van Paus Leo een Aerts-bisdom vercregen. Terwijl Erasmus te Siena was, woonende ten huyse vanden Bisschop van Sinte Andries, dien hy doen onderwees, ende wiens verstant hy dickmael ghepresen heeft, ende het zoude meer blijcken dat hy niet dan de waerheyt gezeyt heeft, ten ware dese treffelijcken jonghelingh met zijn vader den Coningh (neffens wiens zijde hy inden strijdt was, in welcke het legher van Henricus Coningh van Enghelant (diens suster desen ghetrouwt hadde, die doen in Nederlant besigh was, ende d’oor’t aenstoten van Paus Julius de tweedde Doornic belegert hadde) en Schotten, die in zijn lant [fol. B8r] vielen ende met de syde der Francoysen hielden (een weynigh daerna verslaghen ware gheweest: Terwijle, zegghe ick, Erasmus in Etruria was woonende, heeft hy consent verworven om Roomen, dat daer by gheleghen is, te besien. T’en is niet te zegghen met wat een blyschap van alle gheleerde mannen hy daer ontfanghen is, niet alleen van middelmatighe, maer oock van de principaelste Cardinalen, onder welcke de voornaemste was Joannes Medices, die inde plaetse van Julius de tweede ghekomen zynde Leo de thiende ghenoemdt wiert, ende Dominicus Grimanus van Venetien, oock Egidius van Viterbo, een dapper ervaren man inde drie talen. Voorwaer t’waren drie treffelijcke helden, gheboren ende gheneghen om de gheleertheydt op te queken, in welcke zy al zonderlinghe gheoeffent waren. Hy heeft oock ghesien, zoo my denckt van hem ghehoort te hebben dien Thomas Phedra, die zoo wonderlijcken welsprekende was, ende opstaende voet oratien konde doen: die met spelen ende Comedien te verbeteren, die oude oudtheyt weder op de bane brocht. Andere Professoren meer heeft hy ghesien. Hem is ghepresenteert de waerdigheydt van penitensier, indien hy te Roomen wilde blyven, welcke een wegh soude gheweest zyn om hooger te komen: Want hy konde groot profijt daer van opghesteken hebben. Maer hy mochte weder na den Aerts-Bisschop keeren, met [fol. B8v] welcken hy noch eens te Roomen ghekomen is, dat dien Edelen Jonghelingh begheerde te sien, eer hy weder in Schotlant zoude keeren. Ende niet alleen tot Romen alhoewel hy zich niet bekent maecte Aerts-Bisschop te zijn, om niemant lastich te vallen: Maer is ooc vorder ghetrocken tot de wtterste deelen van Italien, tot Cuma toe, ende is gheweest in het hol van Sybylla, welck vande inwoonderen aldaer noch gethoont wort. Na dat de Aertsbisschop van Sinte Andries vertrocken was, heeft de overdenckinghe van zijn oude vrienden, die hij in Enghelant gelaten hadde, een oorzaecke gheweest dat Erasmus geraetsaem dacht sich weder na zijn vaderlandt te spoeyen. Derhalven is hy door Rhetische Alpes eerst gereyst na Chur, van daer na Constantz, gheleghen aen de Boden Zee, ende voorts zyn reys nemende door Swart-waldt, is hy door Brisach passerende te Straetsburg ghekomen, alwaer hy nederwaerts langhs den Rhijn tot in Hollant gevoert is. Terstont hy synde vrienden tot Antwerpen ende Leuven ghegroet hebbende, is hy na Enghelant ghetrocken. Hy verlanghde zeer na Joannes Coletus Theologant, die te Lonnen in Sint Pauwels Decaen was, ende na Groinus, Latimerus, Linacrus, waer wy hier voren van gesproken hebben, ende voornemelijck na Thomas Morus. Guilhelmus Waranus Aertbisschop van [fol. C1r] Cantelburgh de opperste in gantsch Engelandt, ende des rycks Canceler, dat is, opperste richter, was zyn out Patroon ende voorstander, die alle de andere Bisschoppen van dat Eylandt verre in liberaelheyt te boven gingh. Dese heeft hem gheldt gegheven, ende daer beneffens het Priesterschap van al dinghen ghelegen onder Cantelbergh, welcke Erasmus, consciencij halven niet vermogende aen te vaerden, alzoo veel eer, de goederen den Pastoor toe behooren, die nacht ende dach besigh is om zijn volck te onderwijsen, gelijck zulcks van niemant kan ontkent worden. Zo de Bisschop sagh dat Erasmus hier op draelde, zeyde hy: wie macher doch met meerder recht vande kerckelijcke goederen leven dan ghy, die alleen met uwe aldernutste schriften zelfs alle die Priesteren die over de kercken ghestelt zijn onderwijst, leert ende helpt: ende niet alleen die Kercken maer ooc alle kercken die ter werelt zijn, van welcke elck een jaer, een te bezorgen heeft. Het heught my noch wel dat ick Erasmum meer als eens hebbe hooren zeggen, dat der Princen schuldige plicht toe behoorde, te zien dat zij de studerende met haer eyghen goederen liberalijc onderhielden, maer dat zy om haer kosten te spaeren haer toe-vlucht namen met pastorien te schencken, zo dat daer door de liefhebbers der studien ghedwonghen worden dezelve te aenvaerden, om alzoo haer stu- [fol. C1v] dien gherustelijck te moghen achtervolgen. Vorder ghelijck hy Montioius daer mede vereert heeft, dat hy zijn Adagia hem heeft toegeschreven, ende Iohannes Coletus Rector vande nieuwe schole tot Londen, met zyn boecken Copia duplicis rerum & verborum. Alzoo heeft hy voorgenomen gehadt zijnen voortreffelijcken Patroon ende voorstander Guilelmus Waranus een onsterffelijcken naem te maeken, met hem toe te eygenen des out-Vaders Hieronijmi werck, welck hy oversien ende verbetert heeft. Iohannes Erobenius ten verzoecke van eenighe lief-hebberen der studien, na ghedruckt hebbende zijn Adagia, na de Copie by Aldum ghedruckt, heeft dat geluckelijck volbracht, In welcken druck Erasmus behaghen hebbende, ende beweeght zijnde door die vermaerde Druckerije, ende alzo hy verstaen hadde dat zijn ander boeck zijnder Adagia, met noch eenighe byvoeghselen der zelver, welcke hy al te voren Badio belooft ende toeghedacht hadde, met noch eenighe andere boecxkens van Plutarchus, die hy onlanghs hadde overset, door raet ende besteck van Franciscus Pircmannus, na Basel ghewandelt ende gheraeckt was, ende dat al de schriften van Hieronijmus by Frobenius onder-handen waren om ghedruckt te worden, is hy oock mede derwaerts ghetrocken, sich gelatende als of hy derwaerts toe reysde, om eenighe belofte ende bevaert te voltrecken. [fol. C2r] Sulck uytroeijen was ooc waerachtich. Want Iohannes Amerbachis een wijl te voren boecken van Ambrosius ende Augustinus afghedaen hebbende, hadde zich geheel begheven om Hieronijmi schriften te verbeteren, van alle kanten opghesocht hebbende de oude exemplaren, ende ghehuurt hebbende gheleerde Mannen, die de Griecksche woorden doorgaens nae behooren zoude herstellen: Onder welcke was Iohannes Reuchlin Rechtsgheleerde, die uyt al de Lexicis zocht de leghe plaetse te vervullen, maer dese verbeteringhe is Iohannes Como Dominicaen beter geluckt, die een beter voet houdende wt de Oude boecken, tghene of ontbrack, of verdurven was, naerstelijck t’zamen bracht. Ende dit conde desen Man wel doen, overmidts hij beter in’t Griecks als int Latijn geleerd was, dnde* wel ervaren zynde inde beste Autheuren, aenghezien hy eenighe jaeren een vlijtich discipul gheweest was vande treffelijckste Professoren in Italien, te weten van Musurus, ende Scipio (daer wy hier voren van ghesproken hebben) ende van Iohannes Cretenses. De Vader ghestorven zynde, gebeurdet dat Bruno ende Basilius zyn Sonen t’zaemen met Iohannes Frobenius, Hieronijmi schriften te drucken by-der handt ghenomen hebben. Erasmus die nu als een nieuw gast ten huyse van Frobenius ghelogheert was, heeft zin ghe- [fol. C2v] kreghen inde nettigheydt vanden Druck, maer voornemelijck in de ongheloofelijcke ende vlytighe naerstigheyt vande voorzeyde Broederen, die zy int verbeteren waeren bestedende. Wanneer hy ghevraeght wiert, alsmen zyn oordeel ghebreck hadde, overmits de verscheydenheydt der exemplaren, heeft zich over-al in laeten ghebruycken. Doch heeft hy al de brieven van Hieronijmus (daer in eygentlijc bezigh zynde) aen hem zelven gehouden, eens-deels met te voleynden de korte verklaeringhen ende wtlegghinghen, die hy al langhe te vooren begonnen hadde, anderdeels met nieuwe daer by doende, ende zomieren of corte begrijpen daer voor aen zettende. Dezen arbeydt was niet kleyn. Maer naderhandt heeft hij noch grooter daer toe besteet. De Fransche ende Duytsche Lief-hebberen der studien wenschten, dat het nieuwe Testamendt int Grieckx op hem-zelven alleen soude Ghedruckt worden, welck te Venetien by t’oude ghevoeght was. Hier op hadde hy Annotatien gheschreven, daer in volghende Laurentium Vallam. Als hy deze onder zyn papieren ghevonden hadde, heeft hy die ter loops overzien ende onder t’drucken vermeerdert. Daer warender oock die meenden dat hy behoorde wt te geven het nieuwe Testament der Christenen, als t schijnt, beschreven, of veel eer overghezet ende vertaelt. Ende [fol. C3r] dit op hem versocht zynde, heeft hy zulcks gaerne gedaen. Doch dezen arbeyt heeft hij den Paus Leo de tiende toeghe-eygent. De overghezien en verbeterde wercken van Hieronijmus, heeft hy den Aertsbisschop van Cantelbergh Waranus genoemt, toegheschreven, tot een eeuwigh teecken van een zonderlinghe eerbewijzinge. Daer na is hij om eenighe zaecken in Nederlant ghereyst, ende niet langhe daer na, hy weder tot ons ghekeert zynde, was wel van passe van ginder herwaerts gheloopen, alzoo uwe Maiestedyt te Aken zeer triumphantelijcken in het Roomsche rijc tot Keyser wiert inghehult. Terstont daer aen is hij oock te Ceulen gheweest, ontrendt de Rijcksdach die te Worms ghehouden wiert, onder tghetal uwe Raets-Heeren seer eerwaerdelijck, want ghij haddet wijsselijck lange te voren hem onder die aengenomen, doen Iohannes Silvagius opper-canceler noch int Leven was. De Rycxdagh ghescheyden zynde te Waijblinghen, ende de Stadt Doornick inghenomen hebbende, alzoo uwe Maiesteyt wt Brabant weder na Spaengien ghekeert was, is Erasmus weder na Basel ghereyst, om wederom wt te geven Adagorium Chiliades, ende de Paraphrases over de brieven Pauli en Evanghelien te voltrecken, zoo dat te twijfelen is, of de Werelt met meerder lust, en behaeghen der lief-hebberen de zelve heeft aengheno- [fol. C3v] nomen, dan of hijze met meerder wackerheydt en ernst gheschreven heeft. Hier, zeyde hy, ben ick op myn rechten eyghen dam. Ent was oock de waerheydt. Hy doorzach de out-Vaderen, en voornemelijc de ghene die eenighe wtlegginghen nae gelaten hebben. Wt de Latijnsche door-las hy Ambrosius, Heronijmus, Augustinus, Hilarius, wt de Griecken Chrijsostomus ende zyne naevolgher Theophilactus, hy gaf alleen de stijl. Van dese heeft hy uwe Majesteyt een toegheschreven, naemelijck de eerste, welck is het Evangelie Mathei, ende de leste uwen Broeder Ferdinandus, want hy dien, als ghy noch een jongh erfgenaem van zoo veel rijcken waert hoochelijck geeert heeft, hoe zoude hy u M. in meerder eeren hebben konnen houden, doen ghij met eendrachtighe stemmen der Princen tot de wtnemenste hoogheydt des Roomschen rijcks ghekomen zynde, hy mede tot u hofghezin behoorde ende met een zeer treffelijck Officie daer aen verbonden was? Doen ghij noch jongh waert heeft hy u de onderwijsinghe eens Christelijcken Prins gemaeckt, begrepen in heylige, doch korte artijckelen: een boecxken voorwaer, in welc yemandt die tot een hooghe regieringhe gheschicket is, als in eenen spieghel kan leeren ende verstaen, zoodaenighe Ampten ende plichten, als een Christen toestaen: ofte hier by eenen Leer-Meester hebbende, hy zien mach, met wat [fol. C4r] wat beginselen der leeringhen de gemoederen der Koninghen kinderen, terwijle zij noch iongh ende buyghelijck zijn, behoorde besaeyt ende inghenomen te worden. Soo dat Erasmus altydt voorghehadt heeft het edele huys van Oostenryck daer zoo veel keysers nyt-ghesproten zijn, welckers rijck zoo groot is, dat het nauwelijcks tusschen de Alpes ende de noortsche zee bepaelt wordt: alderhande eer-verthooninghe, die een lief-hebber der studien toe staet ende dienen, te vercieren. Dat tuyght die lof-oratie, welcke hy uwen vader Philippus, zoo hy uyt Spaignien quam, heeft op-gedragen, ghelijckse oock van hem zeer minnelijck is aenghenomen: welcken dienst hem goedt ghedacht heeft met een besondere beschenckinghe te vereeren, als met een gheluckighe voor-beduydinghe, eerst bethoonende in wat achtinghe desen mans schriften noch zouden komen*, ende met eenen ooc ander machtighe Princen een exempel thoonende ende voorgaende, dat sy oock teghens hem dierghelycke zouden bewysen. Ende ten is ooc niet anders ghevallen. Want in ghelijcke mate is Erasmus veler Koningen ende Pausen gunste ghewaer gheworden, als namelijc, van u doorluchtige Keyser, ende van uwen broeder Ferdinandus, ende van Henricus de achtste koningh van Enghelandt, van welcken hy (doen zijn vader Henricus de zevende noch int leven was) door brieven [fol. C4v] met zijn eyghen handt gheschreven, gegroet is gheweest. Als oock van Clemens de zevende Paus, ende Paus Adrianus heeft al tzelfde herte tot hem ghehadt, indien Erasmus maer het aenghebodene Priesterschap ende syn eer-gifte hadde willen aen-vaerden. Vorder wat hadde Erasmo al van Franciscus Valesius Coningh van Vrancrijc te verwachten, zoomen therte wil insien, ende t’ghene hy aen hem heeft willen bewijsen? Eenen brief heeft hy met zijn eyghen handt verwaerdight te onder teeckenen, daer in hy verklaerde dat Erasmi komste hem boven alle dingh zoude aengenaem wesen. Hoe zeer oock Paulus de derde bereyt is geweest in alle gheleghentheydt, Erasmo om zyn deught ende gheleertheydt, met oordeel ende herte: als oock mede metter daet alle gunste te bethoonen, blijckt ghenoegh daer uyt, dat hy, behalven datmen al besigh was gheweest om Erasmum onder tCollegie der Cardinalen te bringhen, hy den zelfden Erasmo van zelfs heeft ghepresenteert de Prostdie te Deventer, van t’Bisdom van Utrecht, die Jaerlijcks zes hondert Goutguldens konde opbrenghen: wat zegghe ick dat hy die heeft ghepresenteert? Ja hy heeftse gheconsenteerdt ende ghegheven, niet alleen daer over belovende Apostolische brieven te verleenen, om dat de gifte hier door al te verdrietige ende costelycke expeditie zoude vermindert worden: [fol. C5r] maer heeft oock op de doorluchtighe Marie uwe suster Coninginne van Ungarien, die met u believen Gouvernante van Vlaenderen was, met zeer vriendelijcke brieven begheert, dat zy achtervolghende de behoorlijcke eerbiedinge tot den Roomschen stoel, ende Konincklijcke goetgunsticheyt, tot eerwaerdighe mannen, zoude bezorghen dat de proffessie van de voorzeyde Prostdie mochte voor Erasmo open blijven: Welcke brieven nochtans Erasmus (die met tzijne te vreden was) by hem behouden heeft, om dat hy plat voor sich ghenomen hadde het Priesterschap te te weygheren, zegghende hy, als hy sterven zoude, zoude haest reysgheldt ghenoech hebben. Zoude ick hier gaen maken een register van alle de Princen ende Bisschoppen die hem begiftet hebben, t’zoude al te langh vallen. Ooc is Erasmus niet alleen vande Princen vereert gheweest, maer ooc van de steden in Duytslant: want passerende hy erghens door, ende de Magistraet zulcx vernam, zoo heeftmen hem met wijn vereert, welcke eere daer alleen den grooten meesters ende gesanten der steden aenghedaen wort. Dit is in myn bywesen geschiet te Basel, te Constants gheleghen aen de Boden Zee, daer de treffelijcke Rechtgheleerde ende Burgemeester Bartholomeus Plaurerus van zelfs zich verwaerdigde by hem te gaste te komen! Item te Schaf-huysen vanden Abt ende Magistraet, te Fribugh, [fol. C5v] Brisach, Slestadt, Straetburgh ende op andere plaetsen meer: Want het was velen bekent dat hy een van uwe maiesteyts Raetsheeren was. Voorwaer alleen om d’uytnemenheyt zijnder geleertheyt, die hy in zijn boecken die hy dagelijcks uyt gaf, liet blijcken, wiert hy waerdigh gheacht dat hy van yghelijc om zeerst, hoe wel hy zelfs daer niet nae en stont, met toegesonden gisten ende allerley eere, eerbiedelijck zoude vereerdt worden. Aenghesien men ziet dat de ghene, met eenige heerlijcke Crijschtijtelen verciert worden, die in tijdt van noot bereyt zijn met perijckel van haer leven het Vader-landt voor te staen: Hoe veel billijcker wordt hy vereert, die niet voor een korte tijdt, maer zijn gantsche leven inde studien, voor t’ghemeente besten van zelfs versleten heeft, zoo dat hy zijn verstant oeffenende, zyn eygen natuer ende ghezontheyt versuymt ende te kort ghedaen heeft. Hy zoude groot ende machtich hebben konnen zijn, ende noch dagelijcx grooter hebben konnen worden by uwe Maiesteyt: Want is niet Adrianus van Utrecht tot de hooghste trap vande kerckelijcke authoriteydt ghekomen? Hy hadde in alle kostelijckheydt ende heerlijckheydt, by alle Koninghen moghen leven, wandt wat groote Princen hebben hem niet ghesocht ende begheert: hy hadde moghen in ledigheyt ende wellusten syn leven doorbringhen: maer hy heeft het ghemeene profijt [fol. C6r] der studien boven alle eeren, ende domme wellusten deses levens geacht. T is waerschijnelijc, dat onder andere oorzaken den goeden voortgangh vande aenwassende Studien den man ontsteken ende verweckt hebben om te lijden ende te verdraghen. In Duyts-lant ende Vrancrijc waren de studien jammerlijck verkoelt: Daer was nauwelijcx een of twee die Latijn wist, niemant die griecx wist. Ende ziet zoo haest zyn Adagiorum Chiliades, ende de boecken de utraque Copia, uyt gekomen waeren, heeft de kennisse der talen als een sonne uyt de duysternisse t’hooft buyten ghesteken ende voort gekomen: daer quamen oock noch andere boecxkens voor den dach, die hier toe zeer dienstelijc waren, te weten, Theodori onderwijsinghen inde cunst van Grammatica, by hem in Latijn vertaelt, ende de schriften van vele autheuren in beyde de talen, die zeer bequaem waren om by sich zelven alleen, zonder meester te konnen leeren. Want alzoo zeghtmen dat Hermolaus Barbarus dat eewige cieraet van Venetien, eertijt by hem-zelven alleen gevordert heeft, door t’lesen ende op-mercken des aldergeleersten Gaza oversettinghen. Nu, als een velt teecken gegeven zynde, waren alle goede ende vrome besig om de studien vorderlyc te zijn, maer aldermeest heeft daer toe geholpen het drijtalinge Collegie, welcke door Erasmi raet inde Academie tot Leuven opgherecht wiert. Hieronimus Busidius Prost van Arle, ende broeder van Fran- [fol. C6v] ciscus Aertbisschop van Besanson, die buyten slants in Spaingien gestorven is, heeft stervende groot goet na ghelaten, ende alzoo hy alle dat ghegheven ende beset hadde ten profijte van Studenten, zoo heeft Erasmus by de Testamentuers zoo veel te wege gebracht, dat zij te Leuven een school oprechteden, in welcke op zeker geordineerde gadie de drie talen opentlijc zouden gheleerdt worden, ende uyt welcke ontallijcke vele, als uyt het paert van Troyen tot noch toe voortghekomen zijn die in, kennisse der talen ervaren zyn, ende met Gods hulpe noch zullen voortkomen: Zoo dat in u Rijck onverwinnelijcke Keyser, niet heerlijcker ende treffelijcker is als dit. Dit heeft ooc Fransiscum Koningh van Vrancrijc beweegt, dat hy mede voorgenomen heeft zulcken collegie te Parijs op te rechten daer toe hy Erasmum ontboden heeft, om dat alles na zijnen raet zoude gheordineert worden. Ende hadde al eenen gewelt-brief ofte geleyt-brief om te vrijer te reysen vanden Koningh ghekreghen, maer hy is door zekere tusschen komende oorzaecken verhindert gheworden. Doch zyn daer evenwel noch zulcke lees-meesters inghesteldt. Zo ist dan kennelijck, dat wy’t voornemelijck Erasmo moeten danc weten, dat de studien in dese Provincien ende landen zoo wel gevordert hebben. Want wat arbeyt heeft hy doch gespaert om dat de studien zouden voort gang hebben? Hoe suyverlijc heeft hy alles voor- [fol. C7r] gestelt, willende van een ijder verstaen zijn, daer andere duystere dongen veel duysterder gemeenlijc uytleggen. Alzo hy zijn proverbia zoude uytgheven, heeft hy van zommighe gheleerde moeten hooren, Erasme gy hanght alle man onse mysterien ende verborghen schatten aen den neus: maer hy wilde dat alle dingen voor een ijder openbaer wesen soude* op dat zy daer door tot de volkomen, geleertheyt zouden mogen geraken. Dese openhertigeyt was niet in dien man, die eertijts tegen Aldus Manutius (die besich was om eenige Griexsche Commentarien op Euripides ende Sophocles uyt te geven) zeyde: wacht u, wacht u van zulcx te doen, op dat de ongeleerde zulcken behulp niet hebbende, thuys mogen blijven, ende weynige op Italien mogen coemen. Daer was niet zoo gering of zo slecht, daer dien treffelijcken man uyt liefde der studien sich niet mede bemoeyde. Ja hy heeft sich vernedert de vaersen van Cato te verbeteren ende over te setten, op dat hy alzo met zynen arbeyt noch in groote noch cleyne dingen zoude ontbreken. Ja ten is niet te zeggen hoe uytermaten veel een Man die ghemeene studien vorderlyc geweest is. Vrancrijc heeft wel Budeum een hooft ende Princen der studien, diet gaerne daer tegen zouden willen stellen, als die de duystere oude maniere van rekeninge eerst geleerdelijc ende overvloedelijc uytgeleght heeft ende de oude maniere van spreecken der Rechtgeleerden treffelijc verklaert heeft, tot de grootste eere van syn [fol. C7v] Vader-lant uytghegheven hebbende, zyn Annotatien op de Pandectas: Ten lesten die oock commentarien der Griecksche tale gheschreven heeft, zoo datter niet zoo profytelijck voor een lief-hebber der Grieckscher* taele kan zyn als die. Maer onsen Erasmus heeft inde Theologische studien meer wercks ghedaen. In welck deel der Studien hy wat vrijer ghehandelt heeft, om dat hy zagh (om zyn eyghen woorden aen zynen Vrient gheschreven, te ghebruycken) datmen al te veel van die spitsvindighe Theologie was houdende, ende de oude achter banck wierp: Ende dat de Theologanten zoo inde Scotistische spits-vindigheden bezich waeren, datze de Fonteyne der Goddelijcke wijsheyts niet eens aen en raeckten: Daer beneffens dat oock de kerckelijcke discipline verre vande Evanghelische zuyverheyt vervallen was: Dat de Christenen op veele manieren beswaert ende belast waren: Dat de Conscientien der menschen met verscheyden stricken ende lasten verstricket waeren. Ende om dese oorzaecke heeft hij zomwijlen sommigher hoochmoet eersucht, gierigheyt en supersticie wat vryer door ghestreken, niemant hier in vleyende, hoe machtigh hy ooc mochte syn, het welcke nochtans hedensdaeghs maer van al te veele ghepleeght wort. En daer is niet schadelijcker voor de Princen, ende voornemelyck der kerckelijcke, dan als wij prijsen t’ghene zy doen, [fol. C8r] zonder eens aen te wijsen wat haer schuldighe plicht is te doen. In desen deele hout hy nerghens op. Alhoewel het my heucht dat hy dickmael in zyn leven plach te zegghen, hadde hij gheweten datter zulcke tijden ontstaen zouden hebben als wy nu beleven, dat hij veele dinghen niet zoude gheschreven hebben, of ten minsten niet op sulcken wijse. Maer Gode zy danc, wij zien noch eenige vruchten van die vermaninghen. De Theologanten hebben nu op hare ghezette ure, in plaetze van een Halesius of Holcot inde handt Cijprianum, Augustinum, Ambrosium ende Hieronijmum. De Studie der Theologie die zeer wijt ende zijt verstroyt was heeft Petrus Longobardus ghesocht op een zekere orden ende voet te bringhen, by malcanderen verzamelt hebbende zyn boecken der Sententien, alsmen die noem. Maer daer wort eenige mate vereyscht inde commentarien vande nieuwe schrijvers. Dierghelijcke heeft oock Damascenus by de Griecken bezocht te doen. Uyt de Oude Boecken, kanmen bekennen de eenvoudighe beginselen der eerste gheboorne kercken, die alleenskens tot dese heerlijckheyt aenghewassen zyn. Welcke yemant niet ghelesen hebbende, zal zonder oordeel van zaecken discoureren ende handelen, wanneer hy inde nieuwe maer alleen goeffent is, want dit zyn de rechte linien daer de heylighe dinghen na behoorden gericht te worden. Daerom is het lesen der [fol. C8v] out-Vaderen door een toecoment Theologant gansch noodigh, waer toe Erasmus de Studenten zoo dapper gheraeden heeft, haere schriften van alle ingheslopene fauten ghesuyvert, ende met de oude exemplaren ghecollationeert ende vergheleken hebbende. De boecken zijn over al te koop, zoo dat ickse hier niet behoeve te noemen. By zommighe plaetzen heeft hij eenighe berispinghen gevoecht, daer af ic my als over een byzonder gave ende klaer teecken van een scherp ende flux oordeel, boven al moet verwonderen. Want ick gheloove, datter in veele Hondert Jaren niemandt geweest is, die kloecker van oordeel is geweest, het welcke altydt opt leste van allen, na een volcomen gheleertheydt plach te komen. Sommighe hebben ghemeent dat hy niet ghenoech in zyn stijl Cicero en volghde, die al te nauw de maniere van stellen ende de woorden aen Cicero willen verbinden. Maer hy heeft altydt zin ghehadt in een Stijl die open overzinnich is, en door de pen heen vloeyt die zuyver, licht, vol zins is. Hy heeft dickmael moeten zommige woorden ghebruycken die wel dienden op de Theologische materien die hy verhandelde. En hij stont niet toe de neus-wijsigheyt der genen, die veel eer een hoop ydele oude woordden en manieren van spreecken voort brenghen, als scherpzinnighe en treffelijcke sententien. Wy bekennen voorwaer wel datmen in Ciceroos tyden wel het suyverste [fol. D1r] Latijn ghesproken heeft, waerdich om naghevolcht te worden, ende dat het derhalven een groote zaecke ende gheluck zoude zyn, wanneer yemandt de oprechte manieren van spreken navolghde die in ghebruyc zyn gheweest doen het Latijn aldermeest floreerde. Ende wy zien oock dat het sommighen zeer wel gheluckt. Maer laetze ons eens voortbringhen zoo veel ende zoo nutte schriften, die zoo heyligh ende zoo kloeck gheschreven zijn, als wel de Weerelt van eenen Erasmo verkreghen heeft, ende wij zullen haer Godtsaligheyt ende heylicheyt prijsen. Een groot deel van dese boecken heeft hij te Bazel inde huyzinghe van Frobenius (ghelegen op Sint Pieters Berch) ende oock een groot deel te Friburgh int licht ghegheven. Nae welcke Stadt (geleghen onder t’gebiedt van uwen Broeder Ferdinandus) hy door raedt van Bernardus van Gles Cardinael te Trenten, met sack ende pack heeft moeten vertrecken, vreesende dat hem yet quaets te Basel mochte overcomen door de veranderinghe der Religie, welck nochtans noch beter is afgheloopen door de voorsichtigheydt des Magistraets, alser vele wel ghemeent hadden, zoo datter niemandt van al de Priesters met een vingher aen-gheroert is. Te Friburgh heeft hy eerst ghewoondt inde treffelijcke huyzinghe die u Groot-Vader Maximilianus tot een woon-plaetse van syne oude dagen door Iacobum Villingerum [fol. D1v] Thesaurier van zyne Majesteyt, hadde doen bouwen. Daer na heeft hy selfs een eygen huys ghekocht, maer alzo hy van uwe doorluchtighe Suster Maria Koninginne van Hongaryen, die ghy na de doot van u moeder Margarite als Gubernante over de Nederlanden ghestelt hebt, gheroepen en ontbonden was in Brabant te komen, ende hy eerst sijn Ecclesiasten soude uytgheven, so ghebeurdent dat hy om daer bij te zyn als die soude ghedruckt worden, ende t’werck noch synen lesten eysch te geven, want daer was opt eynde noch ick weet niet wat by te doen, en om voort met eenen door de veranderinghe des lochts de overblyfselen van syn zieckte, die al wat vast hem by bleef te verdrijven, heeft hy zyn huys vercocht, ende is weder na Basel met al syn Huysraet, daer van de meesten hoop boecken waren, na t’sevenste jaer getrocken, by Hieronijmus Frobenium synen ouden vrient als een lieftalligh gast woonende, met dit voornemen, dat hy soo haest hy weder ghezont gheworden, ende van hem afghedaen soude zyn t’ghene hy onder handen hadde, hy alsdan t’schepe langs den Rijn-stroom in Nederlant soude* afkomen. Daerentusschen is het Flerecijn, dat nu een wyl had opgehouden, den Man weder aenghekomen, en heeft hem deerlycken ghetormenteert, so dat hy niet een lidt konde verroeren, soo dat de veranderinghe van locht hem niet gheholpen hadde. De Pijne hem wat verlatende, is eerst van een [fol. D2r] tweevoetigh Mensch, viervoetigh geworden, met krucken het lichaem wat oprechtende ende soetkens voortkruypende. Ende alsoo hy de Brieven die hy in eenige Jaren te voren van zyn vrienden hadde ontfanghen, d’eene voor en d’ander nae overlas, om ick weet niet wat noch te laeten drucken, ende vele brieven hem in de handt quamen der ghenen die al overleden waeren, seyde hy dickmael: Desen is oock al doot: En ten lesten, ende ick wensche mede niet langher te leven, indien de Heere Christo belieft. Hy dus ziec ende krachteloos synde, heeft t’root Melisoen, welck een doodelijcke quael is, hem noch bykans een gantsche Maent gequollen, en hem allenxkens uytgheteert hebbende, ten lesten met alle ghelijckmoedigheydt ende lijdt-saemheydt de Doodt aenghebracht. De barmherticheydt Christi dickmael aenroepende. Hy die Christi Leere binnen syn leven zoo oprechtelijck ghehandelt heeft, sal nu ghestorven zijnde zonder twijffel van dien oppersten Prysghever een groot loon ontfanghen. Hy hadde oock syn Testament, zich op uwe Majesteyts Authoriteyt verlaetende, ghemaeckt, in’t welck hy de arme op drie verscheyden maenieren ghedachtigh is gheweest, om zyn naeghelaten goederen te ghenieten, als oude ende ghebreckelijcke Luyden, de Dochteren die ten Houwelijck souden wtbesteedt [fol. D2v] worden, ende gheen huywelijck goet en hadden, ende de Studenten om die op te queken. Welcke Bonifacius Amerbachius Professor in de rechten, die van hem tot Erfghenaem ghemaect was, alle zyn jaerlijksche gadien ende inkomsten opghelicht hebbende, ter goeder trouwe met zyn mede-hulpers na de meeninghe des testateurs volbracht heeft ende net bezorght t’ghene hy ghewilt hadde. Desen zelfden heeft een ghedachtenisse in een Rhetische marmelsteen ghehouwen inde hooft-kercke tot Bazel, zynen alderbesten Patroon aen een pilaer, waer neffens een schoone sarck op zyn graf lagh, daer de figuer van Terminus op ghehouwen was, laten hangen. Hy is van statuure, als uwe Majesteyt bekent is gheweest, ghelijck hy ergens in zekeren brief van Morus schrijft, beneden de langhte, doch nochtans boven merckelijcke kortheydt. Ghenoech wel ghezet ende fray van lichame, doch was hy van teeren complexie, ende wiert door de veranderinghe vande minste dinghen, te weten van wijn, spijse of locht lichtelyck beschadicht, ende was in zyn Ouderdom dickmael de tormenten van de steen of graveel onderworpen: Ick swijghe dat hy oock zeer aem-borstich vande fluymen was, daer meede ghemeenlijck die ghene die veel studeeren ghequollen zyn. Van huydt aen zynen [fol. D3r] lichaeme ende aenghezicht was hy blanc, zyn haer was in zyn Jonckheydt uyten ghelen, hy hadde grauwe kat-ooghen, was blijde van ghelaet, cleyn van stemme, ende hadde een duydelijcke spraeke, hy ginck eerlijck ende deftich ghecleedt, ghelijck een Raets-Heer des Keysers, een Theologandt ende Priester toe quam. Hy was zeer vriendt-houdende, zoo dat hy om gheen oorzaecken oyt eenighe tijtelen veranderde. Hy hadde een stercke Memorie, want doen hij noch eenen Jonghen was, hadde hij heel Terentium ende Horatium van buyten gheleert ende onthouden. Hy was Liberael teghens de arme, die hy altydt waer hy gingh, of uyt de kerck komende, door zyn knecht wat plach te gheven: Doch voornaemelijck was hij goet ende gheef-achtich teghens de goedt aerdighe jonghe Studenten, daer goede Hope van was, wanneer zy by hem quaemen ende een reys-penningh begheerden. In zyn ommegangh was hy beleeft ende gheneuchelijck, zonder eenighe stuursheydt, in Somma hy was aen allen, Erasmios, dat is vriendelijck, welcken naem hem leet was vanden beginne niet aenghenomen te hebben doen hy eerst begon te schrijven ende door zyn boecken bekent te worden. Want wie zeyde hy, heeft oyt gehoort dat eenige mensche Liefde genoemt wiert, het welck int Griecx Erasmos beteeckendt. [fol. D3v] Stervende heeft dien stillen en nedrighen Man niet gheordineert of bestelt belangende zyn boecken, die hy ontallijcke veel gheschreven heeft, zoo van wereltlijcke als van Goddelijcke zaecken, hoese tsamen ende al by den anderen zouden ghedruckt en wtghegheven worden, denckende datter noch een tydt zoude komen, in welcke alle dage netter schriften zouden wtkomen, zoo dat daer door zyn schriften kleyn zouden geacht worden. Doch alzoo Hieronijmus Frobenius ende Nicolaus Episcopius Boeckdruckers vernomen hadden datter liefhebberen der gheleertheydt waeren, die wel wenschten dat ze al te zamen by malkanderen op die orden mochten ghedruckt worden, die hy zelve, als hy noch in leven was aen Iohannes Botzhemius, ende noch lest aen Hector Boeotius in een register van alle zyne gheschreven boecken ghezonden, ende te kennen ghegeven hadde, Te weten eerst by malkanderen ghevoecht zynde alle tgene behoort tot onderwijzinghe inde talen en studien, of tot de Godtvruchtigheydt, voort t’ghene de zeden en zyn verantwoordingen belangt, ende ten lesten al wat hy van eenighe autheuren overzien ende verbetert heeft. Sy nu goet ghevonden hebbende de liefhebbers daer in te gerijven, hebben zy bestaen een zaeck by de handt te nemen die treffelijck, ende aen alle zyde loffelijck ende gunste waerdich is, ende zyn door gheen kosten of arbeyt achter ghehouden, sonder [fol. D4r] oock te weten hoet noch ghelucken zoude, ende op dat zy het drucken van Erasmi schriften mochten volbrenghen, hebben zy het register, welck hy aen Hector Boeotius hadde ghezonden, alos noch versch zynde, ghevolght: Wtghenomen dat Amerbachius hier en daer op syn behoorlijcke plaetse noch tusschen inghevoecht heeft, t’ghene Erasmus noch naederhandt hadde wtghegheven: Doch achterlatende het thiende stuck wercks, in welck niet anders zijn dan andere Autheuren, die hy alleen overzien en verbetert heeft, welck die Boeck-druckers nochtans evenwel beloven metter tijdt op hem selven alleen te sullen drucken, in dien zij bevinden dat de lezers haer redelijck en billiken quyten. Welcke editie en druc, al ist datse om veel andere oorsaken lofwaerdig is, soo isse by namen hierom in waerden te houden, datse dient tot voorstandt van zijn eere en naem, soo dat hier door belet werdt datter niemant nu kan syn die of om hem wt pijck eenich naedeel te doen, of om ghewins wille, yet op syne naem can laten wtgaen, t’ghene van hem niet gheschreven is (ghelijck wij weten dat selfs binnen zijn leven ghebeurt is) of hij voor t’zyne niet gekent heeft, of soo hy’t daer voor ghekent heeft, nochtans niet waerdich geacht heeft om int licht ghebracht te worden. Derhalven ghenadige Keyser, ghy der ouden Keyseren en Coninghen exempel navolghende, die de geleertheydt en eerlijcke kunsten, [fol. D4v] voor te staen voor yet heerlijcks gheacht hebben, wilt doch mede dezen schadt der Boecken van Erasmus, welcke het cierlijcste, profijtelijckste, ende Godtvruchtighste is dat de gheleertheydt onder alle hare nieuwe schrijvers heeft, in uwe bescherminghe nemen, van desen* Man die in alles den uwen is, t’zy ten aenzienne van zyn Vaderlandt Hollandt, welck u voor haeren Heere erkent, t’zy ten aenziene vanden staet zyns Raetsheerschaps, welck hy by u gheluckelyck bedient heeft, t’zy ten aenziene van de goede gheneghentheydt van zyn vroom ende oprecht ghemoedt, daer mede hy altydt seer tot dat edele huys van Oostenrijck of Borgongie gheneghen is gheweest. Want voorwaer het is een eyghen werck der Coninghen de geleertheyt voor te staen, want wanneer die eens wtgheblust is zoo worden de Menschen met een jammerlijcke duysternisse overstort, ende zijn van gheene beesten te onderscheyden. M. Vitruvius heeft zich niet gheschaemt van de Timmer-kunst te schryven aen Octavius Augustus, die onder u luyden de tweede Keyser gheweest is, als zijnde een erfgenaem en successeur van Iulius. Pollux een Griecx schrijver heeft zijn Dictionarium of woordenboec, den Keyser Commodus toegeschreven. Opianus heeft zijn Boec van de Visscherie gedediceert aen Antonius L. Sept. Sever F. Niet daer Octavius een timmer- [fol. D5r] meester was, daer by men om raet liep over de timmeragien, of dat Commodus een Gramaticus was, of Anthonius een Naturalist, maer om dat sulcke groote meesters souden blyven gedencken dat zy voorstanders der vrye-konsten behoorden te syn. Ende sy waren de konsten ende leeringhe niet alleen gunstich, maer sy hadden oock daer vermaecken in, na zy gheleert ende van jongs op wel onderwezen waeren. Neemt dan dese wercken van Erasmus in uwe bescherminghe ende voorstandt, eensdeels om dat in de selve eenige stucken zyn die uwe Majesteyt particulierlijck zyn toe gedediceert, als daer zijn de onderwyzinge eens Christelijcken Prins, ende Paraphrasis over het Evangelium Matthei: Anderdeels om dat, ghelijck ghy de hooghste Monarch der Weereld syt, ghy oock alsoo moet sorghe draghen voor aller Menschen profijt. Ende dit sal voor de Weereldt nut ende profijtich wesen datter sulcken schat bewaert wort, ende dat sommigher faem-roomers ende Vyanden der gheleertheydt macht benomen werde, om dezen schat hinderlijck te zyn oft te beschaedighen: niet datmen zeer voor Erasmo behoeft te vreesen. Nu hy doodt is begint hij gelieft te werden van de ghene die hem int leven hateden: want Ovidius den ouden ende wyt vermaerden Poeet seght: [fol. D5v] So langh men leeft, den nyt vergroot, Doch hy verdwynt, als wy zyn doot. MAer om dat den quaetwillighen alle oorsaecke van calumnieren oft eenigh quaetlijcken* te poghen, gantsch mochte afghesneden worden. Sulcks sal gheschieden wanneer ghy uwe Majesteyts schult daer teghen sult stellen, ende metter daedt bethoonen, dat niet alleen sij haer teghen uwe Majesteyt besondigen, ende deselve verkorten die teghen u als Roomsch Keyzer, maer oock die teghen uwe Raets-heeren Conspireren, ghelijck dat oock alzoo van Honorius en Arcadius verstaen en gehouden wiert. Wat Fatelaer en salder niet zijn mont stoppen wanneer hy ziet dat Carolus zich deses bescherminghe aenneemt? Wie salder niet, wanneer hy u maer aenziet, de vlucht nemen? Daer selfs de Africanen voor verschrickt zijn gheweest, doen ghy den Coningh van Tunes wt zyn ryck verjaghende, met een tocht te water een ghewichtighe ende swaere zaecke gheluckelijck ende haestelijck weder op een goede voet bracht, die Italien in vrede ghebracht hebt, ende inde selfde nu langhe een heerlijc Landt behouden hebt. Die nu onlanghs dien grooten oproer te Gent, die tot groote schaede van gantsch Vlaenderen en streckte, wonder haestelijck ghestilt hebt, Ja van welcken hope is dat hy in ons Duyschlant [fol. D6r] de oude vrede ende eendracht weder sal bestellen ende te weghe brenghen, de twist (de partijen ter weder zyden ghehoort hebbende) door uwe wijsheyt ende authoriteyt ter nederlegghende. En och of Erasmus; die waerdigh is eeuwichlijck te leven, zo lange noch hadde moghen blijven leven, dat hy die uwe kloecke en treffelijcke daden met synene zoeten en lieflijcken stijl tot een eeuwighe ghedachtenisse hadden mogen beschryven. Ick verzekere mij dat hy niet lievers zoude ghedaen hebben. Doch moet ic noch dit hier bij voeghen, eer ick besluyte. Laet alle Keyzers haer beroemen dat hare heerschappe door t geluc van deze of die groote ende bestendige sake, heerlijc ende beroemt is gheworden, de tijden van Keyzer Carel, die door de naghelaten schriften van dien zuyveren schrijver Erasmus, verheerlijct en verciert zijn, zullen nimmermeer onbekent zyn. Want t ghebeurt ghemeenlijc dat de lof der geleerde strect tot cieraet en eere der Princen, onder welcke zy gheleeft hebben, ja dat ic niet en zegghe onder wiens beschuttinge zy gheweest zijn. God gheve, onverwinnelijcke Keyzer, dat uwe Majesteyt wel vare, ende Erasmi Schriften die haer bevolen zyn gheduerichlijc bescherme. Tot Slestadt, dezen 1. Juny Anno 1540. [fol. D6v]
Extract Wt zekeren secreten Brief, welcken Erasmus gheschreven heeft aen Conradum Goclenium professoor der Latijnsche tale tot Leuven, neffens welcken hy het naestvolghende kort verhael zyns levens is zendende, ende in welcken hy over eenighe zyne goedederen Testaments-gewyse ghedisponeert heeft. Alsoo ick dickmael in perijckel van myn leven ben, zoo achte ick voor goedt, dat ick u mynen getrousten [fol. E2v] vrient een zaecke betrouwe die my alderliefst en waerst is, te weten, de ghedachtenisse ende t’leven van my zelven, welck ick meene dat veel calumnien ende lasteringhen zal onderworpen zyn. Daeromme zende ic u dan een cort verhael van my gansche leven, dat is, een vertellinghe van alle myn qualen. Want niemandt isser zoo ongheluckigh gheboren als ic, maer misschien zullender al eenighe ghevonden worden die daer al wat veel by verzieren zullen. Dat zal wel zelfs oock eerlijc wesen. Doch evenwel of my yet menschelijcx overquame zoo bezette ic u vier Hondert Gout-Guldens: Iacobus Ceratinus zal hebben drij-Hondert Rhins-Guldens: Melchior Viandulus Hondert ende Dertigh Philips-Guldens: Cornelis Grapheus,dien ic meene dat het van doene heeft, ende een Man is die beter fortuyn ende staet waerdich is, zal hebben vijftich Gout-Guldens ende ses-en-veertich Rhijns-Guldens met een halven. Over de reste van myn goederen, dat is over myn huys-raedt ende ringhen ende Juweelen hebbe ic noch niet gedisponeert, maer ic zal corts daer van schrijven. Dit moet ghij secreet houden, zoo dat ghij’t niemandt ter werelt moet openbaren, op dat alzoo yemant anders dien ghij’t betrouwen zoudt, niet mede noch erghens een andere vriendt hebbe die hij ooc zo veel betrouwe als hem betrouwt is, ende dit alsoo onder velen ge- [fol. E3r] raeke. Hier door zoude dubbel schade geschieden. Want voor eerst zouden myn oude vrienden ende met-ghesellen my om dat ghelt over den hals ligghen, ende het zyn al luyden die daer wat graegh nae zyn. Daer na oft geviele dat ick voor myn doot dit ghelt van doene hadde, gelijck misschien ghebeuren zal, want ick noch wonderlijcke veranderinghe zie, dan zouden zy haer bedroeven die in haer hoope bedrogen zouden syn. Nu daerentegen zalt zekerder gaen, ende een aenghenaemer weldaet zyn die buyten meeninghe ende hope haer zal toecomen. Ende nochtans sal ic u teghen de grijp-Voghels (of-se misschien den buyt quamen te riecken) waepenen met een hantschrift, welcke ghy nae myn Doodt sult sult moghen verthoonen, zoo’t noot dede. Doch zal dat hantschrift van gheender waerden zyn, dan nae dat ick doot zal zyn. Siet wat ick u al vertrouwe. Ghy zout my connen bedriegen, doch ic hebbe daer gansch gheen vreese voor. Ghy zult vraeghen wat dienst ic op u versoecke. Ic zal u niet met zeve-Psalmen of Jaer-ghetijden quellen ende belasten, maer ick bidde ernstelijcken, dat ghy lieden den arbeyt onder malcanderen deelende, alle myn schriften wildet doorlesen ende in orden te samen by malkanderen ghestelt ende verbetert hebbende, die aen Frobenium besteldet, om de zelve te drucken. Ick hebbe al te voren geweten dat ghij na u gunstige Liefde t’mywaerts, [fol. E3v] dat wel wt u selven zoudet doen. Ic wilde wel dat ghij onsen Livino al de Ducaten met gaeft, indien ghij maer meent datze veil ghenoech hier zouden connen comen. Laetse hem in zyn gordel nayen, ghelijck Hilarus dede. Indien u yet binnen myn leven overcomt, welc Godt verhoede, zoo zult ghij het hant-schrift in stucken scheuren, ende het ghelt overgheven aen Dorpius, of Egidius Buslidius, of D. Martinus die myn huys-waert is geweest, of een ander vrient dien ghij’t beter betrout. Ic en wil u myn Lieve Vrient Gocleni niet vermanen dat ghy deze myne Vaderlijcke affectie t’uwaerts na zult speuren, overmits ghij u in alles als een goet vroom Zoon ghequeten hebt. Vande goederen die ic elders laten zal, zult ghij van andere connen verstaen, wat ic daer over ghedisponeert zal hebben, want daer zal ick mede uwer ghedachtich zyn, my verzekerende dat ic dese weldaet zoo groot zoo cleyn alze is, bestede aen een perzoon die zulcx zal ghedachtich zyn, ende danckbaer daer over zich zal betoonen etc. Ende voorts op t’leste vanden Brief. Livinus heeft zeer wel in taelen toeghenomen, meer daer in als in goede zeden. Welcken ick nochtans goedt zal doen, alhoewel ic niet en begheer dat hy yet int minste hier van come te weten, noch yemandt ter weerelt meer als wy met ons beyden. Ick hebbe gheen quaet vertrouwen op u, maer nochtans offer misschien yet onverwachts voor [fol. E4r] viele zoo zal het goet zyn, dat ghij over Levinum my toezendet een hant-schriftken, in welcke ghij beledet ende ghetuychde dat t’hant-schrift van t Gelt uyt te deelen van gheender waerden is zoo langhe als ick leve, maer dat het om zekere oorzaecken verziert is. Etc.
|