Negotianum Satyricum, of de Quinta Essentia van den Toeback (1676), door Jean Pleyn de Courage, een pseudoniem dat op grond van het voorwerk bij Den oorlog der philosophen (1701) kan worden toegeschreven Janus Montanus (Jan van Bergen). Het inleidend gedicht is ondertekend met medium tenuere beati; dezelfde ondertekening staat onder een soortgelijk gedicht in het voorwerk van de Klucht van de Uyterse juffers (ca. 1674). De onderstaande tekst is naar het exemplaar UBA OK 62-1145. Andere edities: UBA OK 61-2005; UB Gent Tiele 7469 (met handgeschreven aantekeningen waarin een aantal personen wordt geïdentificeerd); KBH pamflet 11421. Uitgegeven door Marti Roos. Redactie A.J.E. Harmsen, Universiteit Leiden. In deze uitgave zijn evidente zetfouten gecorrigeerd en gemarkeerd met een asterisk.

[fol. A1r]

Negotianum Satyricum, Of de Quinta Essentia, Van den TOEBACK, DOOR JEAN PLEYN de COURAGE. A°. 1676.

            ____________________________________

Gedruckt tot Maersdamme,             By Actaeon van Stamme,             Op ’t hoeckje van Vulcani-straet,             Daer de gebaerde Pijp in de gevel staet.

---

[fol. A1v: blanco]
[fol. A2r]

’t WERCK Tot den LESER. Aurea Mediocritas.

’k SChijn dat ick niet en ben, ’k ben, dat ick niet en schijn;
Een yder oordeel dan, wat dat hy wil, van mijn.
            ’k Ben ernst, noch jock,
            Klepel, noch klock,
            (5) Duyster, noch klaer,
            Voddig, noch raer.
            ’k Ben suer, noch soet,
            Noch eb, noch vloedt,
            Noch vis, noch vleys,
            (10) Noch geck, noch wijs,
            Noch prins, noch staets,
            Deugdig, noch vaets,
            Smaeck’lijck, noch goor,
            Tegen, noch voor,
            (15) ’k Ben laf, noch sout,
            Noch dreck, noch gout,
            Noch vals, noch fijn,
            Noch vuyl, noch reyn,
            Noch hooft, noch start,
[fol. A2v]
            (20) Vloeyent, noch hart,
            Rijck’lijck, noch schaers,
            Prosa, noch vaers.
            ’k Ben koorn, noch kaf,
            Noch mout, noch draf,
            (25) Noch schoen, noch leest,
            Noch minst, noch meest,
            Noch nul, noch al,
            Prijs’lijck, noch mal,
            Stemmig, noch dol,
            (30) Proefstuck, noch grol.
            ’k Ben ’t eerst, noch ’t lest,
            Noch ’t quaetst, noch ’t best,
            Noch schrael, noch vet,
            Slordig, noch net,
            (35) ’k Ben krom, noch recht,
            Noch puyck, noch slecht,
            Noch scherp noch plomp,
            Kunstig, noch lomp.
            ’k Ben klip, noch baeck,
            (40) Noch mis, noch raeck,
            Noch quaet, noch goet,
            Suycker, noch roet,
            Honig, noch gal:
            Maer van dit al
            (45) Ben ick plerumque,
            Inter utrumque

                Medium tenuere Beati.

---

[fol. A3r]

Negotianum Satyricum, Of de Quinta Essentia Van den TOEBACK.

    Erige aures Pamphile, sey den Boer tegen sijn Paert,
    Want de ooren stonden hem even eens gelijck de staert.

HIer hebje, Messieurs, van den oprechten onvervalschten Canis-marinis,
Wiens gelijck voor twee dusent jaer in heel Christen-rijck niet gesien is.
s’Is gesaeyt op ’t Eyland S^t. Christoffel,
Geplant op Vincent,
(5) Gewassen op Martinike,
Geplocken in de Virginis,
Gedroogt tot Amersfoort, in de schuer van Jonker Meester,
En gesponnen tot Amsterdam by Anselmus de Jood.
Den Saeyer, Messieurs, (wil ickje seggen) is een man (verstaje wel?) van groot verstand,
(10) Die koren en wijngaerden wist te saeyen op een dorre hey en een barre strand.
De Planter, is een dings, seer bequaem om soo een dings met een ongemene dings,
                (’k wil seggen properheyt) te planten,
Want om geen messie te verliesen, kackten hy (met verlof) in sijn wanten.
En die ’t hebben doen wassen zijn vier subtile venten;
Sommige noemen haer met de naem van Elementen;
(15) Haer meeste dingen doense soo in Compagnie,
En krijgense malkander altemet eens onder de knie,
Soo bruydt den een den ander als de Duyvel Jop:
[fol. A3v]
Maer al de Compagnie-makers zijn overgoten met een selfde sop;
Den Plucker (’t seggen is) is voor Calot, (’t seggen is) tot ziel-togens toe, doorschooten,
(20) ’t Geen de prijs van dese Negotianum merckelijck heeft doen vergrooten.
Den Droger heeft’er noch gisteren in ’t Coffy-huys een pijpjen af sitten drincken,
En den Spinder gebruyktse voor mus-cliaet, om dat men niet seggen sou, dat de Joden
                        soo vehement stincken.
En om de waerheyt te seggen, waer vintmen oyt diergelijcke kruyen?
De lieffelijckste blom vande schone Angelica (dat sweer ick by S^t. Truyen)
(25) Is nergens na van geur soo soet en delitieus;
’t Is boven het gemeen, en slacht Jan Bruynens neus.
Haer afgang (so men seyt) roock als een musculjaet;
Noch heeft dit kruyt een reuck wel eens soo delicaet.
’k Presenteer ook de Liefhebbers niets als van ’t echte bed, en dat so super-naturel,
(30) Ofje de druyf inde mont had, al was ’t een muscadel;
Geen Ratelmans goedje voor stinckende beeren,
Voor tobbetjes-dragers, voor vullisvats heeren,
Voor poepen en knoeten, voor lappen en funnen,
Voor troggelaers*, heyens, lantlopers en schunnen,
(35) Voor vierkante kinckels, voor knuppels van boeren,
Voor schoften, voor vlegels, en quastige loeren,
Voor hachten, voor schobbers, die ’t bedelgild plagen,
Koekoeken, en jolen die horenen dragen,
Voor ouwe roffianen, voor neus-lose pollen,
(40) Voor garde-le-çons, en fotsige knollen,
Voor pockige krengen, voor rottige stinckers,
Voor wevers en pelsers, voor beulen en hinckers;
Voor dief-leyers, happen, luyspoocken van snijers,
Voor deurwaerders, panders, en galge-bereyers,
(45) Voor hontsvotten, crauwers, klep-loopers, verklickers,
Huns-brocken, lap-ooren, stront-rapers, gat-lickers,
Snot-neusen, slenderhenkes, jan-hennen, jan-gatjes,
[fol. A4r]
Tureluertjes, robbeknollen, en luysige platjes;
Voor Schobbejacken, bougers, voor buffels, schavuyten,
(50) Voor knevelaers, schuymers, panleckers en guyten,
Voor schotten en walen, voor lymers en loyers,
Voor baggerluy, bedelaers, hannekes en schoyers,
Voor draken, griffioenen, haes-koppige guylen,
Voor ravens en gieren, voor apen en uylen,
(55) Voor rekels, voor esels, voor bocken, voor bullen,
Voor traiters, koljonnen en vaetse kadullen,
Voor hekelaers, smuygers, voor schoorsteene-vegers,
Uytsuypers, naerskruypers, en kackhuyse-legers,
Voor bunsingen, beeren, Ulysses gesellen,
(60) Hans-kuyers, lap-luyers, en putionellen,
Voor lanterefanten, knol-baerdig kanaille,
Voor koot-jongens, stoepjes, en rappig rapaille,
Voor schelmen en boeven, voor dwasen en gecken,
Voor sotten en mallen, voor smousen en specken,
(65) Voor ’t hutjen en ’t mutje van hac en van joi,
                        van schurcken en fielen:
Maer ’t is’er puyx puyk, een Orientaeltje voor rustige zielen.
Op trou durf ick het je toeseggen, en verkoop het je op mijn woort.
’t Is niet genoech, dat men goet koop geeft: maer ’t leyt’er oock an van wat soort;
Daerom die eens van mijn waer gehad heeft, sal by een ander niet kopen.
(70) Je meugt by die gepolijste Guytebackese lopen,
Maer se sullen je koreman spelen waerse kunnen of meugen;
’t Zijn quanters, die de duker in ’t gat niet en deugen;
Je meent, datje onse Lieven-heer by ’t hooft hebt, en je hebt de Duvel by de voeten,
Mundus vult decipi, dat zijn haer sondachse groeten,
(75) De minsten hoop, diese schijten, is een gouwe Mijn;
En sullen sweeren, dat paerdestronten de beste vygen zijn;
Ondertussen wordje van ’t hooft tot de solen toe bestruyft,
En sit lelijck aen een pijpje stinckert en kluyft:
Doch deugt de waer niet veel diese je verkopen,
(80) De moye woorden en ’t kramers latijn gevense weer toe met hele hoopen.
[fol. A4v]
Verbaque cinctutis non exaudita Caethégis;
Dat is te seggen, je sult mee drincken, als de kan leeg is.
O Broedertjes, je wort ’er gebotst!
Je rijd wel mee, maer datje de beste munt uyt de sacken hotst.
(85) Promissis dives quilibet esse potest,
Mijn Vrientjes, was ’t daer me te doen;
’k Beloofde je datelijck yder een Capoen,
Vry dicker, en vetter als de Consul van Marseille,
Noch onlangs gewogen in de Waeg van Juffrou Merveille!
(90) Maer dat is ’t saeckje* niet, of daer een haes van een vent
Wat staet en swetst sonder eenig fondement,
’t Is maer wildsang; de Waer moet sig selven prijsen,
En de wercken moeten ’t vonnis wijsen.
Daerom, Liefhebbers, loop niet veer,
(95) Soeckt maer eens de werld op ende neer,
Ja selfs buyten de werld, hier en daer, herwaerts en gins,
En hoort, of mijn goed niet gepresen en word naest d’Edelluy van de Prins.
Dat zijn waren, daer men ja me seggen kan;
Cras van goedje, waer door een Koopman eer in leggen kan:
        (100) Geen leuren
        En seuren,
        Geen wisjes of wasjes,
        Geen yle kalbasjes;
        Maer ’t isje soo suyver,
        (105) Als een Uterse stuyver,
        Als een Weugje van Woerden, daer menig Cadet,
        Sijn mutsjen en futsje met een diepe reverentie voor af heeft geset.
Wat baet toch al ’t snorken, al ’t pogchen, al ’t roepen,
Al ’t rasen en blasen van Moffen en Poepen?
(110) Laetse wat swetsen, en anderen haer backhuys
Soo propertjes setten, gelijcken een kackhuys,
En met ’t Guetje* van Gent de Duvel bedriegen,
Door ’t effen sien en stemmigjes liegen,
’k Achtse al soo weynig, so gering, en so kleyn,
(115) Als de Stadts Mannetjes tot Utrecht zijn,
En versekerje met een Menniste waerheyt, en een Edelmans woordt.
[fol. A5r]
By de reyne reynigheyt van S^t. Urseltjes poort,
Dat diesgelijcken nergens meer is te vinden:
Haer geurige perfumen ruyckt men over al, en met alle winden,
(120) Al blies Corus dat het kreet uyt den noorden, en je stond en smoockte in ’t zuyen,
Je soud hem neusen, en seggen, waerachtigesjot Sjout, ’t zijn van de beste kruyen,
En so lieflijck, dat een mensen hart opgaet dat mense ruykt.
Ter werelt kander oock voor de quaje lucht niet beter worden gebruyckt;
Al was ’t, dat ymant een wint liet, felder als den laetsten Orkaen,
(125) Waer voor kerken noch torens konden blijven staen,
En die negen en tnegentig hondert dusentmael meer stancx kauseerde,
Of men een vuyl Ey met weegluysen lardeerde,
En hy smoockte een pijpje van desen onvervalschten Negotiaen,
So sou de stanck aenstonts als een schijtenden hond druypstarten gaen.
(130) Vraegt ymant na haer smaeck, die kan men niet beschrijven;
Lardeert het neusjen van een salm met olijven,
Met kappers, asia, magnis, bambous, ansjovis,
Limasses, campignons, siccis ranarum ovis,
En stelt het aen het oordeel van twee wijse Advocaten,
(135) Die seer smakelijck van allerley delicatessen weten te praten,
’k Wed sy haer neusen bey voor sulcken leck’re neus tot aen haer hoet toe trecken,
En hare lipjes na de geur van ’t pijpje lecken.
By koffy, by garlijn, by limonaed, by thee,
By borlesoesjes, secq, chocolaeth, giregiregé,
(140) En al den horlement van kex en podding huysen,
Smaeckje een pijp toeback, veel eelder als het puyckst uyt al de haringhbuysen.
’t Doet u het vaetsel, huy, scherfots, gesojen dun,
Inswelligen voor Mom, en d’alderbeste klun.
’t Maeckt dat schoon water smaeckt so delicaet, ja puyker
[fol. A5v]
(145) Als Nectar of Ambroos, en Rijnse wijn met suyker.
Haer koleur, trots al het maegdeschoon der Indiaense wangen,
Is met geen uyterlijcke schijn, die gemenelijck bedrieght, omhangen,
Maer is so bruyntjes, so stemmig, so effen, en so fijn,
Als de beste Lodesteynisten, die ’er in heel Utrecht te vinden zijn.
(150) Keertse, wendse, kerftse, maeltse, stamptse, hackse,
Voeltse, ruycktse, snuyfse, proefse, kauwtse, kackse,
Je sultse so van binnen bevinden als van buyten;
Daer vele van die gesifte by den eersamen niet veel en stuyten;
Uyterlijk schijnen ’t hele Sancten, en och armen!
(155) Van binnen zijnse vol valsigheyt, vol venijn, vol stront, en vol darmen,
En om dat dit heerlijk kruyt haer in meer delen komt t’overtreffen,
Hoort men het sommigen onder haer verachten in plaets van te verheffen,
Ja dorvender eenige in publike vergaderingen, en op stoel vileyn van spreken,
Ondertussen is’t onbesmet, en zy zijn vol gebreken.
(160) Maer laet ons die Broedertjes in den Heere niet te na komen;
Of wy souden noch seven jaer na den dach van de Duvel kunnen dromen.
De Liefhebbers sullen lichtelijck dencken, hy maeckt dit kruyt so geurigh,
Hy maeckt het so smaekelijk, hy maekt het so kleurigh,
Hy prijst het Hemel hoog, en stelt het wonder soet veur,
(165) Is’t sulken Ooms seun, waer is ’t dan niet wel goed veur.
Waer ’t goed veur is? ’t is goed voor alderhande qualen,
Dat ick Doctor Schepels verstand had, ick souse je aenstonts verhalen:
Maer ’k sie dat ’er al vry wat aen schort,
En kom in mijn vijf sinnen meer als een hele Stads Doctor te kort;
(170) Want de virtuten van desen Negotiaen zijn so supernaturel en extravagant,
Dat’er geen humane capaciteyt word geconcipieert so suffisant,
[fol. A6r]
Diese na hare considerable qualiteyt en quantiteyt sou konnen enarréren:
Maer dat ick weet, Messieurs, dat sal ickje geern leren.
Voor eerst dan is ’t een suvereyn recept voor de tantpijn;
(175) Schijt d’alderkruyigste medicamenten die ’er in ’t hele land zijn,
Schijt allerley slagh van Baert-vegers, Dief-lappers, Tant-treckers, Quacksalvers,
                        Sieketroosters, Piskijckers, Strontstampers en Drogisten,
Waer aen der so veel reputationis causa haer geld en gesondheyd bespottelijck verquisten.
Geen putredo dentium, verrottinge der tanden, of verdwynt so geswind
Als een veest in de Kerck, daerse de ruymte van neusgaten vind,
(180) Geen sinkingen, geen caternen, geen scheurbuyk so vileyn,
Of dit heerlijcke kruyt is oock selfs in dat termyn
So dienstig, als ’t Kranen-oogh voor een Krayvanger kan zyn;
Het opent de conduyten so flux als Kaesenbroot,
Al waren de verstoppingen als een eyer-pruym so groot,
(185) Ja weet sig over alderhande gebreken,
Veel beter als ’t geweer van Don Quichot te wreken.
Oock is desen meer-als-gemenen Toeback seer goet voor de wormen,
’t Is een lust, so aerdig als dit lose kruit haer weet te bestormen;
Al zynse noch so verguld, se moeten der aen;
(190) Niet een, die ’t hart heeft voor de deur van ’t kruythuys te blijven staen,
Maer komender altemael so holbolligh achter malkanderen uytspringen,
Ofse met het lijck van Jan de Waerd te begraeffenis gingen.
’t Is oock een ongemeen groot preservatief voor ’t gesicht,
’t Maeckt dat een blinde soo wel in doncker kan sien, als by ’t licht.
(195) ’k Kack eens in al de brillen,
Se mogen so fijn zyn als se willen.
Al waren bey je ogen
Met een vlies als een Olifants-huyt overtogen.
[fol. A6v]
Het maeckse je so suyver, so klaer, en so kant,
(200) Of ’er een Hoffelijcke Vilder achter sat met een Brabants verstandt.
Laet and’ren wat kallen
Van spotten en gallen;
Daer schuylt niets so quaet in broecken of rocken,
Tot maseltjes toe, en Ouwe luys pocken,
(205) Of mijnen Essentie maeckt alles so fris,
Als ’t lansje
Van Hansje
Tot Heden toe is.
En praetje van vonden,
(210) Tot vloeying der stonden,
Clijfcoorntjes, sevenboog, willige blade,
Etc. ’t Heeft ’er so veel by als stront by pomade;
Ja al namje al de vettigheyt van ’t hayr, al de schubben van je kop, uyt de ooren al het
                        smout, al de nuchterheyt van d’ogen, al het merg uytje neus, al ’t conserf van je tanden,
Uyt d’oxelen al ’t Ziroop, al ’t begroeysel vanje handen,
(215) Al den uytwas van je nagels, al de semelen van je poort,
Kruyigheyt en speceryen, die men veelderley van soort,
Vind by Pinxteren en Paessen, de pomade uytje toonen; ja al de geuren
Die een mensch heeft van onderen, van bovenen, van binnenen, van buytenen, van ter
                        zyen, van achteren en van veuren,
En se wierden in een mostert molen seven jaer lang onder malkanderen gemalen,
(220) Noch sou het by dit orientaeltie al so veel kunnen halen
Als een snottebel by een oester; en so ’t liegen na u sin is,
Als de Cocceanen by de Noxianen; of by ’t minste ziertje dat’er in is,
Want het is ’t allentijen, en voor alle mensen gesont,
Al waerje so rekelig Papist als Duc d’Albaas hont,
(225) En so stoutelijck Geus als Calvinus luysen,
En so vrywillig Armiaens als Arminius muysen;
En so bruyntjes Mennist als Mennons ratten,
[fol. A7r]
En so koppig Luyters als Luyterus katten,
Soo meug j’et nochtans soo liber en vry gebruycken,
(230) Als een pas van Condé daer noyt inquisitie aen heeft durven ruyken,
’t Zy boeren of Jonckers, jackhalsen of Graven,
’t Zy groothans of kleynhans, Banderheertjes of slaven,
’t Zy Mons^r. Pover, of grande Sinjoor,
Al raeckt hy eens in de Bere-bijt, hy schijt ’er niet voor,
(235) Wanneer by maer in tijds dees kruyen appliceert,
Weg is den angst, en ’t lijf is onverseert;
So dat men met seecker Poëet, die de hete weggen
Achter de drollen stelt, wel te recht mach seggen
        Kernemelck en osse-pens
        (240) Vond noyt imant voor den mens
        So gesont als dese kruyden,
        ’t Is een troost voor alle luyden,
        ’t Is de vreugt van ider een,
        En de welstant van ’t gemeen.
(245) De minste leerling salder geen pijp af roocken,
Of hy vraegt na Bullebacken, Colrijsters, noch Spoocken,
Trots de alderfijnste Diacons en Advocaten,
Sou hy wel tegens Bitebouwen en Weervolven durven praten;
Ja dat imant de ruymte van dit kruyt wat nam,
(250) En wiert dan een hele nagt geleyt onder S^t. Maertens Dam,
Daer het plagt te krielen van Tovenaers, Hexen, Cabouter-mannetjes en Witte-wijven,
Met spuygen en schyten sou hy haer alleen verdrijven,
Of anders door de kracht van dese Negotiaen,
De raemten om de Stadt wel braef daer mee beslaen,
(255) En recken haer gelijck men ’t laecken plag te recken,
Om meerder arme luy daer me te kunnen decken;
Want ’t is een euvel* kruyt, het vraegt na Hel noch Doot,
’t Maeckt in de korte luy en in de lange luy de moet al even groot,
’t Doet sestien hondert man tegens tien dusent vechten,
(260) En twemael het geschil met vlacke handen slechten:
In ’t kort, het is een Kruyt om alle kordiale geesten te verheugen, alle vies-neusen te quellen,
[fol. A7v]
De Ziel der Soldaten en het leven van alle Zee-varende gesellen.
Oock maecktmen uyt desen toeback so voortreffelijcke balsemen en conserven,
Datse de doden selfs kunnen bevryen voor ’t sterven,
(265) Trots de quinta essentia van den lang gesochten lapis Philosophorum,
Daer selden imant iets meer in vindt als viam paupertatis & dolorum:
Wiljet niet geloven? vraegt het aen verscheyen,
So wel tot Utrecht, als te Jutfaes, of te Leyen,
Se soecken den lapis in de kroes, en s’hebben hem in den bol,
(270) Laten wy den toeback distilleren, en haer wijsen tot de prophezyen van Jan Knol,
Wiens geest getuygt, dat s’hem nimmermeer sullen vinden,
Als met een gespalkte neus, in de kruyige winden
Van Magre Pier, die hem inbeelde dat hy het perpetuum mobile vont,
Ondertussen was ’t een groote worm in een klooster-stront.
(275) Oock droogt dit kruyt op in de hoogste graet, ja tot de harsenen toe incluys,
En maekt vochtich tot in de laegste graet, te weten tot onder de zolen van de schoen,
                        en de vloer van ’t huys,
Hier by de as geblasen uyt de pijp, maekt so heerlijken loog,
Dat m’er een vloer me kan doen glinsteren als Polyphemus oog:
Het Haerlemmer schuersant, de bovelandse bick, d’Engelse aerde en de Spaense Zeep,
                        is’er al so veel by te gelijcken,
(280) Als de Hamelisten by die genen die tegenwoordig met het Kussen gaen strijcken.
Men gebruyckt het ook voor vloyen, muggen en mieren,
Men gebruyckt het op ’t hooft voor luysen, neten en kauwe klieren,
Het doet die ses-voetige Schild-knapen wel haest verkampen uyt haer erven,
Of stracx als Curassiers in volle wapens sterven:
(285) Het doet de eyeren aenstonts op swellen als een padt,
En knappen als een hayr, dat sig onlangs Lap-lul sag trecken uyt sijn gat;
[fol. A8r]
De knobbels groot en kleyn verstuyven soo geswint,
Gelijck in d’ope lucht een resolute veest, of onbekrompe wint.
Het doet de kouwe pis, graveel in blaes en nieren,
(290) So pal staen als een Mof, of ersling uyt marsieren.
’t Weet sonder capuchon of kluysters te weerhouwen
d’Opstijging van getrouwde en ongetrouwde vrouwen.
’t Jaeght in een Atlas wegh als ’s werelts fantasyen,
En doet de Fantastijck op narre-koetsen ryen,
(295) Het drijft den suersten bul, de rimpels van de kop,
En kleurt sijn wangen bey gelijck een kermis pop.
Het tand-werck set’et je so vast, dat het de slagen
Van een wraeckgierigh Aes kan mackelijck verdragen.
Het lichtje van den huyg, en weet de Apostemen,
(300) (Als een familie geld de beurs) haest weg te nemen.
’t Is goet voor doofheyt en verstoppinge der ooren,
Maer ’t schijnt dat hedendaegs de luy niet graeg en horen.
’t Ruymt een verstopte neus, en ’t polypus moet weg,
Gelijck een Claesje Sul, voor een gespoorden dregh,
(305) ’t Drijft ongemeen d’urijn, en seyt Mons^r. Erasmus,
Dat het de geessel is van droes en van ’t tenasmus.
Ambeye, dame, of verstopte kronckel-darmen,
Die menigmael den mens hele eeuwen lang doen karmen
En kruyen, puer of haer de pekel was ontlopen,
(310) Sijn mee door d’Oly van mijn kruyt so braef gesopen,
Dat’er niets aen ontbreekt, so drae maer Mons^r. Pover
Haelt in sijn stene vat dees kruyen driemael over,
Alleen behoefje maer te leeren,
Waer aen men het ontsteeckt om wel te distileeren.
(315) Waer aen ontsteeckt men het? men ontsteeckt het aen het eelste Element het vier,
Men ontsteeckt het aen de kaers, men ontsteeckt het aen de lamp, men ontsteeckt het
                        aen papier,
Men ontsteeckt het aen hout, aen duyst, aen tintel en aen lont,
Maer een fris turf-kooltje, daer noyt boer sijn gat aen geveecht heeft, is wel so gesont;
Men ontsteeckt het oock aen geswavelde kennip-stocken,
(320) Uyt welckers zaet Overbeeck sulcken meesterlijken Extract heeft getrocken,
[fol. A8v]
Dat het desen onverbeterlijcken Toeback doet schromen,
Of men niet wel dencken mocht, datse met Castor en Pollux uyt een ey waren gekomen;
Maer om je te tonen
Dat ’k niet ben in de bonen,
(325) Indien ick in dat kas met al de werelt lach,
Soo hoort noch eens in ’t kort, wat dat mijn Kruyt vermach:
’t Maekt kromme luy recht en rechte luy krom,
En ’t draitje den Hemel en d’aerde rontom,
’t Maekt droge luy vocht, en vochte luy droog,
(330) ’t Is wonder van kracht, en miser in ’t oog.
’t Maekt blyde luy droevig, en droevige bly,
En ’t maekt u van alle bekommering vry.
’t Maekt ouwe luy jong, en jonge luy out,
En kouwe luy heet, en heete weer kout.
(335) ’t Maekt goeje luy quaed, en quaeje weer goet,
En mensen vol gal als honing so soet.
’t Maeckt gecke luy wijs, de wijse luy gek,
De lecke luy dicht, en de dichte weer lek.
’t Maekt nette luy slorsig, de slorsige net,
(340) En ’t hout’er noch dikmaels een uertje van ’t bet.
’t Maekt stronten tot Coning, en Coning tot stront,
En smelt gelijk honing, Messieurs, inje mont.
’t Maekt wilde luy tam, en tamme luy wilt,
Quispenningen gierig, en Giregaerts mildt.
(345) ’t Maekt botte scherpsinnig, scherpsinnige bot,
d’Inhalige beesten tot allemans spot.
’t Maekt uylen tot mens, en mensen tot uyl,
Van menig mans bekjen een merekats-muyl.
’t Maekt korte luy lang, en lange luy kort,
(350) Wanneer het aen stoelen of bancken niet schort.
’t Doet gaende luy staen, en staende luy gaen,
En moediger treen als een engelse haen.
’t Maekt frisse luy quips, en de quapse gesont,
En de vierkante luy als een kegel so rond.
(355) ’t Geeft twistige vree, en vredige twist,
En maekt dat’er meenig sijn voorbroek bepist.
’t Maekt groene luy dor, en dorre luy groen,
[fol. B1r]
En doetje de kusjens vrypostiger doen.
’t Maekt kuyssen ontuchtig*, ontuchtige kuys,
(360) En ’t leertje de grepen na Trijnekes puys.
’t Maekt rappe tot hentelaers, hentelaers rap,
En setje de benen als staken soo schrap,
’t Maekt volle luy hol, en holle luy vol,
En menigen vogel een ander wijfs pol.
(365) ’t Maekt ieten tot niet, en nieten tot iet,
En doet de luy spoken dat ’t alleman siet.
’t Maeckt thienen tot nul, en nullen tot thien,
En Koeckoecken beesten, met hoorens versien.
’t Maeckt fijne luy werelts, en wereltse fijn,
(370) En duysende smuygers diacons in schijn.
’t Maeckt vette luy mager, en magere vet,
En leertje des morgens een klinckent gebet.
’t Maeckt moye luy lelijck, en leelijcke moy,
En jaeght ’er oock meenigh, eer ’t tijt is, te koy.
(375) ’t Maeckt reyne besmet, besmette weer reyn,
En maecktje drievoetiger als een bagijn.
’t Maeckt domme luy snedigh, en snedige dom,
Het laet sigh doorkerven, en ’t klaeght ’er niet om.
’t Maeckt laege luy hoogh, en hooge luy laegh,
(380) En maecktje tot suypen te wonderlijck graegh.
’t Maeckt slechte luy deftigh, en deftige slecht,
Maer selden soo kuys, als Potiphars knecht.
’t Maeckt malse kost tay, en taye kost mals,
En haelt de secreten uyt mennigen hals.
(385) ’t Maeckt dagen tot nacht, en nachten tot dagh,
En doet een mensch sien, dat hy nimmer en sagh.
’t Maeckt nedrige groots, en grootse gemeen,
En hout de geselschappen moytjes by een.
’t Maeckt trouwe verraders, verraders weer trouw,
(390) En laet niet een geckje met rust in je mou.
’t Maeckt meerder tot min, en minder tot meer,
En slingert de grootste kadetten ter neer.
’t Maeckt kinderen vaders, en vaders weer kint,
En maeckt sich by grooten en kleynen bemint.
(395) ’t Maeckt de State-luy Prins, en Prinse-luy Staets,
[fol. B1v]
’t Is selden met Priesters, en Papen goe-maets.
’t Maekt losse bedaert, bedaerde luy los,
En ’t maekje so listig als Reyntje de Vos.
’t Maekt wroede luy mal, en malle luy wroed,
(400) En doet imant singen, al heeft hy geen goed.
’t Maekt vremden tot kennis, en kennissen vremd,
En mennigen leerling Orange in ’t hemd.
’t Maekt tere robust, robuste luy teer,
En mennich tot vercken, bunsing, en beer.
(405) ’t Maekt schoone luy vuyl, en vuyle luy schoon,
En Rijmers, die sweren by saen en idoon.
’t Maekt willige weyg’rig, en weyg’rige ree,
’t Kan rijden te paert, en varen ter zee.
’t Maekt nauwe luy ruym, en ruyme luy nauw,
(410) ’t En spreekt niet een woord, al geef j’et een grauw.
’t Maekt jok tot ernst, en ernst tot jok,
En ’t prijstje de kelder-knecht boven de kok.
’t Maekt stramme luy rad, en radde luy stram,
’t Doet grijse luy lurcken als ’t kind aen de mam.
(415) ’t Maekt sieken gesont, gesonde luy sieck,
En mennig abollig en drolligen Grieck.
’t Maekt valse luy deugtsaem, en deugtsame vals,
En doet haer niet spreken als schots en als wals.
’t Maekt sloffe precijs, precijse luy slof,
(420) ’t Is ook den oprechte en suyverste snof.
’t Maekt moeje luy rustend, en rustende moei,
Veel wat’rige tanden, en mennigen foei.
’t Maekt gave luy quastig, en quastige gaef,
De grootste van ’t land sijn dienaer en slaef.
(425) ’t Maekt veynsers recht-uyt, recht-uyten geveynst,
Dat mennig man op sijn wijfs knorrepot peynst.
’t Maekt sure lieftallig, lieftallige suer,
En sommige manluy haer wijven te huer.
’t Maekt regse luy slincx, en slincxse luy regs,
(430) Ook maekt het de Vrouluy te byster goet legs.
’t Maekt vrienden tot vyand, en vyand tot vriend,
’t Doet mennig laveren, schoon ’t wintjen hem dient.
’t Maekt vrye luy slaven, en slaven weer vry,
[fol. B2r]
’t Doet smaken de grutten als suykerden-bry.
(435) ’t Maeckt waerden tot gasten, en gasten tot waerd,
En ’t is ongemeen aenlockend’ van aert.
’t Maeckt vunse welrieckent, welrieckende vuns,
’t Doet menigen voerman verliesen de luns.
’t Maeckt deftige slecht, en slechte vermaert,
(440) En ’t bruyt oock wel eens een ruyter van ’t paerdt.
’t Maeckt geuse luy paeps, en paepse luy geus,
By die haer confessie maer doen voor de leus.
’t Maeckt stille luy schreeuwers, en schreeuwers weer stil,
’t Laet d’Arminianen geen libere wil.
(445) ’t Maeckt Mennon een vechter, en vechters mennist,
En ’t krijght op sijn uytvaert gemeenlijck een kist.
’t Maeckt stoute luy blo, en bloje luy stout,
Oock slacht het de pagies, die worden noyt out.
’t Maeckt dicke luy dun, en dunne luy dick,
(450) Het laet sich verbranden, en seyt niet eens, kick.
’t Maeckt nuwen tot dan, en dannen tot nu,
By ’t laetste geluy een pijpje sans plus.
’t Maeckt bruyne luy blanck, en blancke luy bruyn,
En ’t maeckt sijn aleyen tot binnen je kruyn.
(455) ’t Maeckt heeren tot knechten, en knechten tot heer,
En ’t brenght de vijf sinnen tot minder of meer.
’t Maeckt arme luy rijck, en rijcke luy arm,
En ’t hooft als een varse kauwjyse so warm.
’t Maeckt harde luy weeck, en weecke luy hart,
(460) En ’t doetje meest gaen met een hangende start.
’t Maeckt paffe luy lustig, en lustige paf,
En ’t maecktje den afgang so suyver als draf.
’t Maeckt sware luy licht, en lichte luy swaer,
Het benevelt de oogen, en ’t maecktse je klaer.
(465) ’t Maeckt dolle luy stemmigh, en stemmige dol,
’t Doet ramlen de winden, soo wel als een knol.
’t Maeckt hongerige sat, en satte weer graegh,
Het troetelt de harsens, en quispelt de maegh.
’t Maeckt lome luy handigh, en handige loom,
(470) ’t Versachtje de nieren als suycker en room.
’t Maeckt kuggers en grynsers, en stilt het gekrijt,
[fol. B2v]
’t Ontbindje de fluymen en maecktse je quijt.
’t Maeckt resten tot schut, en schutten tot rest,
’t Verjaeghtje de muggen, en ’t bantje de pest.
(475) ’t Maeckt doffe luy lucht, en luchte luy dof,
’t Bevrijtje de neus en de mont voor een mof.
’t Maeckt boeren tot Jonkers, en Jonker tot boer,
En teugelt d’opstyging van vaer en van moer.
’t Maekt straffe megaende, megaende luy straf,
(480) En doetje de pleuris verstuyven als kaf.
’t Maekt veel tot luttel, en luttel tot veel,
’t Verwarmt de borst, en suyvert de keel.
’t Maekt helden tot traiters, en traiter tot heldt,
En dat u de nacht-merry nimmermeer quelt.
(485) ’t Maekt basen tot jongens, en jongen tot baes,
Het schildert de gevel, en opent de blaes.
’t Maeckt bleke gekamd, gekamde luy bleeck,
En alle hartlijvigheyt maeckt het je weeck.
’t Maeckt laffe luy hartig, en hartige laf,
(490) En tongen veel dunder als enckelden taf.
’t Maeckt nieuwe versleten, versleten weer nieuw,
Oock maeckt het de pintel van sommige trieuw.
’t Maeckt luye luy naerstigh, en naerstige luy,
Oock maeckt het de tantpijn een euvel gebruy.
(495) ’t Maeckt leken tot leeraers, en leeraers tot leek,
’t Is een Item ’t geneest voor een hou en een steeck.
’t Maeckt vise luy slobb’rig, en slobb’rige vies,
’t Preserveertje voor stanck van een rottende kies.
’t Maeckt grootse luy ned’rig, en ned’rige groots,
(500) En kleurt haer de troonje, schoon siense wat doots.
’t Maeckt stijve luy swack, en swacke weer stijf,
En veegje de Franse karwaesje van ’t lijf.
’t Maeckt heusse luy guyten, en guyten weer heus,
Het loutert de pens, en kittelt de neus.
(505) ’t Beneemt de couragie, en geeft den mens moed,
Ja ’t doet hem tot in sijn Jan Dirckse goed.
Summa summarum, en hierom en daerom, met een woort,

Nulla salutifero praestantior herba Tobaco.

[fol. B3r]
Want sou ’k al de krachten van dit nobile kruyt verhalen,
(510) Wie sou mijn ’t verslijten van mijn tong dan betalen?
Maer lichtelijck sullen de Liefhebbers denken,
Waer is het voor te koop, of sou hy ’t ons ook wille schenken?
Wy leren van Holland wat ons schencken kan baten:
Maer waer ik het voor verkoop, daer hoor ik graeg af praten.
(515) Dat sal ickje wel haest met een woortjen of twee weten te seggen,
Sonder dat m’er eenige Comparitien over sal behoeven te leggen,
Schoon dat het hedendaegs wel om geringer saeken geschiet:
Maer dat een ander doet, dat raekt ons in alle geval oock niet.
’t Salje dan (kort uyt) met briefje met al, niet meer komen te staen
(520) Als een biertje, de helft van een paertje, of ’t vierdepart van een vaen,
Daer voor hebje een heel twee en dartigste part van een pont, in de Waeg genoemt een loot.
Mennig eyntjen is ’er in de winter tijt pas even so groot,
Daer een Joffer wel eens so veel voor sou willen geven;
Maer alle eyntjes en zijn niet eens, gelijk wy ook by ene koop niet leven:
(525) Wilse ymant liever by de doos? of by de lange maet? soo verkoopse de
                        Liefhebbers ook wel,
Want drie sulke eyntjes maken net een noortse deuvick, en drie noortse deuvicken
                        net een el;
Summa summarum, so sou de el net komen te belopen
Twee pintjes, twee mengelen, en drie hele stopen.
Wie sou voor soo geringen prijs soo heerlijcken kruyt willen missen?
(530) Al sou men ’t maer kopen om sijn houtwerk me te vernissen:
Geen sterffelijk mens kan dromen,
Wat ongeval hem schielijck sou kunnen overkomen,
En dan staen die nauw-naersen mennigmael so verlegen,
Ofse haer dimissie van de Graef van Horn hadden gekregen,
(535) Maer so’er ymant is, die hier niet graegh wil kopen,
Die koom maer aen mijn huys, het staet voor yder open;
Een yder magh mijn daer vry uyten sijn gebreken,
In kamer, in secreet, ’k ben over al te spreken.
[fol. B3v]
’k Veyl overal myn waer, ’k heb allerley sortering;
(540) Die weynich heeft te koop, heeft selden goeje nering.
Vraegt ymant, hoe ick heet, van waer, en waer woonachtig,
Mijn bullen tuygen dat, als nieuwe mos so krachtig:
Maer evenwel, om u in alles te believen,
So luyster dan in ’t kort na d’inhout van mijn brieven.
(545) Voor eerst, hoe dat ick heet? ick heet Jan Pleyn Courage;
Mijn naem en daet sijn eens, Messieurs, an no’t langagie,
Mijn Vader was een man van seer doorluchten huyse,
Die swabber wiert op een der grootste Haring-buysen.
Ik kom (dat jy ’t verstaet) hier op geen strowis drijven,
(550) En ’k meen (dat jy ’t verstaet) hier oock noch wat te blijven.
Mijn wapen, wel doorstreept met recht en kromme swieren,
Heeft, so Mama mijn seyd, wel ’t negentig quartieren.
Geen een, maer meer dan thien, en noch wel thien propheten,
Hebben van mijn geboort al eeuwen lang geweten.
(555) Ick ben dan, ruym so groot als d’aldergrootste groten,
Na dat men om mijn sond veel roejers en piloten,
Niet uyt de roosmarijn, blomkool, of bitekroten,
Maer dicht by Bilderdam uyt Buyk-sloot eerst gesproten;
So dat ick luckig in de werelt arriveerde,
(560) Daer ick de kennis van dees brave kruye leerde.
Nu, waer ick woon? ick woon, om duydelick te seggen,
Niet op de mokerhey in struyken of in heggen,
Ook niet tot Ouwerschie, Malacken of Westphalen:
Waer woon ick dan? waer ’k woon? dat sal ickje verhalen,
(565) Ick woon op galg noch rat, in kercken noch in schueren,
Maer ick woon aldernaest mijn aldernaeste bueren;
Wel eer soo woonden ick in al des werelts hoecken,
Die mijn dan vinden* wou, die most mijn eerst gaen soecken,
Of ymant om sinjoor Pleyn de Couragie seynden:
(570) Maer nu, wanneerje gaet een blinde straet ten eynde,
Dan komje wederom, niet waer? tourneerje billen,
Dan even eens gelijck de Stichse Hopluy drillen,
Wanneer sijn Hoogheyt komt; ’k heb meer als eens vernomen,
Dat, die die passen hout, wel weet te recht te komen,
[fol. B4r]
(575) Ja ’t alderkleynste kint, de dwasen en de blinden,
Die souwen door die weg het huys wel kunnen vinden.
De straet heet S^t. Niclaes, een wonder milden Heylig.
’t Huys staet op ’t hoeckje, seer aenvallig en heel veylich.
Vraegje, wat hangt’er uyt? het Bisschopje van Munster,
(580) So net in sijn gewight aen een vergulden unster,
Dat hy staeg helt na ’t swaerst en wayt met alle winden.
Hoe duker of de luy elkaer so kunnen vinden!
d’Een Heylig by den aer, ’t is strontje by sijn broertje,
Maer Claesje kakt het uyt, en Hansje brengt sijn Moertje.
(585) Op ’t Venster staet een Moor, wel eens so swart, van ’t roken,
Als enich haentje pick by d’onderaerdsche spooken.
Ook hebj’ een Friesse Boer die sit op een Canasser,
En lurckt so serieus als ’t kynt van Jan de Wasser.
De Goysche Mellik-meyt hout het met Trijn van Limpen,
(590) En acht een pijp so goet als darthien oortjes timpen.
Ook hebj’ een Bootsgesel, die me niet slecht versien is,
En in sijn armen torst een rolletje Virginis,
’t Kort jantjen inden beck, sijn mutsjen op een zy staet,
So bars als schuppe knecht; en op de selfde ry staet
(595) Een Goudse Borger met sijn gaepert so wijd open,
Dat’er een schijtend fret wel ersling in sou lopen,
Van stuckjes van toebax-pijpjes draegt hy een keten,
Wel vijftig ellen lang, en dat noch ruym gemeten.
Een aepig aepje sit so aepig na het leven,
(600) Naest dese Gouwenaer, een stuyver soumen geven,
Om eens te sien, hoe snaex en smaek’lijk dat dit krot sit;
Geen speetluys, hoe* sjentiel, so sjent op sijn schavot sit;
Sijn elleboogjes bey, die rusten op sijn knietjes,
En in sijn lincker klau heeft hy veel moye lietjes,
(605) Van den Orange Stam, en in sijn rechter pootje
Een witte pijp toeback, wie sou sijn leste grootje
Voor sulck een suyv’re pijp niet willigh willen geven,
Wiens geur de dooden selfs by ’t proeven doet herleven:
En aen de luyffel hangt een rex Orange rollen,
(610) By Pintel-trieuw gedrayt, soo kloeck als Reuse drollen,
En in de gevel staet het wapen van Nassouwen,
Op een Canasser door Jan Hagel uytgehouwen,
[fol. B4v]
En boven op het huys, op ’t tipje van de gevel
Staet Polyphemus met een afgesengde knevel,
(615) En huylt vast snot en quijl, dat door Ulysses vonden,
Sijn oog, sijn waerdste pand so deerlijck is geschonden,
Nu soeckt hy in dit kruyt sijn droefheyt te versmoren,
En smookt uyt groter pijp als d’aldergrootsten toren.
Nu weetje waer ick woon, en waer ick meen te blijven,
(620) Somen den handel niet soekt uyt de stad te drijven;
De meesten hebben hier vermaeck in ’t rentenieren,
Of met een fulpe jak nae ’t Raethuys toe te swieren,
Of om een ampje met ’t lantarentje te lopen:
’t Was beter, datse hier by mijn wat quamen kopen,
(625) En veylden ’t achter lant aen reysigers en boeren,
’k Wed, datse dan so licht niet achter uyt en voeren,
’k Wed men geen Mertens vond tot valse ordonantien,
Noch oock geen schurcken met veranderde quitantien.
Liefhebbers, het word laet en tijt om te gaen wand’len,
(630) Heeft ymant lust, mijn noch dit laetste af te hand’len,
Die spreek by tijts; Messieurs, ick weet het salje spijten,
So ick het wederom kom in de kist te smijten;
Al wouje dan voor ’t loot een patacon betalen,
Je kreegt het niet, of’k most weer uyt mijn kist gaen halen.
(635) Nou, Za! liefhebbers, spreek, lusje noch wat te kopen,
Of daet'lijck sluyt ik toe; wat segje? ’t is noch open,
Dat’s toe: wilje nu meer, Messieurs, je weet mijn woning
Op de hoek van S. Niclaes, in de Westphaelse Koning.

EYNDE.

Tekstkritiek:

vs. 34 troggelaers (als in UBA 61-2005) er staat: trogelaers
vs. 90 saeckje (als in UBA 61-2005) er staat: saecke
vs. 112 Guetje in UBA 61-2005 staat: Guitje
vs. 257 euvel in UBA 61-2005 staat: edel
vs. 359 untuchtig er staat: oneuchtig
vs. 568 vinden in UBA 61-2005 staat: hebben
vs. 602 hoe in UBA 61-2005 staat: soo

• Voorkeurenpagina Opleiding Nederlands