x VERGILI MARONIS ECLOGA PRIMA
Meliboeus
Tityre, tu patulae recubans sub tegmine fagi
Silvestrem tenui Musam meditaris avena;
Nos patriae fines, & dulcia linquimus arva.
Nos patriam fugimus; tu, Tityre, lentus in umbra
(5) Formosam resonare doces Amaryllida sylvas.
Tityrus
O Meliboee, deus nobis haec otia fecit.
Namque erit ille mihi semper deus, illius aram
Saepe tener nostris ab ovilibus imbuet agnus.
Ille meas errare boves, ut cernis, & ipsum
(10) Ludere quae vellem calamo permisit agresti.
Meliboeus
Non equidem invideo, miror magis; undique totis
Usque adeo turbatur agris. en ipse capellas
Protenus aeger ago; hanc etiam vix, Tityre, duco.
Hic inter densas corylos modo namque gemellos,
(15) Spem gregis, a, silice in nuda conixa reliquit.
Saepe malum hoc nobis, si mens non laeva fuisset,
De caelo tactas memini praedicere quercus.
Sed tamen iste deus qui sit da, Tityre, nobis.
Tityrus
Urbem quam dicunt Romam, Meliboee, putavi
(20) Stultus ego huic nostrae similem, cui saepe solemus
Pastores ovium teneros depellere fetus.
Sic canibus catulos similes, sic matribus haedos
Noram, sic parvis componere magna solebam.
Verum haec tantum alias inter caput extulit urbes
(25) Quantum lenta solent inter viburna cupressi.
Meliboeus
Et quae tanta fuit Romam tibi causa videndi?
Tityrus
Libertas, quae sera tamen respexit inertem,
Candidior postquam tondenti barba cadebat,
Respexit tamen, & longo post tempore venit,
(30) Postquam nos Amaryllis habet, Galatea reliquit.
Namque - fatebor enim - dum me Galatea tenebat,
Nec spes libertatis erat nec cura peculi.
Quamvis multa meis exiret victima saeptis
Pinguis, & ingratae premeretur caseus urbi,
(35) Non umquam gravis aere domum mihi dextra redibat.
Meliboeus
Mirabar quid maesta deos, Amarylli, vocares,
Cui pendere sua patereris in arbore poma.
Tityrus hinc aberat. ipsae te, Tityre, pinus,
Ipsi te fontes, ipsa haec arbusta vocabant.
Tityrus
(40) Quid facerem? neque servitio me exire licebat
Nec tam praesentis alibi cognoscere divos.
Hic illum vidi juvenem, Meliboee, quot annis
Bis senos cui nostra dies altaria fumant,
Hic mihi responsum primus dedit ille petenti:
(45) pascite ut ante boves, pueri, submittite tauros.
Meliboeus
Fortunate senex, ergo tua rura manebunt
Et tibi magna satis, quamvis lapis omnia nudus
Limosoque palus obducat pascua junco.
Non insueta gravis temptabunt pabula fetas
(50) Nec mala vicini pecoris contagia laedent.
Fortunate senex, hic inter flumina nota
Et fontis sacros frigus captabis opacum;
Hinc tibi, quae semper, vicino ab limite saepes
Hyblaeis apibus florem depasta salicti
(55) Saepe levi somnum suadebit inire susurro;
Hinc alta sub rupe canet frondator ad auras,
Nec tamen interea raucae, tua cura, palumbes
Nec gemere aeria cessabit turtur ab ulmo.
Tityrus
TI. Ante leves ergo pascentur in aethere cervi,
(60) Et freta destituent nudos in litore pisces:
Ante, pererratis amborum finibus, exsul
Aut Ararim Parthus bibet, aut Germania Tigrim,
Quam nostro illius labatur pectore vultus.
Meliboeus
ME. At nos hinc, alii sitientis ibimus Afros;
(65) Pars Scythia, & rapidum Cretae veniemus Oaxen,
Et penitus toto divisos orbe Britannos.
En unquam patrios longo post tempore finis,
Pauperis, & tuguri congestum cespite culmen,
Post aliquot (mea regna) videns mirabor aristas?
(70) Impius haec tam culta novalia miles habebit?
Barbarus has segetes? en, quo discordia cives
Perduxit miseros; en queis consevimus agros.
Insere nunc, Meliboee, pyros, pone ordine vites:
Ite meae, felix quondam pecus, ite capellae.
(75) Non ego vos posthac viridi projectus in antro
Dumosa pendere procul de rupe videbo:
Carmina nulla canam; non me pascente, capellae
Florentem cytisum, & salices carpetis amaras.
Tityrus
TI. Hic tamen hanc mecum poteras requiescere noctem
(80) Fronde super viridi. sunt nobis mitia poma,
Castaneae molles, & pressi copia lactis.
Et jam summa procul villarum culmina fumant,
Majoresque cadunt altis de montibus umbrae.

P. VERGILI MARONIS ECLOGA SECVNDA
Formosum pastor Corydon ardebat Alexin,
Delicias domini, nec quid speraret, habebat.
Tantum inter densas umbrosa cacumina fagos
Assidue veniebat: ibi haec incondita solus
(5) Montibus, & sylvis studio jactabat inani.
O crudelis Alexi, nihil mea carmina curas?
Nil nostri miserere? mori me denique cogis?
Nunc etiam pecudes umbras, & frigora captant;
Nunc virides etiam occultant spineta lacertos:
(10) Thestylis, & rapido fessis messoribus aestu
Alia serpillumque, herbas contundit olentis.
[p. 7]
At mecum raucis, tua dum vestigia lustro,
Sole sub ardenti resonant arbusta cicadis.
Nonne fuit satius tristis Amaryllidos iras
(15) Atque superba pati fastidia? nonne Menalcam?
Quamvis ille niger, quamvis tu candidus esses?
O formose puer, nimium ne crede colori;
Alba ligustra cadunt, vaccinia nigra leguntur.
Despectus tibi sum nec quis sim quaeris, Alexi:
(20) Quam dives pecoris nivei, quam lactis abundans.
Mille meae Siculis errant in montibus agnae:
Lac mihi non aestate novum, non frigore defit.
Canto quae solitus, si quando armenta vocabat,
Amphion Dircaeus in Actaeo Aracyntho.
(25) Nec sum adeo informis; nuper me in litore vidi,
Cum placidum ventis staret mare. non ego Daphnin
Iudice te metuam, si numquam fallit imago.
O tantum libeat mecum tibi sordida rura
Atque humiles habitare casas, & figere cervos
(30) Haedorumque gregem viridi compellere hibisco.
Mecum una in sylvis imitabere Pana canendo.
Pan primum calamos cera conjugere pluris
Instituit; Pan curat oves, oviumque magistros;
Nec te poeniteat calamo trivisse labellum:
(35) Haec eadem ut sciret, quid non faciebat Amyntas?
Est mihi disparibus septem compacta cicutis
Fistula, Damoetas dono mihi quam dedit olim,
Et dixit moriens: Te nunc habet ista secundum.
Dixit Damoetas, invidit stultus Amyntas.
(40) Praeterea duo nec tuta mihi valle reperti
Capreoli sparsis etiam nunc pellibus albo,
Bina die siccant ovis ubera; quos tibi servo.
[p. 8]
Iam pridem à me illos abducere Thestylis orat:
Et faciet, quoniam sordent tibi munera nostra.
(45) Huc ades, ô formose puer, tibi lilia plenis
Ecce ferunt Nymphae calathis; tibi candida Nais,
Pallentes violas, & summa papavera carpens,
Narcissum, & florem jungit bene olentis anethi;
Tum casia atque aliis intexens suavibus herbis
(50) Mollia luteola pingit vaccinia caltha.
Ipse ego cana legam tenera lanugine mala,
Castaneasque nuces, mea quas Amaryllis amabat.
Addam cerea pruna, &honos erit huic quoque pomo.
Et vos ô lauri, carpam, & te proxima myrte;
(55) Sic positae quoniam suavis miscetis odores.
Rusticus es Corydon; nec munera curat Alexis:
Nec, si muneribus certes, concedat Iollas.
Eheu, quid volui misero mihi? floribus Austrum
Perditus, & liquidis inmissi fontibus apros.
(60) Quem fugis ah demens? habitarunt dii quoque sylvas,
Dardaniusque Paris. Pallas, quas condidit arces,
Ipsa colat: nobis placeant ante omnia sylvae.
Torva leaena lupum sequitur, lupus ipse capellam,
Florentem cytisum sequitur lasciva capella;
(65) Te Corydon, ô Alexi. Trahit sua quemque voluptas.
Aspice, aratra jugo referunt suspensa juvenci
Et sol crescentes decedens duplicat umbras:
Me tamen urit amor: Quis enim modus adsit amori?
Ah Corydon, Corydon, quae te dementia cepit?
(70) Semiputata tibi frondosa vitis in ulmo est.
Quin tu aliquid saltem potius, quorum indiget usus,
Viminibus mollique paras detexere junco?
Invenies alium, si te hic fastidit Alexis. [nu Alexin]

[p. 9]
P. VERGILI MARONIS ECLOGA TERTIA
ME. DIc mihi Damoeta, Cujum pecus? an Meliboei?
DA. Non, verum Aegonis: nuper mihi tradidit Aegon.
ME. Infelix ô semper ovis pecus, ipse Neaeram
Dum fovet, ac ne me sibi praeferat illa, veretur;
(5) Hic alienus oves custos bis mulget in hora:
Et succus pecori, & lac subducitur agnis.
Damoetas
DA. Parcius ista viris tamen objicienda memento;
Novimus, & qui te, transversa tuentibus hircis,
Et quo, sed faciles Nymphae risere, sacello.
Menalcas
ME. (10) Tum, credo, cum me arbustum videre Miconis,
Atque mala vites incidere falce novellas.
DA. Aut hic ad veteres fagos cum Daphnidos arcum
Fregisti, & calamos, quae tu, perverse Menalca,
Et, cum vidisti puero donata, dolebas
(15) Et, si non aliqua nocuisses, mortuus esses.
Menalcas
ME. Quid domini faciant, audent cum talia fures?
Non ego te vidi Damonos, pessime, caprum
Excipere insidiis multum latrante Lycisca?
Et cum clamarem quo nunc se proripit ille?
(20) Tityre, coge pecus, tu post carecta latebas.
Damoetas
DA. An mihi cantando victus non redderet ille,
Quem mea carminibus meruisset fistula caprum?
Si nescis, meus ille caper fuit;, & mihi Damon
Ipse fatebatur sed reddere posse negabat.
Menalcas
ME. (25) Cantando tu illum? aut umquam tibi fistula cera
Iuncta fuit? non tu in triviis, indocte, solebas
Stridenti miserum stipula disperdere carmen?
Damoetas
DA. Vis ergo inter nos quid possit uterque vicissim
Experiamur? ego hanc vitulam—ne forte recuses,
(30) Bis venit ad mulctram, binos alit ubere fetus—
Depono; tu dic mecum quo pignore certes.
Menalcas
ME. De grege non ausim quicquam deponere tecum.
Est mihi namque domi pater, est iniusta noverca,
Bisque die numerant ambo pecus, alter, & haedos.
(35) Verum, id quod multo tute ipse fatebere maius,
Insanire libet quoniam tibi, pocula ponam
Fagina, caelatum divini opus Alcimedontos,
Lenta quibus torno facili superaddita vitis
Diffusos hedera vestit pallente corymbos.
(40) In medio duo signa, Conon et—quis fuit alter,
Descripsit radio totum qui gentibus orbem,
Tempora quae messor, quae curvus arator haberet?
Necdum illis labra admovi, sed condita servo.
Damoetas
DA. Et nobis idem Alcimedon duo pocula fecit
(45) Et molli circum est ansas amplexus acantho
Orpheaque in medio posuit sylvasque sequentis;
Necdum illis labra admovi, sed condita servo.
Si ad vitulam spectas, nihil est quod pocula laudes.
Menalcas
ME. Numquam hodie effugies; veniam quocumque vocaris.
(50) Audiat haec tantum vel qui venit, ecce Palaemon.
Efficiam posthac ne quemquam voce lacessas.
Damoetas
Quin age, si quid habes: in me mora non erit ulla
Nec quenquam fugio. tantum, vicine Palaemon,
Sensibus haec imis (res est non parva) reponas.
Palaemon
(55) Dicite, quandoquidem in molli consedimus herba.
Et nunc omnis ager, nunc omnis parturit arbos,
Nunc frondent sylvae, nunc formosissimus annus.
Incipe, Damoeta; tu deinde sequere, Menalca.
Alternis dicetis; amant alterna Camenae.
Damoetas
(60) Ab Iove principium Musae, Iovis omnia plena;
Ille colit terras, illi mea carmina curae.
Menalcas
Et me Phoebus amat; Phoebo sua semper apud me
Munera sunt, lauri, & suave rubens hyacinthus.
Damoetas
Malo me Galatea petit, lasciva puella,
(65) Et fugit ad salices, & se cupit ante videri.
Menalcas
At mihi sese offert ultro meus ignis, Amyntas,
Notior ut jam sit canibus non Delia nostris.
Damoetas
Parta meae Veneri sunt munera; namque notavi
Ipse locum aeriae quo congessere palumbes.
Menalcas
(70) Quod potui, puero sylvestri ex arbore lecta
Aurea mala decem misi; cras altera mittam.
Damoetas
O quotiens, & quae nobis Galatea locuta est!
Partem aliquam, venti, divûm referatis ad auris.
Menalcas
Quid prodest quod me ipse animo non spernis, Amynta,
(75) Si, dum tu sectaris apros, ego retia servo?
Damoetas
Phyllida mitte mihi; meus est natalis, Iolla,
Cum faciam vitula pro frugibus, ipse venito.
Menalcas
Phyllida amo ante alias; nam me discedere flevit
Et longum formose, vale, vale, inquit, Iolla.
Damoetas
(80) Triste lupus stabulis, maturis frugibus imbres,
Arboribus venti, nobis Amaryllidos irae.
Menalcas
Dulce satis umor, depulsis arbutus haedis,
Lenta salix feto pecori, mihi solus Amyntas.
Damoetas
Pollio amat nostram, quamvis est rustica, Musam;
(85) Pierides, vitulam lectori pascite vestro.
Menalcas
Pollio, & ipse facit nova carmina; pascite taurum,
Iam cornu petat, & pedibus qui spargat harenam.
Damoetas
Qui te, Pollio, amat veniat quo te quoque gaudet;
Mella fluant illi, ferat, & rubus asper amomum.
Menalcas
(90) Qui Bavium non odit, amet tua carmina, Mevi,
Atque idem jungat vulpes, & mulgeat hircos.
Damoetas
Qui legitis flores, & humi nascentia fraga,
Frigidus—ô pueri, fugite hinc—latet anguis in herba.
Menalcas
Parcite, oves, nimium procedere; non bene ripae
(95) Creditur; ipse aries etiam nunc vellera siccat.
Damoetas
Tityre, pascentis à flumine reice capellas;
Ipse, ubi tempus erit, omnis in fonte lavabo.
Menalcas
Cogite oves, pueri; si lac praeceperit aestus,
Ut nuper, frustra pressabimus ubera palmis.
Damoetas
(100) Heu heu, quam pingui macer est mihi taurus in ervo!
Idem amor exitium pecori pecorisque magistro.
Menalcas
His certe—neque amor causa est—vix ossibus haerent;
Nescio quis teneros oculus mihi fascinat agnos.
Damoetas
Dic quibus in terris—et eris mihi magnus Apollo—
(105) Tris pateat caeli spatium non amplius ulnas.
Menalcas
Dic quibus in terris inscripti nomina regum
Nascantur flores, & Phyllida solus habeto.
Palaemon
Non nostrum inter vos tantas componere lites:
Et vitula tu dignus, & hic, & quisquis amores
(110) Aut metuet dulcis aut experietur amaros.
Claudite jam rivos, pueri; sat prata biberunt.

P. VERGILI MARONIS ECLOGA QVARTA
Sicelides Musae, paulo majora canamus.
Non omnis arbusta juvant humilesque myricae;
Si canimus sylvas, sylvae sint consule dignae.
Ultima Cumaei venit jam carminis aetas;
Magnus ab integro saeclorum nascitur ordo. 5
Iam redit, & Virgo, redeunt Saturnia regna,
Iam nova progenies caelo demittitur alto.
Tu modo nascenti puero, quo ferrea primum
Desinet ac toto surget gens aurea mundo,
Casta fave Lucina; tuus jam regnat Apollo. 10
Teque adeo decus hoc aevi, te consule, inibit,
Pollio, & incipient magni procedere menses;
Te duce, si qua manent sceleris vestigia nostri,
Inrita perpetua solvent formidine terras.
Ille deum vitam accipiet divisque videbit 15
Permixtos heroas, & ipse videbitur illis
Pacatumque reget patriis virtutibus orbem.
At tibi prima, puer, nullo munuscula cultu
Errantis hederas passim cum baccare tellus
Mixtaque ridenti colocasia fundet acantho. 20
Ipsae lacte domum referent distenta capellae
Ubera nec magnos metuent armenta leones;
Ipsa tibi blandos fundent cunabula flores.
Occidet, & serpens, & fallax herba veneni
Occidet; Assyrium vulgo nascetur amomum. 25
At simul heroum laudes, & facta parentis
Iam legere, & quae sit poteris cognoscere virtus,
Molli paulatim flavescet campus arista
Incultisque rubens pendebit sentibus uva
Et durae quercus sudabunt roscida mella. 30
Pauca tamen suberunt priscae vestigia fraudis,
Quae temptare Thetin ratibus, quae cingere muris
Oppida, quae jubeant telluri infindere sulcos.
Alter erit tum Tiphys, & altera quae vehat Argo
Delectos heroas; erunt etiam altera bella 35
Atque iterum ad Trojam magnus mittetur Achilles.
Hinc, ubi jam firmata virum te fecerit aetas,
Cedet, & ipse mari vector nec nautica pinus
Mutabit merces; omnis feret omnia tellus.
Non rastros patietur humus, non vinea falcem, 40
Robustus quoque jam tauris juga solvet arator;
Nec varios discet mentiri lana colores,
Ipse sed in pratis aries jam suave rubenti
Murice, jam croceo mutabit vellera luto,
Sponte sua sandyx pascentis vestiet agnos. 45
Talia saecla suis dixerunt currite fusis
Concordes stabili fatorum numine Parcae.
Adgredere ô magnos—aderit jam tempus—honores,
Cara deum suboles, magnum Iovis incrementum.
Aspice convexo nutantem pondere mundum, 50
Terrasque tractusque maris caelumque profundum;
Aspice, venturo laetantur ut omnia saeclo.
O mihi tum longae maneat pars ultima vitae,
Spiritus, & quantum sat erit tua dicere facta:
Non me carminibus vincat nec Thracius Orpheus 55
Nec Linus, huic mater quamvis atque huic pater adsit,
Orphei Calliopea, Lino formosus Apollo.
Pan etiam, Arcadia mecum si judice certet,
Pan etiam Arcadia dicat se judice victum.
Incipe, parve puer, risu cognoscere matrem; 60
Matri longa decem tulerunt fastidia menses.
Incipe, parve puer. qui non risere parenti,
Nec deus hunc mensa dea nec dignata cubili est.

P. VERGILI MARONIS ECLOGA QVINTA
Menalcas
Cur non, Mopse, boni quoniam conuenimus ambo
Tu calamos inflare levis, ego dicere versus,
Hic corylis mixtas inter consedimus ulmos?
Mopsus
Tu major; tibi me est aequom parere, Menalca,
Sive sub incertas Zephyris motantibus umbras, 5
Sive antro potius succedimus. Aspice ut antrum
Siluestris raris sparsit labrusca racemis.
Menalcas
Montibus in nostris solus tibi certat Amyntas.
Mopsus
Quid, si idem certet Phoebum superare canendo?
Menalcas
Incipe, Mopse, prior, si quos aut Phyllidis ignis 10
Aut Alconis habes laudes aut jurgia Codri;
Incipe; pascentis seruabit Tityrus haedos.
Mopsus
Immo haec in viridi nuper quae cortice fagi
Carmina descripsi, & modulans alterna notavi,
Experiar: tu deinde jubeto certet Amyntas. 15
Menalcas
Lenta salix quantum pallenti cedit oliuae,
Puniceis humilis quantum saliunca rosetis,
Iudicio nostro tantum tibi cedit Amyntas.
Sed tu desine plura, puer; successimus antro.
Mopsus
Exstinctum Nymphae crudeli funere Daphnim 20
Flebant (uos coryli testes, & flumina Nymphis),
Cum complexa sui corpus miserabile nati
Atque deos atque astra vocat crudelia mater.
Non ulli pastos illis egere diebus
Frigida, Daphni, boves ad flumina: nulla neque amnem 25
Libavit quadrupes, nec graminis attigit herbam.
Daphni, tuom Poenos etiam ingemuisse leones
Interitum montesque feri sylvaque loquontur.
Daphnis, & Armenias curru subiungere tigris
Instituit; Daphnis thiasos inducere Bacchi, 30
Et foliis lentas intexere mollibus hastas.
Vitis ut arboribus decori est, ut vitibus uvae,
Ut gregibus tauri, segetes ut pinguibus arvis,
Tu decus omne tuis. Postquam te fata tulerunt,
Ipsa Pales agros atque ipse reliquit Apollo. 35
Grandia saepe quibus mandavimus hordea sulcis,
Infelix lolium, & steriles nascuntur avenae;
Pro molli viola, pro purpureo narcisso
Carduos, & spinis surgit paliurus acutis.
Spargite humum foliis, inducite fontibus umbras, 40
Pastores (mandat fieri sibi talia Daphnis),
Et tumulum facite, & tumulo superaddite carmen:
Daphnis ego in siluis hinc usque ad sidera notus
Formosi pecoris custos formosior ipse.
Menalcas
Tale tuom carmen nobis, divine poeta, 45
Quale sopor fessis in gramine, quale per aestum
Dulcis aquae saliente sitim restinguere rivo.
Nec calamis solum aequiperas, sed voce magistrum;
Fortunate puer, tu nunc eris alter ab illo.
Nos tamen haec quocumque modo tibi nostra vicissim 50
Dicemus, Daphnimque tuom tollemus ad astra;
Daphnim ad astra feremus: amavit nos quoque Daphnis.
Mopsus
An quicquam nobis tali sit munere maius?
Et puer ipse fuit cantari dignus, & ista
Iam pridem Stimichon laudavit carmina nobis. 55
Menalcas
Candidus insuetum miratur limen Olympi
Sub pedibus videt nubes, & sidera Daphnis.
Ergo alacris sylvas, & cetera rura voluptas
Panaque pastoresque tenet Dryadasque puellas.
Nec lupus insidias pecori, nec retia ceruis 60
Ulla dolum meditantur: amat bonus otia Daphnis.
Ipsi laetitia voces ad sidera jactant
Intonsi montes; ipsae jam carmina rupes,
Ipsa sonant arbusta: Deus, deus ille, Menalca!
Sis bonus ô felixque tuis! En quattuor aras: 65
Ecce duas tibi, Daphni, duas altaria Phoebo.
Pocula bina novo spumantia lacte quotannis,
Craterasque duo statuam tibi pinguis olivi,
Et multo in primis hilarans conuivia Baccho,
Ante focum, si frigus erit, si messis, in umbra, 70
Uina novom fundam calathis Ariusia nectar.
Cantabunt mihi Damoetas, & Lyctius Aegon;
Saltantis Satyros imitabitur Alphesiboeus.
Haec tibi semper erunt, & cum sollemnia vota
Reddemus Nymphis, & cum lustrabimus agros. 75
Dum juga montis aper, fluvios dum piscis amabit,
Dumque thymo pascentur apes, dum rore cicadae,
Semper honos nomenque tuom laudesque manebunt.
Ut Baccho Cererique, tibi sic vota quotannis
Agricolae facient: damnabis tu quoque votis. 80
Mopsus
Quae tibi, quae tali reddam pro carmine dona?
Nam neque me tantum venientis sibilus Austri
Nec percussa juvant fluctu tam litora, nec quae
Saxosas inter decurrunt flumina valles.
Menalcas
Hac te nos fragili donabimus ante cicuta: 85
Haec nos Formosum Corydon ardebat Alexim,
Haec eadem docuit Cuium pecus? an Meliboei?
Mopsus
At tu sume pedum, quod, me cum saepe rogaret,
Non tulit Antigenes (et erat tum dignus amari),
Formosum paribus nodis atque aere, Menalca. 90

P. VERGILI MARONIS ECLOGA SEXTA
Prima Syracosio dignata est ludere versu
Nostra, neque erubuit sylvas habitare, Thalia.
Cum canerem reges, & proelia, Cynthius aurem
Vellit, & admonuit: Pastorem, Tityre, pinguis
Pascere oportet ovis, deductum dicere carmen. 5
Nunc ego (namque super tibi erunt, qui dicere laudes,
Vare, tuas cupiant, & tristia condere bella)
Agrestem tenui meditabor harundine musam.
Non iniussa cano. Si quis tamen haec quoque, si quis
Captus amore leget, te nostrae, Vare, myricae, 10
Te nemus omne canet; nec Phoebo gratior ulla est
Quam sibi quae Vari praescripsit pagina nomen.
Pergite, Pierides. Chromis, & Mnasylus in antro
Silenum pueri somno videre jacentem,
Inflatum hesterno venas, ut semper, Iaccho; 15
Serta procul tantum capiti delapsa jacebant,
Et gravis attrita pendebat cantharus ansa.
Adgressi (nam saepe senex spe carminis ambo
Luserat) iniciunt ipsis ex vincula sertis.
Addit se sociam timidisque superuenit Aegle. 20
Aegle, Naiadum pulcherrima, iamque videnti
Sanguineis frontem moris, & tempora pingit.
Ille dolum ridens: Quo vincula nectitis? inquit.
Soluite me, pueri; satis est potuisse videri.
Carmina quae voltis cognoscite; carmina vobis, 25
Huic aliud mercedis erit. Simul incipit ipse.
Tum vero in numerum Faunosque ferasque videres
Ludere, tum rigidas motare cacumina quercus.
Nec tantum Phoebo gaudet Parnasia rupes,
Nec tantum Rhodope miratur, & Ismarus Orphea. 30
Namque canebat uti magnum per inane coacta
Semina terrarumque animaeque marisque fuissent
Et liquidi simul ignis; ut his exordia primis
Omnia, & ipse tener mundi concreverit orbis;
Tum durare solum, & discludere Nerea ponto 35
Coeperit, & rerum paulatim sumere formas;
Iamque novom terrae stupeant lucescere solem,
Altius atque cadant submotis nubibus imbres,
Incipiant sylvae cum primum surgere, cumque
Rara per ignaros errent animalia montis. 40
Hinc lapides Pyrrhae jactos, Saturnia regna,
Caucasiasque refert volucris, furtumque Promethei.
His adiungit Hylan nautae quo fonte relictum
Clamassent, ut litus Hyla, Hyla, omne sonaret;
Et fortunatam, si numquam armenta fuissent, 45
Pasiphaen nivei solatur amore juvenci.
A! virgo infelix, quae te dementia cepit!
Proetides implerunt falsis mugitibus agros;
At non tam turpis pecudum tamen ulla secuta
Concubitus, quamuis collo timuisset aratrum, 50
Et saepe in levi quaesisset cornua fronte.
A! virgo infelix, tu nunc in montibus erras:
Ille, latus niveum molli fultus hyacintho,
Ilice sub nigra pallentis ruminat herbas,
Aut aliquam in magno sequitur grege. Claudite Nymphae, 55
Dictaeae Nymphae, nemorum jam claudite saltus,
Si qua forte ferant oculis sese obuia nostris
Errabunda bovis vestigia: forsitan illum
Aut herba captum viridi aut armenta secutum
Perducant aliquae stabula ad Cortynia vaccae. 60
Tum canit Hesperidum miratam mala puellam;
Tum Phaethontiadas musco circundat amarae
Corticis, atque solo proceras erigit alnos.
Tum canit, errantem Permessi ad flumina Gallum
Aonas in montis ut duxerit una sororum, 65
Utque viro Phoebi chorus adsurrexerit omnis;
Ut Linus haec illi divino carmine pastor,
Floribus atque apio crinis ornatus amaro,
Dixerit: Hos tibi dant calamos, en accipe, Musae,
Ascraeo quos ante seni; quibus ille solebat 70
Cantando rigidas deducere montibus ornos.
His tibi Grynei nemoris dicatur origo,
Ne quis sit lucus quo se plus jactet Apollo.
Quid loquar aut Scyllam Nisi, quam fama secuta est
Candida succinctam latrantibus inguina monstris 75
Dulichias vexasse rates, & gurgite in alto,
A, timidos nautas canibus lacerasse marinis,
Aut ut mutatos Terei narraverit artus,
Quas illi Philomela dapes, quae dona pararit,
Quo cursu deserta petiverit, & quibus ante 80
Infelix sua tecta super volitaverit alis?
Omnia, quae Phoebo quondam meditante beatus
Audiit Eurotas jussitque ediscere laurus,
Ille canit (pulsae referunt ad sidera valles),
Cogere donec ovis stabulis numerumque referre 85
Iussit, & inuito processit Vesper Olympo.

P. VERGILI MARONIS ECLOGA SEPTIMA
Meliboeus
Forte sub arguta consederat ilice Daphnis,
Compulerantque greges Corydon, & Thyrsis in unum,
Thyrsis ovis, Corydon distentas lacte capellas,
Ambo florentes aetatibus, Arcades ambo,
(5) Et cantare pares, & repondere parati.
Huc mihi, dum teneras defendo à frigore myrtos,
Uir gregis ipse caper deerraverat; atque ego Daphnim
Adspicio. Ille ubi me contra videt: Ocius inquit
huc ades, ô Meliboee; caper tibi saluos, & haedi,
(10) Et, si quid cessare potes, requiesce sub umbra.
Huc ipsi potum venient per prata juvenci;
Hic viridis tenera praetexit harundine ripas
Mincius, eque sacra resonant examina quercu.
Quid facerem? Neque ego Alcippen, nec Phyllida habebam,
(15) Depulsos à lacte domi quae clauderet agnos,
Et certamen erat, Corydon cum Thyrside, magnum.
Posthabui tamen illorum mea seria ludo.
Alternis igitur contendere versibus ambo
Coepere; alternos Musae meminisse volebant.
(20) Hos Corydon, illos referebat in ordine Thyrsis.
Corydon
Nymphae, noster amor, Libethrides, aut mihi carmen,
Quale meo Codro, concedite (proxima Phoebi
Versibus ille facit), aut, si non possumus omnes,
Hic arguta sacra pendebit fistula pinu.
Thyrsis
(25) Pastores, hedera nascentem ornate poetam,
Arcades, inuidia rumpantur ut ilia Codro;
Aut, si ultra placitum laudarit, baccare frontem
Cingite, ne vati noceat mala lingua futuro.
Corydon
Saetosi caput hoc apri tibi, Delia, paruos
(30) Et ramosa Micon viuacis cornua cerui.
Si proprium hoc fuerit, levi de marmore tota
Puniceo stabis suras evincta coturno.
Thyrsis
Sinum lactis, & haec te liba, Priape, quotannis
Exspectare sat est: custos es pauperis horti.
(35) Nunc te marmoreum pro tempore fecimus; at tu,
Si fetura gregem suppleverit, aureus esto.
Corydon
Nerine Galatea, thymo mihi dulcior Hyblae,
Candidior cycnis, hedera formosior alba,
Cum primum pasti repetent praesepia tauri,
(40) Si qua tui Corydonis habet te cura, venito.
Thyrsis
Immo ego Sardoniis videar tibi amarior herbis
Horridior rusco, projecta vilior alga,
Si mihi non haec lux toto jam longior anno est.
Ite domum pasti, si quis pudor, ite, juvenci.
Corydon
(45) Muscosi fontes, & somno mollior herba,
Et quae vos rara viridis tegit arbutus umbra,
Solstitium pecori defendite: jam venit aestas
Torrida, jam lento turgent in palmite gemmae.
Thyrsis
Hic focus, & taedae pingues, hic plurimus ignis
(50) Semper, & adsidua postes fuligine nigri;
Hic tantum Boreae curamus frigora, quantum
Aut numerum lupus aut torrentia flumina ripas.
Corydon
Stant, & juniperi, & castaneae hirsutae;
Strata jacent passim sua quaeque sub arbore poma;
(55) Omnia nunc rident: at, si formosus Alexis
Montibus his abeat, videas, & flumina sicca.
Thyrsis
Aret ager; vitio moriens sitit aeris herba;
Liber pampineas inuidit collibus umbras:
Phyllidis aduentu nostrae nemus omne virebit,
(60) Iuppiter, & laeto descendet plurimus imbri.
Corydon
Populus Alcidae gratissima, vitis Iaccho,
Formosae myrtus Veneri, sua laurea Phoebo,
Phyllis amat corylos; illas dum Phyllis amabit,
Nec myrtus vincet corylos, nec laurea Phoebi.
Thyrsis
(65) Fraxinus in siluis pulcherrima, pinus in hortis,
Populus in fluviis, abies in montibus altis:
Saepius at si me, Lycida formose, revisas,
Fraxinus in siluis cedat tibi, pinus in hortis.
Meliboeus
Haec memini, & victum frustra contendere Thyrsim.
(70) Ex illo Corydon Corydon est tempore nobis.
P. VERGILI MARONIS ECLOGA OCTAVA
Pastorum musam Damonis, & Alphesiboei,
Immemor herbarum quos est mirata juvenca
Certantis, quorum stupefactae carmine lynces,
Et mutata suos requierunt flumina cursus,
(5) Damonis musam dicemus, & Alphesiboei.
Tu mihi seu magni superas jam saxa Timavi,
Sive oram Illyrici legis aequoris, en erit umquam
Ille dies, mihi cum liceat tua dicere facta?
En erit, ut liceat totum mihi ferre per orbem
(10) Sola Sophocleo tua carmina digna coturno?
A te principium; tibi desinet: accipe jussis
Carmina coepta tuis, atque hanc sine tempora circum
Inter victricis hederam tibi serpere laurus.
Frigida vix caelo noctis decesserat umbra,
(15) Cum ros in tenera pecori gratissimus herba,
Incumbens tereti Damon sic coepit oliuae:
Nascere, praeque diem veniens age, Lucifer, almum,
Conjugis indigno Nysae deceptus amore
Dum queror, & divos, quamquam nil testibus illis
(20) Profeci, extrema moriens tamen adloquor hora.
Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus.
Maenalus argutumque nemus pinosque loquentis
Semper habet; semper pastorum ille audit amores
Panaque, qui primus calamos non passus inertis.
(25) Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus.
Mopso Nysa datur: quid non speremus amantes?
Iungentur jam grypes equis, aeuoque sequenti
Cum canibus timidi veniet ad pocula dammae.
Mopse, novas incide faces: tibi ducitur uxor;
(30) Sparge, marite, nuces: tibi deserit Hesperus Oetam.
Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus.
O digno conjucta viro, dum despicis omnis,
Dumque tibi est odio mea fistula dumque capellae
Hirsutumque supercilium promissaque barba,
(35) Nec curare deum credis mortalia quemquam!
Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus.
Saepibus in nostris parvam te roscida mala
(dux ego vester eram) vidi cum matre legentem;
Alter ab undecimo tum me jam acceperat annus;
(40) Iam fragilis poteram à terra contingere ramos:
Ut vidi, ut perii, ut me malus abstulit error!
Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus.
Nunc scio quid sit Amor: duris in cautibus illum
Aut Tmaros aut Rhodope aut extremi Garamantes
(45) Nec generis nostri puerum nec sanguinis edunt.
Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus.
Saeuos Amor docuit natorum sanguine matrem
Commaculare manus; crudelis tu quoque, mater:
Crudelis mater magis, an puer improbus ille?
(50) Improbus ille puer; crudelis tu quoque, mater.
Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus.
Nunc, & ovis ultro fugiat lupus; aurea durae
Mala ferant quercus, narcisso floreat alnus,
Pinguia corticibus sudent electra myricae,
(55) Certent, & cycnis ululae, sit Tityrus Orpheus,
Orpheus in siluis, inter delphinas Arion.
Incipe Maenalios mecum, mea tibia, versus.
Omnia vel medium fiat mare. Vivite, sylvae:
Praeceps aerii specula de montis in undas
(60) Deferar; extremum hoc munus morientis habeto.
Desine Maenalios, jam desine, tibia, versus.
Haec Damon. Vos, quae responderit Alphesiboeus,
Ducite, Pierides: non omnia possumus omnes.
Effer aquam, & molli cinge haec altaria vitta,
(65) Verbenasque adole pinguis, & mascula tura,
Conjugis ut magicis sanos avertere sacris
Experiar sensus: nihil hic nisi carmina desunt.
Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim.
Carmina vel caelo possunt deducere lunam;
(70) Caminibus Circe socios mutavit Ulyssi;
Frigidus in pratis cantando rumpitur anguis.
Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim.
Terna tibi haec primum triplici diversa colore
Licia circumdo, terque haec altaria circum
(75) Effigiem duco: numero deus impare gaudet.
Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim.
Necte tribus nodis ternos, Amarylli, colores;
Necte, Amarylli, modo, & Veneris dic vincula necto.
Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim.
(80) Limus ut hic durescit, & haec ut cera liquescit
Uno eodemque igni, sic nostro Daphnis amore.
Sparge molam, & fragilis incende bitumine laurus.
Daphnis me malus urit; ego hanc in Daphnide laurum.
Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim.
(85) Talis amor Daphnim, qualis cum fessa juvencum
Per nemora atque altos quaerendo bucula lucos,
Propter aquae rivom, viridi procumbit in ulua
Perdita, nec serae meminit decedere nocti,
Talis amor teneat, nec sit mihi cura mederi.
(90) Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim.
Has olim exuvias mihi perfidus ille reliquit,
Pignora cara sui; quae nunc ego limine in ipso,
Terra, tibi mando: debent haec pignora Daphnim.
Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim.
(95) Has herbas atque haec Ponto mihi lecta venena
Ipse dedit Moeris (nascuntur pluruma Ponto);
His ego saepe lupum fieri, & se condere siluis
Moerim, saepe animas imis excire sepulcris,
Atque satas alio vidi traducere messis.
(100) Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim.
Fer cineres, Amarylli, foras, rivoque fluenti
Transque caput jace, nec respexeris. His ego Daphnim
Adgrediar; nihil ille deos, nil carmina curat.
Ducite ab urbe domum, mea carmina, ducite Daphnim.
(105) Aspice: corripuit tremulis altaria flammis
Sponte sua, dum ferre moror, cinis ipse. Bonum sit!
Nescio quid certe est, & Hylax in limine latrat.
Credimus? an qui amant ipsi sibi somnia fingunt?
Parcite, ab urbe venit, jam parcite, carmina, Daphnis.
P. VERGILI MARONIS ECLOGA NONA
Lycidas
Quo te, Moeri, pedes? An, quo via ducit, in urbem?
Moeris
O Lycida, vivi pervenimus, aduena nostri
(quod nunquam veriti sumus) ut possessor agelli
Diceret: Haec mea sunt; veteres migrate coloni.
(5) Nunc victi, tristes, quoniam fors omnia versat,
Hos illi (quod nec vertat bene!) mittimus haedos.
Lycidas
Certe equidem audieram, qua se subducere colles
Incipiunt mollique jugum demittere clivo,
Usque ad aquam, & veteres, jam fracta cacumina, fagos,
(10) Omnia carminibus vestrum servasse Menalcan.
Moeris
Audieras, & fama fuit; sed carmina tantum
Nostra valent, Lycida, tela inter Martia, quantum
Chaonias dicunt aquila veniente columbas.
Quod nisi me quacumque novas incidere litis
(15) Ante sinistra cava monuisset ab ilice cornix,
Nec tuos hic Moeris nec viveret ipse Menalcas.
Lycidas
Heu! Cadit in quemquam tantum scelus? Heu! Tua nobis
Paene simul tecum solacia rapta, Menalca?
Quis caneret Nymphas? Quis humum florentibus herbis
(20) Spargeret, aut viridi fontis induceret umbra?
Vel quae sublegi tacitus tibi carmina nuper,
Cum te ad delicias ferres Amaryllida nostras?
Tityre, dum redeo (brevis est via) pasce capellas;
Et potum pastas age, Tityre, & inter agendum
(25) Occursare capro (cornu ferit ille) caveto.
Moeris
Immo haec quae Varo, necdum perfecta, canebat:
Vare, tuom nomen, superet modo Mantua nobis,
Mantua vae miserae nimium vicina Cremonae,
Cantantes sublime ferent ad sidera cycni.
Lycidas
(30) Sic tua Cyrneas fugiant examina taxos,
Sic cytiso pastae distendant ubera vaccae,
Incipe, si quid habes. Et me fecere poetam
Pierides; sunt, & mihi carmina; me quoque dicunt
Uatem pastores: sed non ego credulus illis;
(35) Nam neque adhuc Vario videor nec dicere Cinna
Digna, sed argutos inter strepere anser olores.
Moeris
Id quidem ago, & tacitus, Lycida, mecum ipse voluto,
Si valeam meminisse; neque est ignobile carmen:
Huc ades, ô Galarea: quis est nam ludus in undis?
(40) Hic ver purpureum, varios hic flumina circum
Fundit humus flores; hic candida populus antro
Imminet, & lentae texunt umbracula vites.
Huc ades; insani feriant sine litora fluctus.
LY. Quid? quae te pura solum sub nocte canentem
(45) Audieram? numeros memini, si verba tenerem.
Daphni, quid antiquos signorum suspicis ortus?
Ecce Dionaei processit Caesaris astrum,
Astrum quo segetes gauderent frugibus, & quo
Duceret apricis in collibus uva colorem.
(50) Insere, Daphni, piros: carpent tua poma nepotes.
Moeris
Omnia fert aetas, animum quoque; saepe ego longos
Cantando puerum memini me condere soles:
Nunc oblita mihi tot carmina, vox quoque Moerim
Iam fugit ipsa: lupi Moerim videre priores.
(55) Sed tamen ista satis referet tibi saepe Menalcas.
Lycidas
Causando nostros in longum ducis amores.
Et nunc omne tibi stratum silet aequor, & omnes,
Aspice, ventosi ceciderunt murmuris aurae.
Hinc adeo media est nobis via; namque sepulcrum
(60) Incipit apparere Bianoris. Hic, ubi densas
Agricolae stringunt frondis, hic, Moeri, canamus:
Hic haedos depone, tamen veniemus in urbem.
Aut, si nox pluviam ne colligat ante veremur,
Cantantes licet usque (minus via laedit) eamus:
(65) Cantantes ut eamus, ego hoc te fasce levabo.
Moeris
Desine plura, puer, & quod nunc instat agamus.
Carmina tum melius, cum venerit ipse, canemus.
P. VERGILI MARONIS ECLOGA DECIMA
Extremum hunc, Arethusa, mihi concede laborem:
Pauca meo Gallo, sed quae legat ipsa Lycoris,
Carmina sunt dicenda: neget quis carmina Gallo?
Sic tibi, cum fluctus subterlabere Sicanos,
(5) Doris amara suam non intermisceat undam;
Incipe; sollicitos Galli dicamus amores,
Dum tenera attondent simae virgulta capellae.
Non canimus surdis: respondent omnia sylvae.
Quae nemora aut qui vos saltus habuere, puellae
(10) Naides, indigno cum Gallus amore peribat?
Nam neque Parnasi vobis juga, nam neque Pindi
Ulla moram fecere, neque Aonie Aganippe.
Illum etiam lauri, etiam flevere myricae;
Pinifer illum etiam sola sub rupe jacentem
(15) Maenalus, & gelidi fleverunt saxa Lycaei.
Stant, & oves circum (nostri nec paenitet illas,
Nec te paeniteat pecoris, divine poeta:
Et formosus ovis ad flumina pavit Adonis);
Venit, & upilio; tardi venere subulci;
(20) Uvidus hiberna venit de glande Menalcas.
Omnes Unde amor iste rogant tibi? Venit Apollo:
Galle, quid insanis? inquit; tua cura Lycoris
Perque nives alium perque horrida castra secuta est.
Venit, & agresti capitis Silvanus honore,
(25) Florentis ferulas, & grandia lilia quassans.
Pan deus Arcadiae venit, quem vidimus ipsi
Sanguineis ebuli bacis minioque rubentem:
Ecquis erit modus? inquit Amor non talia curat,
Nec lacrymis crudelis Amor nec gramina rivis
(30) Nec cytiso saturantur apes nec fronde capellae.
Tristis at ille: Tamen cantabitis, Arcades, inquit,
Montibus haec vestris, soli cantare periti
Arcades. O mihi tum quam molliter ossa quiescant,
Vestra meos olim si fistula dicat amores!
(35) Atque utinam ex vobis unus vestrisque fuissem
Aut custos gregis aut maturae vinitor uvae!
Certe sive mihi Phyllis sive esset Amyntas,
Seu quicumque furor (quid tum, si fuscus Amyntas?
Et nigrae violae sunt, & vaccinia nigra),
(40) Mecum inter salices lenta sub vite jaceret:
Serta mihi Phyllis legeret, cantaret Amyntas.
Hic gelidi fontes, hic mollia prata, Lycori;
Hic nemus; hic ipso tecum consumerer aeuo.
Nunc insanus amor duri me Martis in armis
(45) Tela inter media atque adversos detinet hostis.
Tu procul à patria (nec sit mihi credere tantum)
Alpinas, a, dura, nives, & frigora Rheni
Me sine sola vides. A, te ne frigora laedant!
A, tibi ne teneras glacies secet aspera plantas!
(50) Ibo, & Chalcidico quae sunt mihi condita versu
Carmina pastoris Siculi modulabor avena.
Certum est in sylvis inter spelaea ferarum
Malle pati tenerisque meos incidere Amores
Arboribus: crescent illae, crescetis, Amores.
(55) Interea mixtis lustrabo Maenala Nymphis,
Aut acris venabor apros; non me ulla vetabunt
Frigora Parthenios canibus circumdare saltus.
Iam mihi per rupes videor lucosque sonantis
Ire; libet Partho torquere Cydonia cornu
(60) Spicula; tamquam haec sit nostri medicina furoris,
Aut deus ille malis hominum mitescere discat!
Iam neque Hamadryades rursus nec carmina nobis
Ipsa placent; ipsae rursus concedite, sylvae.
Non illum nostri possunt mutare labores,
(65) Nec si frigoribus mediis Hebrumque bibamus,
Sithoniasque nives hiemis subeamus aquosae,
Nec si, cum moriens alta liber aret in ulmo,
Aethiopum versemus ovis sub sidere Cancri.
Omnia vincit Amor:, & nos cedamus Amori.
(70) Haec sat erit, diuae, vestrum cecinisse poetam,
Dum sedet, & gracili fiscellam texit hibisco,
Pierides: vos haec facietis maxima Gallo,
Gallo, cuius amor tantum mihi crescit in horas,
Quantum vere novo viridis se subicit alnus.
(75) Surgamus: solet esse gravis cantantibus umbra,
Iuniperi gravis umbra; nocent, & frugibus umbrae.
Ite domum saturae, venit Hesperus, ite, capellae.

P. VERGILI MARONIS GEORGICON LIBER PRIMVS
Quid faciat laetas segetes, quo sidere terram
Vertere, Maecenas, ulmisque adiungere vitis
Conveniat, quae cura boum, qui cultus habendo
Sit pecori, apibus quanta experientia parcis,
(5) Hinc canere incipiam. vos, ô clarissima mundi
Lumina, labentem caelo quae ducitis annum;
Liber, & alma Ceres, vestro si munere tellus
Chaoniam pingui glandem mutavit arista,
Poculaque inventis Acheloia miscuit uvis;
(10) Et vos, agrestum praesentia numina, Fauni
(ferte simul Faunique pedem Dryadesque puellae:
Munera vestra cano); tuque ô, cui prima frementem
Fudit equum magno tellus percussa tridenti,
Neptune;, & cultor nemorum, cui pinguia Ceae
(15) Ter centum nivei tondent dumeta juvenci;
Ipse nemus linquens patrium saltusque Lycaei
Pan, ovium custos, tua si tibi Maenala curae,
Adsis, ô Tegeaee, favens, Inventrix, uncique puer monstrator aratri,
(20) Et teneram ab radice ferens, Silvane, cupressum:
Dique deaeque omnes, studium quibus arva tueri,
Quique novas alitis non ullo semine fruges
Quique satis largum caelo demittitis imbrem.
Tuque adeo, quem mox quae sint habitura deorum
(25) Concilia incertum est, urbisne invisere, Caesar,
Terrarumque velis curam, & te maximus orbis
Auctorem frugum tempestatumque potentem
Accipiat cingens materna tempora myrto;
An deus immensi venias maris ac tua nautae
(30) Numina sola colant, tibi serviat ultima Thule,
Teque sibi generum Tethys emat omnibus undis;
Anne novum tardis sidus te mensibus addas,
Qua locus Erigonen inter Chelasque sequentis
Panditur (ipse tibi jam bracchia contrahit ardens
(35) Scorpius, & caeli justa plus parte reliquit);
Quidquid eris (nam te nec sperant Tartara regem,
Nec tibi regnandi veniat tam dira cupido,
Quamuis Elysios miretur Graecia campos
Nec repetita sequi curet Proserpina matrem),
(40) Da facilem cursum atque audacibus adnue coeptis,
Ignarosque viae mecum miseratus agrestis
Ingredere, & votis jam nunc adsuesce vocari.
Vere novo, gelidus canis cum montibus humor
Liquitur, & Zephyro putris se gleba resolvit;
(45) Depresso incipiat jam tum mihi taurus aratro
Ingemere, & sulco attritus splendescere vomer.
Illa seges demum votis respondet avari
Agricolae, bis quae solem, bis frigora sensit:
Illius immensae ruperunt horrea messes.
(50) Ac prius, ignotum ferro quam scindimus aequor,
Ventos, & varium coeli praediscere morem
Cura sit; ac patrios cultusque habitusque locorum:
Et quid quaeque ferat regio, & quid quaeque recuset.
Hîc segetes, illic veniunt felicius uvae:
(55) Arborei foetus alibi, atque injussa virescunt
Gramina. nonne vides, croceos ut Tmolus odores,
India mittit ebur, molles sua tura Sabaei?
At Chalybes nudi ferrum, virosaque Pontus
Castorea, Eliadum palmas Epeiros equarum?
(60) Continuo has leges, aeternaque foedera certis
Imposuit natura locis, quo tempore primum
Deucalion vacuum lapides jactavit in orbem,
Unde homines nati durum genus. Ergo age, terrae
Pingue solum primis extemplo à mensibus anni
(65) Fortes invertant tauri, glaebasque jacentes
Pulverulenta coquat maturis solibus aestas:
At, si non fuerit tellus foecunda, sub ipsum
Arcturum, tenui sat erit suspendere sulco:
Illic, officiant laetis ne frugibus herbae;
(70) Hic, sterilem exiguus ne deserat humor arenam.
Alternis idem tonsas cessare novales,
Et segnem patiêre situ durescere campum.
Aut ibi flava seres mutato sidere farra,
Unde prius laetum siliqua quassante legumen,
(75) Aut tenues foetus viciae, tristisque lupini
Sustuleris fragilis calamos sylvamque sonantem.
Urit enim lini campum seges, urit avenae,
Urunt Lethaeo perfusa papavera somno.
Sed tamen alternis facilis labor. arida tantum
(80) Ne saturare fimo pingui pudeat sola, neve
Effoetos cinerem immundum jactare per agros.
    Sic quoque mutatis requiescunt foetibus arva,
Nec nulla interea est inaratae gratia terrae.
Saepe etiam sterilis incendere profuit agros
(85) Atque levem stipulam crepitantibus urere flammis.
Sive inde occultas vires, & pabula terrae
Pinguia concipiant, sive illis omne per ignem
Excoquitur vitium, atque exsudat inutilis humor;
Seu pluris calor ille vias, & caeca relaxat
(90) Spiramenta, novas veniat qua succus in herbas;
Seu durat magis, & venas astringit hiantes:
Ne tenues pluviae rapidive potentia solis
Acrior, aut Boreae penetrabile frigus adurat.
Multum adeo, rastris glebas qui frangit inertes,
(95) Vimineasque trahit crates, juvat arva; neque illum
Flava Ceres alto nequicquam spectat Olympo.
Et qui, proscisso quae suscitat aequore terga,
Rursus in obliquum verso perrumpit aratro,
Exercetque frequens tellurem, atque imperat arvis.
(100) Humida solstitia, atque hyemes optate serenas,
Agricolae hyberno laetissima pulvere farra,
Laetus ager, nullo tantum se Moesia cultu
Iactat & ipsa suas mirantur Gargara messes.
Quid dicam, jacto qui semine comminus arva
(105) Insequitur cumulosque ruit male pinguis harenae,
Deinde satis fluvium inducit rivosque sequentes?
Et, cum exustus ager morientibus aestuat herbis,
Ecce supercilio clivosi tramitis undam
Elicit: illa cadens raucum per levia murmur
(110) Saxa ciet, scatebrisque arentia temperat arva.
Quid qui, ne gravidis procumbat culmus aristis,
Luxuriem segetum tenera depascit in herba,
Cum primum sulcos aequant sata, quique paludis
Collectum umorem bibula deducit harena?
(115) Praesertim incertis si mensibus amnis abundans
Exit, & obducto late tenet omnia limo,
Unde cavae tepido sudant umore lacunae.
Nec tamen, haec cum sint hominumque boumque labores
Versando terram experti, nihil improbus anser
(120) Strymoniaeque grues, & amaris intiba fibris
Officiunt aut umbra nocet. pater ipse colendi
Haud facilem esse viam voluit, primusque per artem
Movit agros, curis acuens mortalia corda
Nec torpere gravi passus sua regna veterno.
=== (125) Ante Iovem nulli subigebant arva coloni:
Ne signare quidem aut partiri limite campum
Fas erat; in medium quaerebant, ipsaque tellus
Omnia liberius nullo poscente ferebat.
=== Ille malum virus serpentibus addidit atris
(130) Praedarique lupos jussit pontumque moveri,
Mellaque decussit foliis ignemque removit
Et passim rivis currentia vina repressit,
Ut varias usus meditando extunderet artis
Paulatim, & sulcis frumenti quaereret herbam,
(135) Ut silicis venis abstrusum excuderet ignem.
=== Tunc alnos primum fluvii sensere cavatas;
Navita tum stellis numeros, & nomina fecit
Pleiadas, Hyadas, claramque Lycaonis Arcton.
Tum laqueis captare feras, & fallere visco
(140) Inventum, & magnos canibus circumdare saltus;
Atque alius latum funda jam verberat amnem
Alta petens, pelagoque alius trahit umida lina.
=== Tum ferri rigor atque argutae lammina serrae
(nam primi cuneis scindebant fissile lignum),
(145) Tum variae venere artes. labor omnia vicit
Improbus, & duris urgens in rebus egestas.
=== Prima Ceres ferro mortalis vertere terram
Instituit, cum jam glandes atque arbuta sacrae
Deficerent sylvae, & victum Dodona negaret.
=== (150) Mox, & frumentis labor additus, ut mala culmos
Esset robigo segnisque horreret in arvis
Carduus; intereunt segetes, subit aspera sylva
Lappaeque tribolique, interque nitentia culta
Infelix lolium, & steriles dominantur avenae.
(155) Quod nisi, & adsiduis herbam insectabere rastris
Et sonitu terrebis avis, & ruris opaci
Falce premes umbras votisque vocaveris imbrem,
Heu magnum alterius frustra spectabis aceruum
Concussaque famem in siluis solabere quercu.
(160) Dicendum, & quae sint duris agrestibus arma,
Quis sine nec potuere seri nec surgere messes:
Uomis, & inflexi primum grave robur aratri,
Tardaque Eleusinae matris voluentia plaustra,
Tribulaque traheaeque, & iniquo pondere rastri;
(165) Uirgea praeterea Celei vilisque supellex,
Arbuteae crates, & mystica vannus Iacchi;
Omnia quae multo ante memor provisa repones,
Si te digna manet divini gloria ruris.
Continuo in siluis magna vi flexa domatur
(170) In burim, & curui formam accipit ulmus aratri.
Huic à stirpe pedes temo protentus in octo,
Binae aures, duplici aptantur dentalia dorso.
Caeditur, & tilia ante jugo levis altaque fagus
Stiuaque, quae currus à tergo torqueat imos,
(175) Et suspensa focis explorat robora fumus.
Possum multa tibi veterum praecepta referre,
Ni refugis tenuisque piget cognoscere curas.
Area cum primis ingenti aequanda cylindro
Et vertenda manu, & creta solidanda tenaci,
(180) Ne subeant herbae neu puluere victa fatiscat,
Tum variae inludant pestes: saepe exiguus mus
Sub terris posuitque domos atque horrea fecit,
Aut oculis capti fodere cubilia talpae,
Inuentusque cavis bufo, & quae plurima terrae
(185) Monstra ferunt, populatque ingentem farris aceruum
Curculio atque inopi metuens formica senectae.
Contemplator item, cum se nux plurima siluis
Induet in florem, & ramos curuabit olentis:
Si superant fetus, pariter frumenta sequentur
(190) Magnaque cum magno veniet tritura calore;
At si luxuria foliorum exuberat umbra,
Nequiquam pinguis palea teret area culmos.
Semina vidi equidem multos medicare serentis
Et nitro prius, & nigra perfundere amurca,
(195) Grandior ut fetus siliquis fallacibus esset
Et quamuis igni exiguo properata maderent.
Uidi lecta diu, & multo spectata labore
Degenerare tamen, ni vis humana quotannis
Maxima quaeque manu legeret: sic omnia fatis
(200) In peius ruere ac retro sublapsa referri,
Non aliter quam qui aduerso vix flumine lembum
Remigiis subigit, si bracchia forte remisit,
Atque illum in praeceps prono rapit alueus amni.
Praeterea tam sunt Arcturi sidera nobis
(205) Haedorumque dies seruandi, & lucidus Anguis,
Quam quibus in patriam ventosa per aequora vectis
Pontus, & ostriferi fauces temptantur Abydi.
Libra die somnique pares ubi fecerit horas
Et medium luci atque umbris jam dividit orbem,
(210) Exercete, viri, tauros, serite hordea campis
Usque sub extremum brumae intractabilis imbrem;
Nec non, & lini segetem, & Cereale papaver
Tempus humo tegere, & iamdudum incumbere aratris,
Dum sicca tellure licet, dum nubila pendent.
(215) Vere fabis satio; tum te quoque, medica, putres
Accipiunt sulci, & milio venit annua cura,
Candidus auratis aperit cum cornibus annum
Taurus, & averso cedens Canis occidit astro.
At si triticeam in messem robustaque farra
(220) Exercebis humum solisque instabis aristis,
Ante tibi Eoae Atlantides abscondantur
Cnosiaque ardentis decedat stella Coronae,
Debita quam sulcis committas semina quamque
Inuitae properes anni spem credere terrae.
(225) Multi ante occasum Maiae coepere; sed illos
Exspectata seges vanis elusit avenis.
Si vero viciamque seres vilemque phaselum
Nec Pelusiacae curam aspernabere lentis,
Haud obscura cadens mittet tibi signa Bootes:
(230) Incipe, & ad medias sementem extende pruinas.
Idcirco certis dimensum partibus orbem
Per duodena regit mundi sol aureus astra.
Quinque tenent caelum zonae: quarum una corusco
Semper sole rubens, & torrida semper ab igni;
(235) Quam circum extremae dextra laeuaque trahuntur
Caeruleae, glacie concretae atque imbribus atris;
Has inter mediamque duae mortalibus aegris
Munere concessae diuum, & via secta per ambas,
Obliquus qua se signorum verteret ordo.
(240) Mundus, ut ad Scythiam Riphaeasque arduus arces
Consurgit, premitur Libyae devexus in Austros.
Hic vertex nobis semper sublimis; at illum
Sub pedibus Styx atra videt Manesque profundi.
Maximus hic flexu sinuoso elabitur Anguis
(245) Circum perque duas in morem fluminis Arctos,
Arctos Oceani metuentis aequore tingi.
Illic, ut perhibent, aut intempesta silet nox
Semper, & obtenta densentur nocte tenebrae;
Aut redit à nobis Aurora diemque reducit,
(250) Nosque ubi primus equis Oriens afflavit anhelis
Illic sera rubens accendit lumina Vesper.
Hinc tempestates dubio praediscere caelo
Possumus, hinc messisque diem tempusque serendi,
Et quando infidum remis impellere marmor
(255) Conueniat, quando armatas deducere classis,
Aut tempestiuam siluis evertere pinum;
Nec frustra signorum obitus speculamur, & ortus
Temporibusque parem diversis quattuor annum.
Frigidus agricolam si quando continet imber,
(260) Multa, forent quae mox caelo properanda sereno,
Maturare datur: durum procudit arator
Uomeris obtunsi dentem, cavat arbore lintres,
Aut pecori signum aut numeros impressit aceruis.
Exacuunt alii vallos furcasque bicornis
(265) Atque Amerina parant lentae retinacula viti.
Nunc facilis rubea texatur fiscina virga,
Nunc torrete igni fruges, nunc frangite saxo.
Quippe etiam festis quaedam exercere diebus
Fas, & jura sinunt: rivos deducere nulla
(270) Religio vetuit, segeti praetendere saepem,
Insidias avibus moliri, incendere vepres
Balantumque gregem fluvio mersare salubri.
Saepe oleo tardi costas agitator aselli
Uilibus aut onerat pomis, lapidemque revertens
(275) Incusum aut atrae massam picis urbe reportat.
Ipsa dies alios alio dedit ordine luna
Felicis operum. quintam fuge: pallidus Orcus
Eumenidesque satae; tum partu Terra nefando
Coeumque Iapetumque creat saeuumque Typhoea
(280) Et coniuratos caelum rescindere fratres.
Ter sunt conati imponere Pelio Ossam
Scilicet atque Ossae frondosum inuoluere Olympum;
Ter pater exstructos disiecit fulmine montis.
Septima post decimam felix, & ponere vitem
(285) Et prensos domitare boves, & licia telae
Addere. nona fugae melior, contraria furtis.
Multa adeo gelida melius se nocte dedere
Aut cum sole novo terras inrorat Eous.
Nocte leves melius stipulae, nocte arida prata
(290) Tondentur, noctes lentus non deficit umor.
Et quidam seros hiberni ad luminis ignis
Peruigilat ferroque faces inspicat acuto.
Interea longum cantu solata laborem
Arguto conjux percurrit pectine telas,
(295) Aut dulcis musti Volcano decoquit umorem
Et foliis undam trepidi despumat aeni.
At rubicunda Ceres medio succiditur aestu
Et medio tostas aestu terit area fruges.
Nudus ara, sere nudus. hiems ignava colono:
(300) Frigoribus parto agricolae plerumque fruuntur
Mutuaque inter se laeti conuivia curant.
Inuitat genialis hiems curasque resoluit,
Ceu pressae cum jam portum tetigere carinae,
Puppibus, & laeti nautae imposuere coronas.
(305) Sed tamen, & quernas glandes tum stringere tempus
Et lauri bacas oleamque cruentaque myrta,
Tum gruibus pedicas, & retia ponere ceruis
Auritosque sequi lepores, tum figere dammas
Stuppea torquentem Balearis verbera fundae,
(310) Cum nix alta jacet, glaciem cum flumina trudunt.
Quid tempestates autumni, & sidera dicam,
Atque, ubi jam breviorque dies, & mollior aestas,
Quae vigilanda viris? vel cum ruit imbriferum ver,
Spicea jam campis cum messis inhorruit, & cum
(315) Frumenta in viridi stipula lactentia turgent?
Saepe ego, cum flavis messorem induceret arvis
Agricola, & fragili jam stringeret hordea culmo,
Omnia ventorum concurrere proelia vidi,
Quae gravidam late segetem ab radicibus imis
(320) Sublimem expulsam eruerent: ita turbine nigro
Ferret hiems culmumque levem stipulasque volantis.
Saepe etiam immensum caelo venit agmen aquarum
Et foedam glomerant tempestatem imbribus atris
Collectae ex alto nubes; ruit arduus aether
(325) Et pluvia ingenti sata laeta boumque labores
Diluit; implentur fossae, & cava flumina crescunt
Cum sonitu feruetque fretis spirantibus aequor.
Ipse pater media nimborum in nocte corusca
Fulmina molitur dextra, quo maxima motu
(330) Terra tremit, fugere ferae, & mortalia corda
Per gentis humilis stravit pauor; ille flagranti
Aut Atho aut Rhodopen aut alta Ceraunia telo
Deicit; ingeminant Austri, & densissimus imber;
Nunc nemora ingenti vento, nunc litora plangunt.
(335) Hoc metuens caeli mensis, & sidera serua,
Frigida Saturni sese quo stella receptet,
Quos ignis caelo Cyllenius erret in orbis.
In primis venerare deos, atque annua magnae
Sacra refer Cereri laetis operatus in herbis
(340) Extremae sub casum hiemis, jam vere sereno.
Tum pingues agni, & tum mollissima vina,
Tum somni dulces densaeque in montibus umbrae.
Cuncta tibi Cererem pubes agrestis adoret:
Cui tu lacte fauos, & miti dilue Baccho,
(345) Terque novas circum felix eat hostia fruges,
Omnis quam chorus, & socii comitentur ovantes
Et Cererem clamore vocent in tecta; neque ante
Falcem maturis quisquam supponat aristis
Quam Cereri torta redimitus tempora quercu
(350) Det motus incompositos, & carmina dicat.
Atque haec ut certis possemus discere signis,
Aestusque pluviasque, & agentis frigora ventos,
Ipse pater statuit quid menstrua luna moneret,
Quo signo caderent Austri, quid saepe videntes
(355) Agricolae propius stabulis armenta tenerent.
Continuo ventis surgentibus aut freta ponti
Incipiunt agitata tumescere, & aridus altis
Montibus audiri fragor, aut resonantia longe
litora misceri, & nemorum increbrescere murmur.
(360) Iam sibi tum à curuis male temperat unda carinis,
Cum medio celeres reuolant ex aequore mergi
Clamoremque ferunt ad litora, cumque marinae
In sicco ludunt fulicae, notasque paludes
Deserit atque altam supra volat ardea nubem.
(365) Saepe etiam stellas vento impendente videbis
Praecipitis caelo labi, noctisque per umbram
Flammarum longos à tergo albescere tractus;
Saepe levem paleam, & frondes volitare caducas
Aut summa nantis in aqua conludere plumas.
(370) At Boreae de parte trucis cum fulminat, & cum
Eurique Zephyrique tonat domus, omnia plenis
Rura natant fossis atque omnis navita ponto
Umida vela legit. numquam imprudentibus imber
Obfuit: aut illum surgentem vallibus imis
(375) Aeriae fugere grues, aut bucula caelum
Suspiciens patulis captavit naribus auras,
Aut arguta lacus circumuolitavit hirundo
Et veterem in limo ranae cecinere querelam.
Saepius, & tectis penetralibus extulit ova
(380) Angustum formica terens iter, & bibit ingens
Arcus, & e pastu decedens agmine magno
Coruorum increpuit densis exercitus alis.
Iam variae pelagi volucres, & quae Asia circum
Dulcibus in stagnis rimantur prata Caystri—
(385) Certatim largos umeris infundere rores,
Nunc caput obiectare fretis, nunc currere in undas
Et studio incassum videas gestire lavandi.
Tum cornix plena pluviam vocat improba voce
Et sola in sicca secum spatiatur harena.
(390) Ne nocturna quidem carpentes pensa puellae
Nescivere hiemem, testa cum ardente viderent
Scintillare oleum, & putris concrescere fungos.
Nec minus ex imbri soles, & aperta serena
Prospicere, & certis poteris cognoscere signis:
(395) Nam neque tum stellis acies obtunsa videtur,
Nec fratris radiis obnoxia surgere Luna,
Tenuia nec lanae per caelum vellera ferri;
Non tepidum ad solem pennas in litore pandunt
Dilectae Thetidi alcyones, non ore solutos
(400) Immundi meminere sues jactare maniplos.
At nebulae magis ima petunt campoque recumbunt,
Solis, & occasum seruans de culmine summo
Nequiquam seros exercet noctua cantus.
Apparet liquido sublimis in aere Nisus,
(405) Et pro purpureo poenas dat Scylla capillo:
Quacumque illa levem fugiens secat aethera pennis,
Ecce inimicus atrox magno stridore per auras
Insequitur Nisus; qua se fert Nisus ad auras,
Illa levem fugiens raptim secat aethera pennis.
(410) Tum liquidas corui presso ter gutture voces
Aut quater ingeminant, & saepe cubilibus altis
Nescio qua praeter solitum dulcedine laeti
Inter se in foliis strepitant; juvat imbribus actis
Progeniem parvam dulcisque revisere nidos.
(415) Haud equidem credo, quia sit divinitus illis
Ingenium aut rerum fato prudentia major;
Verum ubi tempestas, & caeli mobilis umor
Mutavere vias, & Iuppiter uvidus Austris
Denset erant quae rara modo, & quae densa relaxat,
(420) Vertuntur species animorum, & pectora motus
Nunc alios, alios dum nubila ventus agebat,
Concipiunt: hinc ille avium concentus in agris
Et laetae pecudes, & ovantes gutture corui.
Si vero solem ad rapidum lunasque sequentis
(425) Ordine respicies, numquam te crastina fallet
Hora, neque insidiis noctis capiere serenae.
Luna revertentis cum primum colligit ignis,
Si nigrum obscuro comprenderit aera cornu,
Maximus agricolis pelagoque parabitur imber;
(430) At si virgineum suffuderit ore ruborem,
Uentus erit: vento semper rubet aurea Phoebe.
Sin ortu quarto (namque is certissimus auctor)
Pura neque obtunsis per caelum cornibus ibit,
Totus, & ille dies, & qui nascentur ab illo
(435) Exactum ad mensem pluvia ventisque carebunt,
Uotaque seruati soluent in litore nautae
Glauco, & Panopeae, & Inoo Melicertae.
Sol quoque, & exoriens, & cum se condet in undas
Signa dabit; solem certissima signa sequentur,
(440) Et quae mane refert, & quae surgentibus astris.
Ille ubi nascentem maculis variaverit ortum
Conditus in nubem medioque refugerit orbe,
Suspecti tibi sint imbres: namque urget ab alto
Arboribusque satisque Notus pecorique sinister.
(445) Aut ubi sub lucem densa inter nubila sese
Diversi rumpent radii, aut ubi pallida surget
Tithoni croceum linquens Aurora cubile,
Heu, male tum mitis defendet pampinus uvas:
Tam multa in tectis crepitans salit horrida grando.
(450) Hoc etiam, emenso cum jam decedit Olympo,
Profuerit meminisse magis; nam saepe videmus
Ipsius in uultu varios errare colores:
Caeruleus pluviam denuntiat, igneus Euros;
Sin maculae incipiunt rutilo immiscerier igni,
(455) Omnia tum pariter vento nimbisque videbis
Feruere: non illa quisquam me nocte per altum
Ire neque à terra moneat conuellere funem.
At si, cum referetque diem condetque relatum,
Lucidus orbis erit, frustra terrebere nimbis
(460) Et claro sylvas cernes Aquilone moveri.
Denique, quid Vesper serus vehat, unde serenas
Uentus agat nubes, quid cogitet umidus Auster,
Sol tibi signa dabit. solem quis dicere falsum
Audeat? ille etiam caecos instare tumultus
(465) Saepe monet fraudemque, & operta tumescere bella;
Ille etiam exstincto miseratus Caesare Romam,
Cum caput obscura nitidum ferrugine texit
Impiaque aeternam timuerunt saecula noctem.
Tempore quamquam illo tellus quoque, & aequora ponti,
(470) Obscenaeque canes importunaeque volucres
Signa dabant. quotiens Cyclopum efferuere in agros
Uidimus undantem ruptis fornacibus Aetnam,
Flammarumque globos liquefactaque voluere saxa!
Armorum sonitum toto Germania caelo
(475) Audiit, insolitis tremuerunt motibus Alpes.
Uox quoque per lucos uulgo exaudita silentis
Ingens, & simulacra modis pallentia miris
Uisa sub obscurum noctis, pecudesque locutae
(infandum!); sistunt amnes terraeque dehiscunt,
(480) Et maestum inlacrymat templis ebur aeraque sudant.
Proluit insano contorquens vertice sylvas
Fluviorum rex Eridanus camposque per omnis
Cum stabulis armenta tulit. nec tempore eodem
Tristibus aut extis fibrae apparere minaces
(485) Aut puteis manare cruor cessavit, & altae
Per noctem resonare lupis ululantibus urbes.
Non alias caelo ceciderunt plura sereno
Fulgura nec diri totiens arsere cometae.
Ergo inter sese paribus concurrere telis
(490) Romanas acies iterum videre Philippi;
Nec fuit indignum superis bis sanguine nostro
Emathiam, & latos Haemi pinguescere campos.
Scilicet, & tempus veniet, cum finibus illis
Agricola incuruo terram molitus aratro
(495) Exesa inueniet scabra robigine pila,
Aut gravibus rastris galeas pulsabit inanis
Grandiaque effossis mirabitur ossa sepulcris.
Di patrii Indigetes, & Romule Vestaque mater,
Quae Tuscum Tiberim, & Romana Palatia seruas,
(500) Hunc saltem everso juvenem succurrere saeclo
Ne prohibete. satis jam pridem sanguine nostro
Laomedonteae luimus periuria Trojae;
Iam pridem nobis caeli te regia, Caesar,
Inuidet atque hominum queritur curare triumphos,
(505) Quippe ubi fas versum atque nefas: tot bella per orbem,
Tam multae scelerum facies, non ullus aratro
Dignus honos, squalent abductis arva colonis,
Et curuae rigidum falces conflantur in ensem.
Hinc movet Euphrates, illinc Germania bellum;
(510) Vicinae ruptis inter se legibus urbes
Arma ferunt; saevit toto Mars impius orbe,
Ut cum carceribus sese effudere quadrigae,
Addunt in spatia, & frustra retinacula tendens
Fertur equis auriga neque audit currus habenas.

P. VERGILI MARONIS GEORGICON LIBER SECVNDVS
Hactenus aruorum cultus, & sidera caeli;
Nunc te, Bacche, canam, nec non siluestria tecum
Uirgulta, & prolem tarde crescentis oliuae.
Huc, pater ô Lenaee: tuis hic omnia plena
Muneribus, tibi pampineo gravidus autumno 5
Floret ager, spumat plenis vindemia labris;
Huc, pater ô Lenaee, veni, nudataque musto
Tinge novo mecum dereptis crura coturnis.
Principio arboribus varia est natura creandis.
Namque aliae nullis hominum cogentibus ipsae 10
Sponte sua veniunt camposque, & flumina late
Curua tenent, ut molle siler lentaeque genistae,
Populus, & glauca canentia fronde salicta;
Pars autem posito surgunt de semine, ut altae
Castaneae, nemorumque Iovi quae maxima frondet 15
Aesculus, atque habitae Grajis oracula quercus.
Pullulat ab radice aliis densissima sylva,
Ut cerasis ulmisque; etiam Parnasia laurus
Parva sub ingenti matris se subicit umbra.
Hos natura modos primum dedit, his genus omne 20
Siluarum fruticumque viret nemorumque sacrorum.
Sunt alii, quos ipse via sibi repperit usus:
Hic plantas tenero abscindens de corpore matrum
Deposuit sulcis, hic stirpes obruit aruo,
Quadrifidasque sudes, & acuto robore vallos. 25
Siluarumque aliae pressos propaginis arcus
Exspectant, & viua sua plantaria terra;
Nil radicis egent aliae summumque putator
Haud dubitat terrae referens mandare cacumen.
Quin, & caudicibus sectis (mirabile dictu) 30
Truditur e sicco radix oleagina ligno;
Et saepe alterius ramos impune videmus
Vertere in alterius, mutatamque insita mala
Ferre pirum, & prunis lapidosa rubescere corna.
Quare agite ô proprios generatim discite cultus, 35
Agricolae, fructusque feros mollite colendo,
Neu segnes jaceant terrae. juvat Ismara Baccho
Conserere atque olea magnum vestire Taburnum.
Tuque ades inceptumque una decurre laborem,
O decus, ô famae merito pars maxima nostrae, 40
Maecenas, pelagoque volans da vela patenti.
Non ego cuncta meis amplecti versibus opto,
Non, mihi si linguae centum sint oraque centum,
Ferrea vox. ades, & primi lege litoris oram;
In manibus terrae. non hic te carmine ficto 45
Atque per ambages, & longa exorsa tenebo.
Sponte sua quae se tollunt in luminis oras,
Infecunda quidem, sed laeta, & fortia surgunt;
Quippe solo natura subest. tamen haec quoque, si quis
Inserat aut scrobibus mandet mutata subactis, 50
Exuerint siluestrem animum, cultuque frequenti
In quascumque voles artis haud tarda sequentur.
Nec non et, sterilis quae stirpibus exit ab imis,
Hoc faciat, vacuos si sit digesta per agros;
Nunc altae frondes, & rami matris opacant 55
Crescentique adimunt fetus uruntque ferentem.
Iam quae seminibus jactis se sustulit arbos,
Tarda venit seris factura nepotibus umbram,
Pomaque degenerant sucos oblita priores
Et turpis avibus praedam fert uva racemos. 60
Scilicet omnibus est labor impendendus, & omnes
Cogendae in sulcum ac multa mercede domandae.
Sed truncis oleae melius, propagine vites
Respondent, solido Paphiae de robore myrtus,
Plantis edurae coryli. nascuntur, & ingens 65
Fraxinus Herculeaeque arbos umbrosa coronae,
Chaoniique patris glandes; etiam ardua palma
Nascitur, & casus abies visura marinos.
Inseritur vero, & fetu nucis arbutus horrida,
Et steriles platani malos gessere valentis, 70
Castaneae fagos; ornusque incanuit albo
Flore piri glandemque sues fregere sub ulmis.
Nec modus inserere atque oculos imponere simplex.
Nam qua se medio trudunt de cortice gemmae
Et tenuis rumpunt tunicas, angustus in ipso 75
Fit nodo sinus; huc aliena ex arbore germen
Includunt udoque docent inolescere libro.
Aut rursum enodes trunci resecantur, & alte
Finditur in solidum cuneis via, deinde feraces
Plantae immittuntur: nec longum tempus, & ingens 80
Exiit ad caelum ramis felicibus arbos,
Miratastque novas frondes, & non sua poma.
Praeterea genus haud unum nec fortibus ulmis
Nec salici lotoque neque Idaeis cyparissis,
Nec pingues unam in faciem nascuntur oliuae, 85
Orchades, & radii, & amara pausia baca,
Pomaque, & Alcinoi sylvae, nec surculus idem
Crustumiis Syriisque piris gravibusque volemis.
Non eadem arboribus pendet vindemia nostris
Quam Methymnaeo carpit de palmite Lesbos; 90
Sunt Thasiae vites, sunt, & Mareotides albae,
Pinguibus hae terris habiles, levioribus illae,
Et passo psithia utilior tenuisque lageos
Temptatura pedes olim vincturaque linguam,
Purpureae praeciaeque et, quo te carmine dicam, 95
Rhaetica? nec cellis ideo contende Falernis.
Sunt, & Aminneae vites, firmissima vina,
Tmolius adsurgit quibus, & rex ipse Phanaeus,
Argitisque minor, cui non certaverit ulla
Aut tantum fluere aut totidem durare per annos. 100
Non ego te, dis, & mensis accepta secundis,
Transierim, Rhodia, & tumidis, bumaste, racemis.
Sed neque quam multae species nec nomina quae sint
Est numerus, neque enim numero comprendere refert;
Quem qui scire velit, Libyci velit aequoris idem 105
Dicere quam multae Zephyro turbentur harenae
Aut, ubi navigiis violentior incidit Eurus,
Nosse quot Ionii veniant ad litora fluctus.
Nec vero terrae ferre omnes omnia possunt.
Fluminibus salices crassisque paludibus alni 110
Nascuntur, steriles saxosis montibus orni;
litora myrtetis laetissima; denique apertos
Bacchus amat collis, Aquilonem, & frigora taxi.
Aspice, & extremis domitum cultoribus orbem
Eoasque domos Arabum pictosque Gelonos: 115
Divisae arboribus patriae. sola India nigrum
Fert hebenum, solis est turea virga Sabaeis.
Quid tibi odorato referam sudantia ligno
Balsamaque, & bacas semper frondentis acanthi?
Quid nemora Aethiopum molli canentia lana, 120
Velleraque ut foliis depectant tenuia Seres?
Aut quos Oceano propior gerit India lucos,
Extremi sinus orbis, ubi aera vincere summum
Arboris haud ullae jactu potuere sagittae?—
Et gens illa quidem sumptis non tarda pharetris. 125
Media fert tristis sucos tardumque saporem
Felicis mali, quo non praesentius ullum,
Pocula si quando saeuae infecere novercae,
[miscueruntque herbas, & non innoxia verba,]
Auxilium venit ac membris agit atra venena. 130
Ipsa ingens arbos faciemque simillima lauro,
Et, si non alium late jactaret odorem,
Laurus erat: folia haud ullis labentia ventis,
Flos ad prima tenax; animas, & olentia Medi
Ora fovent illo, & senibus medicantur anhelis. 135
Sed neque Medorum sylvae, ditissima terra,
Nec pulcher Ganges atque auro turbidus Hermus
Laudibus Italiae certent, non Bactra neque Indi
Totaque turiferis Panchaia pinguis harenis.
Haec loca non tauri spirantes naribus ignem 140
Inuertere satis immanis dentibus hydri,
Nec galeis densisque virum seges horruit hastis;
Sed gravidae fruges, & Bacchi Massicus umor
Implevere; tenent oleae armentaque laeta.
Hinc bellator equus campo sese arduus infert, 145
Hinc albi, Clitumne, greges, & maxima taurus
Uictima, saepe tuo perfusi flumine sacro,
Romanos ad templa deum duxere triumphos.
Hic ver adsiduum atque alienis mensibus aestas:
Bis gravidae pecudes, bis pomis utilis arbos. 150
At rabidae tigres absunt, & saeua leonum
Semina, nec miseros fallunt aconita legentis,
Nec rapit immensos orbis per humum neque tanto
Squameus in spiram tractu se colligit anguis.
Adde tot egregias urbes operumque laborem, 155
Tot congesta manu praeruptis oppida saxis
Fluminaque antiquos subter labentia muros.
An mare quod supra memorem, quodque adluit infra?
Anne lacus tantos? te, Lari maxime, teque,
Fluctibus, & fremitu adsurgens Benace marino? 160
An memorem portus Lucrinoque addita claustra
Atque indignatum magnis stridoribus aequor,
Iulia qua ponto longe sonat unda refuso
Tyrrhenusque fretis immittitur aestus Auernis?
Haec eadem argenti rivos aerisque metalla 165
Ostendit venis atque auro plurima fluxit.
Haec genus acre virum, Marsos pubemque Sabellam
Adsuetumque malo Ligurem Volscosque verutos
Extulit, haec Decios Marios magnosque Camillos,
Scipiadas duros bello, & te, maxime Caesar, 170
Qui nunc extremis Asiae jam victor in oris
Imbellem avertis Romanis arcibus Indum.
Salue, magna parens frugum, Saturnia tellus,
Magna virum: tibi res antiquae laudis, & artem
Ingredior sanctos ausus recludere fontis, 175
Ascraeumque cano Romana per oppida carmen.
Nunc locus aruorum ingeniis, quae robora cuique,
Quis color, & quae sit rebus natura ferendis.
Difficiles primum terrae collesque maligni,
Tenuis ubi argilla, & dumosis calculus arvis, 180
Palladia gaudent sylva viuacis oliuae:
Indicio est tractu surgens oleaster eodem
Plurimus, & strati bacis siluestribus agri.
At quae pinguis humus dulcique uligine laeta,
Quique frequens herbis, & fertilis ubere campus, 185
Qualem saepe cava montis conualle solemus
Despicere (huc summis liquuntur rupibus amnes
Felicemque trahunt limum), quique editus Austro
Et filicem curuis inuisam pascit aratris:
Hic tibi praeualidas olim multoque fluentis 190
Sufficiet Baccho vitis, hic fertilis uvae,
Hic laticis, qualem pateris libamus, & auro,
Inflavit cum pinguis ebur Tyrrhenus ad aras,
Lancibus, & pandis fumantia reddimus exta.
Sin armenta magis studium vitulosque tueri 195
Aut ovium fetum aut urentis culta capellas,
Saltus, & saturi petito longinqua Tarenti,
Et qualem infelix amisit Mantua campum
Pascentem niveos herboso flumine cycnos:
Non liquidi gregibus fontes, non gramina deerunt, 200
Et quantum longis carpent armenta diebus
Exigua tantum gelidus ros nocte reponet.
Nigra fere, & presso pinguis sub vomere terra
Et cui putre solum (namque hoc imitamur arando),
Optima frumentis: non ullo ex aequore cernes 205
Plura domum tardis decedere plaustra juvencis;
Aut unde iratus sylvam devexit arator
Et nemora evertit multos ignava per annos,
Antiquasque domos avium cum stirpibus imis
Eruit; illae altum nidis petiere relictis, 210
At rudis enituit impulso vomere campus.
Nam ieiuna quidem clivosi glarea ruris
Uix humilis apibus casias roremque ministrat;
Et tofus scaber, & nigris exesa chelydris
Creta negant alios aeque serpentibus agros 215
Dulcem ferre cibum, & curuas praebere latebras.
Quae tenuem exhalat nebulam fumosque volucris,
Et bibit umorem et, cum uult, ex se ipsa remittit,
Quaeque suo semper viridi se gramine vestit
Nec scabie, & salsa laedit robigine ferrum, 220
Illa tibi laetis intexet vitibus ulmos,
Illa ferax oleo est, illam experiere colendo
Et facilem pecori, & patientem vomeris unci.
Talem dives arat Capua, & vicina Vesaeuo
Ora jugo, & vacuis Clanius non aequus Acerris. 225
Nunc quo quamque modo possis cognoscere dicam.
Rara sit an supra morem si densa requires
(altera frumentis quoniam favet, altera Baccho,
Densa magis Cereri, rarissima quaeque Lyaeo),
Ante locum capies oculis, alteque jubebis 230
In solido puteum demitti, omnemque repones
Rursus humum, & pedibus summas aequabis harenas.
Si deerunt, rarum pecorique, & vitibus almis
Aptius uber erit; sin in sua posse negabunt
Ire loca, & scrobibus superabit terra repletis, 235
Spissus ager: glaebas cunctantis crassaque terga
Exspecta, & validis terram proscinde juvencis.
Salsa autem tellus, & quae perhibetur amara
(frugibus infelix ea, nec mansuescit arando
Nec Baccho genus aut pomis sua nomina seruat) 240
Tale dabit specimen. tu spisso vimine qualos
Colaque prelorum fumosis deripe tectis;
Huc ager ille malus dulcesque à fontibus undae
Ad plenum calcentur: aqua eluctabitur omnis
Scilicet, & grandes ibunt per vimina guttae; 245
At sapor indicium faciet manifestus, & ora
Tristia temptantum sensu torquebit amaro.
Pinguis item quae sit tellus, hoc denique pacto
Discimus: haud unquam manibus jactata fatiscit,
Sed picis in morem ad digitos lentescit habendo. 250
Umida majores herbas alit, ipsaque justo
Laetior. a, nimium ne sit mihi fertilis illa,
Nec se praeualidam primis ostendat aristis!
Quae gravis est ipso tacitam se pondere prodit,
Quaeque levis. promptum est oculis praediscere nigram, 255
Et quis cui color. at sceleratum exquirere frigus
Difficile est: piceae tantum taxique nocentes
Interdum aut hederae pandunt vestigia nigrae.
His animaduersis terram multo ante memento
Excoquere, & magnos scrobibus concidere montis, 260
Ante supinatas Aquiloni ostendere glaebas
Quam laetum infodias vitis genus. optima putri
Arua solo: id venti curant gelidaeque pruinae
Et labefacta movens robustus jugera fossor.
At si quos haud ulla viros vigilantia fugit, 265
Ante locum similem exquirunt, ubi prima paretur
Arboribus seges, & quo mox digesta feratur,
Mutatam ignorent subito ne semina matrem.
Quin etiam caeli regionem in cortice signant,
Ut, quo quaeque modo steterit, qua parte calores 270
Austrinos tulerit, quae terga obuerterit axi,
Restituant: adeo in teneris consuescere multum est.
Collibus an plano melius sit ponere vitem,
Quaere prius. si pinguis agros metabere campi,
Densa sere (in denso non segnior ubere Bacchus); 275
Sin tumulis acclive solum collisque supinos,
Indulge ordinibus; nec setius omnis in unguem
Arboribus positis secto via limite quadret:
Ut saepe ingenti bello cum longa cohortis
Explicuit legio, & campo stetit agmen aperto, 280
Derectaeque acies ac late fluctuat omnis
Aere renidenti tellus, necdum horrida miscent
Proelia, sed dubius mediis Mars errat in armis.
Omnia sint paribus numeris dimensa viarum,
Non animum modo uti pascat prospectus inanem, 285
Sed quia non aliter viris dabit omnibus aequas
Terra, neque in vacuum poterunt se extendere rami.
Forsitan, & scrobibus quae sint fastigia quaeras.
Ausim vel tenui vitem committere sulco;
Altior ac penitus terrae defigitur arbos, 290
Aesculus in primis, quae quantum vertice ad auras
Aetherias, tantum radice in Tartara tendit.
Ergo non hiemes illam, non flabra neque imbres
Conuellunt: immota manet multosque nepotes,
Multa virum voluens durando saecula vincit, 295
Tum fortis late ramos, & bracchia tendens
Huc illuc media ipsa ingentem sustinet umbram.
Neve tibi ad solem vergant vineta cadentem,
Neve inter vitis corylum sere, neve flagella
Summa pete aut summa defringe ex arbore plantas 300
(tantus amor terrae), neu ferro laede retunso
Semina, neve oleae siluestris insere truncos.
Nam saepe incautis pastoribus excidit ignis,
Qui furtim pingui primum sub cortice tectus
Robora comprendit, frondesque elapsus in altas 305
Ingentem caelo sonitum dedit; inde secutus
Per ramos victor perque alta cacumina regnat,
Et totum inuoluit flammis nemus, & ruit atram
Ad caelum picea crassus caligine nubem,
Praesertim si tempestas à vertice siluis 310
Incubuit, glomeratque ferens incendia ventus.
Hoc ubi, non à stirpe valent caesaeque reverti
Possunt atque ima similes revirescere terra;
Infelix superat foliis oleaster amaris.
Nec tibi tam prudens quisquam persuadeat auctor 315
Tellurem Borea rigidam spirante movere.
Rura gelu tum claudit hiems, nec semine jacto
Concretam patitur radicem adfigere terrae.
Optima vinetis satio, cum vere rubenti
Candida venit avis longis inuisa colubris, 320
Prima vel autumni sub frigora, cum rapidus Sol
Nondum hiemem contingit equis, jam praeterit aestas.
Ver adeo frondi nemorum, ver utile siluis,
Vere tument terrae, & genitalia semina poscunt.
Tum pater omnipotens fecundis imbribus Aether 325
Conjugis in gremium laetae descendit, & omnis
Magnus alit magno commixtus corpore fetus.
Auia tum resonant avibus virgulta canoris,
Et Venerem certis repetunt armenta diebus;
Parturit almus ager Zephyrique tepentibus auris 330
Laxant arva sinus; superat tener omnibus umor,
Inque novos soles audent se gramina tuto
Credere, nec metuit surgentis pampinus Austros
Aut actum caelo magnis Aquilonibus imbrem,
Sed trudit gemmas, & frondes explicat omnis. 335
Non alios prima crescentis origine mundi
Inluxisse dies aliumue habuisse tenorem
Crediderim: ver illud erat, ver magnus agebat
Orbis, & hibernis parcebant flatibus Euri,
Cum primae lucem pecudes hausere, virumque 340
Terrea progenies duris caput extulit arvis,
Immissaeque ferae siluis, & sidera caelo.
Nec res hunc tenerae possent perferre laborem,
Si non tanta quies iret frigusque caloremque
Inter, & exciperet caeli indulgentia terras. 345
Quod superest, quaecumque premes virgulta per agros
Sparge fimo pingui, & multa memor occule terra,
Aut lapidem bibulum aut squalentis infode conchas;
Inter enim labentur aquae, tenuisque subibit
Halitus, atque animos tollent sata. iamque reperti 350
Qui saxo super atque ingentis pondere testae
Urgerent: hoc effusos munimen ad imbris,
Hoc, ubi hiulca siti findit Canis aestifer arva.
Seminibus positis superest diducere terram
Saepius ad capita, & duros jactare bidentis, 355
Aut presso exercere solum sub vomere, & ipsa
Flectere luctantis inter vineta juvencos;
Tum levis calamos, & rasae hastilia virgae
Fraxineasque aptare sudes furcasque valentis,
Uiribus eniti quarum, & contemnere ventos 360
Adsuescant summasque sequi tabulata per ulmos.
Ac dum prima novis adolescit frondibus aetas,
Parcendum teneris, & dum se laetus ad auras
Palmes agit laxis per purum immissus habenis,
Ipsa acie nondum falcis temptanda, sed uncis 365
Carpendae manibus frondes interque legendae.
Inde ubi jam validis amplexae stirpibus ulmos
Exierint, tum stringe comas, tum bracchia tonde
(ante reformidant ferrum), tum denique dura
Exerce imperia, & ramos compesce fluentis. 370
Texendae saepes etiam, & pecus omne tenendum,
Praecipue dum frons tenera imprudensque laborum;
Cui super indignas hiemes solemque potentem
Siluestres uri adsidue capreaeque sequaces
Inludunt, pascuntur oves avidaeque juvencae. 375
Frigora nec tantum cana concreta pruina
Aut gravis incumbens scopulis arentibus aestas,
Quantum illi nocuere greges durique venenum
Dentis, & admorsu signata in stirpe cicatrix.
Non aliam ob culpam Baccho caper omnibus aris 380
Caeditur, & veteres ineunt proscaenia ludi,
Praemiaque ingeniis pagos, & compita circum
Thesidae posuere, atque inter pocula laeti
Mollibus in pratis unctos saluere per utres
Nec non Ausonii, Troja gens missa, coloni 385
Versibus incomptis ludunt risuque soluto,
Oraque corticibus sumunt horrenda cavatis,
Et te, Bacche, vocant per carmina laeta, tibique
Oscilla ex alta suspendunt mollia pinu.
Hinc omnis largo pubescit vinea fetu, 390
Complentur vallesque cavae saltusque profundi
Et quocumque deus circum caput egit honestum.
Ergo rite suum Baccho dicemus honorem
Carminibus patriis lancesque, & liba feremus,
Et ductus cornu stabit sacer hircus ad aram 395
Pinguiaque in veribus torrebimus exta colurnis.
Est etiam ille labor curandis vitibus alter,
Cui numquam exhausti satis est: namque omne quotannis
Terque quaterque solum scindendum glaebaque versis
Aeternum frangenda bidentibus, omne leuandum 400
Fronde nemus. redit agricolis labor actus in orbem,
Atque in se sua per vestigia voluitur annus.
Ac jam olim, seras posuit cum vinea frondes
Frigidus, & siluis Aquilo decussit honorem,
Iam tum acer curas venientem extendit in annum 405
Rusticus, & curuo Saturni dente relictam
Persequitur vitem attondens fingitque putando.
Primus humum fodito, primus devecta cremato
Sarmenta, & vallos primus sub tecta referto;
Postremus metito. bis vitibus ingruit umbra, 410
Bis segetem densis obducunt sentibus herbae;
Durus uterque labor: laudato ingentia rura,
Exiguum colito. nec non etiam aspera rusti
Vimina per sylvam, & ripis fluvialis harundo
Caeditur, incultique exercet cura salicti. 415
Iam vinctae vites, jam falcem arbusta reponunt,
Iam canit effectos extremus vinitor antes;
Sollicitanda tamen tellus puluisque movendus
Et jam maturis metuendus Iuppiter uvis.
Contra non ulla est oleis cultura, neque illae 420
Procuruam exspectant falcem rastrosque tenacis,
Cum semel haeserunt arvis aurasque tulerunt;
Ipsa satis tellus, cum dente recluditur unco,
Sufficit umorem, & gravidas, cum vomere, fruges.
Hoc pinguem, & placitam Paci nutritor oliuam. 425
Poma quoque, ut primum truncos sensere valentis
Et viris habuere suas, ad sidera raptim
Ui propria nituntur opisque haud indiga nostrae.
Nec minus interea fetu nemus omne gravescit,
Sanguineisque inculta rubent aviaria bacis. 430
Tondentur cytisi, taedas sylva alta ministrat,
Pascunturque ignes nocturni, & lumina fundunt.
Et dubitant homines serere atque impendere curam?
Quid majora sequar? salices humilesque genistae,
Aut illae pecori frondem aut pastoribus umbram 435
Sufficiunt saepemque satis, & pabula melli.
Et juvat undantem buxo spectare Cytorum
Naryciaeque picis lucos, juvat arva videre
Non rastris, hominum non ulli obnoxia curae.
Ipsae Caucasio steriles in vertice sylvae, 440
Quas animosi Euri adsidue franguntque feruntque,
Dant alios aliae fetus, dant utile lignum
Navigiis pinus, domibus cedrumque cupressosque;
Hinc radios trivere rotis, hinc tympana plaustris
Agricolae, & pandas ratibus posuere carinas. 445
Viminibus salices fecundae, frondibus ulmi,
At myrtus validis hastilibus, & bona bello
Cornus; Ituraeos taxi torquentur in arcus.
Nec tiliae leves aut torno rasile buxum
Non formam accipiunt ferroque cavantur acuto, 450
Nec non, & torrentem undam levis innatat alnus
Missa Pado, nec non, & apes examina condunt
Corticibusque cavis vitiosaeque ilicis aluo.
Quid memorandum aeque Baccheia dona tulerunt?
Bacchus, & ad culpam causas dedit; ille furentis 455
Centauros leto domuit, Rhoecumque Pholumque
Et magno Hylaeum Lapithis cratere minantem.
O fortunatos nimium, sua si bona norint,
Agricolas! quibus ipsa procul discordibus armis
Fundit humo facilem victum justissima tellus. 460
Si non ingentem foribus domus alta superbis
Mane salutantum totis vomit aedibus undam,
Nec varios inhiant pulchra testudine postis
Inlusasque auro vestis Ephyreiaque aera,
Alba neque Assyrio fucatur lana veneno, 465
Nec casia liquidi corrumpitur usus olivi;
At secura quies, & nescia fallere vita,
Dives opum variarum, at latis otia fundis,
Speluncae vivique lacus, at frigida tempe
Mugitusque boum mollesque sub arbore somni 470
Non absunt; illic saltus ac lustra ferarum
Et patiens operum exiguoque adsueta juventus,
Sacra deum sanctique patres; extrema per illos
Iustitia excedens terris vestigia fecit.
Me vero primum dulces ante omnia Musae, 475
Quarum sacra fero ingenti percussus amore,
Accipiant caelique vias, & sidera monstrent,
Defectus solis varios lunaeque labores;
Unde tremor terris, qua vi maria alta tumescant
Obicibus ruptis rursusque in se ipsa residant, 480
Quid tantum Oceano properent se tingere soles
Hiberni, vel quae tardis mora noctibus obstet.
Sin has ne possim naturae accedere partis
Frigidus obstiterit circum praecordia sanguis,
Rura mihi, & rigui placeant in vallibus amnes, 485
Flumina amem sylvasque inglorius. ô ubi campi
Spercheosque, & virginibus bacchata Lacaenis
Taygeta! ô qui me gelidis conuallibus Haemi
Sistat, & ingenti ramorum protegat umbra!
Felix qui potuit rerum cognoscere causas 490
Atque metus omnis, & inexorabile fatum
Subiecit pedibus strepitumque Acherontis avari:
Fortunatus, & ille deos qui novit agrestis
Panaque Silvanumque senem Nymphasque sorores.
Illum non populi fasces, non purpura regum 495
Flexit, & infidos agitans discordia fratres,
Aut coniurato descendens Dacus ab Histro,
Non res Romanae perituraque regna; neque ille
Aut doluit miserans inopem aut inuidit habenti.
Quos rami fructus, quos ipsa volentia rura 500
Sponte tulere sua, carpsit, nec ferrea jura
Insanumque forum aut populi tabularia vidit.
Sollicitant alii remis freta caeca, ruuntque
In ferrum, penetrant aulas, & limina regum;
Hic petit excidiis urbem miserosque penatis, 505
Ut gemma bibat, & Sarrano dormiat ostro;
Condit opes alius defossoque incubat auro;
Hic stupet attonitus rostris, hunc plausus hiantem
Per cuneos geminatus enim plebisque patrumque
Corripuit; gaudent perfusi sanguine fratrum, 510
Exsilioque domos, & dulcia limina mutant
Atque alio patriam quaerunt sub sole jacentem.
Agricola incuruo terram dimovit aratro:
Hic anni labor, hinc patriam paruosque nepotes
Sustinet, hinc armenta boum meritosque juvencos. 515
Nec requies, quin aut pomis exuberet annus
Aut fetu pecorum aut Cerealis mergite culmi,
Proventuque oneret sulcos atque horrea vincat.
Uenit hiems: teritur Sicyonia baca trapetis,
Glande sues laeti redeunt, dant arbuta sylvae; 520
Et varios ponit fetus autumnus, & alte
Mitis in apricis coquitur vindemia saxis.
Interea dulces pendent circum oscula nati,
Casta pudicitiam seruat domus, ubera vaccae
Lactea demittunt, pinguesque in gramine laeto 525
Inter se aduersis luctantur cornibus haedi.
Ipse dies agitat festos fususque per herbam,
Ignis ubi in medio, & socii cratera coronant,
Te libans, Lenaee, vocat pecorisque magistris
Velocis jaculi certamina ponit in ulmo, 530
Corporaque agresti nudant praedura palaestra.
Hanc olim veteres vitam coluere Sabini,
Hanc Remus, & frater; sic fortis Etruria crevit
Scilicet, & rerum facta est pulcherrima Roma,
Septemque una sibi muro circumdedit arces. 535
Ante etiam sceptrum Dictaei regis, & ante
Impia quam caesis gens est epulata juvencis,
Aureus hanc vitam in terris Saturnus agebat;
Necdum etiam audierant inflari classica, necdum
Impositos duris crepitare incudibus ensis. 540
Sed nos immensum spatiis confecimus aequor,
Et jam tempus equum fumantia soluere colla.

P. VERGILI MARONIS GEORGICON LIBER TERTIVS
Te quoque, magna Pales, & te memorande canemus
Pastor ab Amphryso, vos, sylvae amnesque Lycaei.
Cetera, quae vacuas tenuissent carmine mentes,
Omnia jam uulgata: quis aut Eurysthea durum
(5) Aut inlaudati nescit Busiridis aras?
Cui non dictus Hylas puer, & Latonia Delos
Hippodameque umeroque Pelops insignis eburno,
Acer equis? temptanda via est, qua me quoque possim
Tollere humo victorque virum volitare per ora.
(10) Primus ego in patriam mecum, modo vita supersit,
Aonio rediens deducam vertice Musas;
Primus Idumaeas referam tibi, Mantua, palmas,
Et viridi in campo templum de marmore ponam
Propter aquam, tardis ingens ubi flexibus errat
(15) Mincius, & tenera praetexit harundine ripas.
In medio mihi Caesar erit templumque tenebit:
Illi victor ego, & Tyrio conspectus in ostro
Centum quadriiugos agitabo ad flumina currus.
Cuncta mihi Alpheum linquens lucosque Molorchi
(20) Cursibus, & crudo decernet Graecia caestu.
Ipse caput tonsae foliis ornatus oliuae
Dona feram. jam nunc sollemnis ducere pompas
Ad delubra juvat caesosque videre juvencos,
Vel scaena ut versis discedat frontibus utque
(25) Purpurea intexti tollant aulaea Britanni.
In foribus pugnam ex auro solidoque elephanto
Gangaridum faciam victorisque arma Quirini,
Atque hic undantem bello magnumque fluentem
Nilum ac navali surgentis aere columnas.
(30) Addam urbes Asiae domitas pulsumque Niphaten
Fidentemque fuga Parthum versisque sagittis;
Et duo rapta manu diverso ex hoste tropaea
Bisque triumphatas utroque ab litore gentis.
Stabunt, & Parii lapides, spirantia signa,
(35) Assaraci proles demissaeque ab Iove gentis
Nomina, Trosque parens, & Trojae Cynthius auctor.
Inuidia infelix Furias amnemque severum
Cocyti metuet tortosque Ixionis anguis
Immanemque rotam, & non exsuperabile saxum.
(40) Interea Dryadum sylvas saltusque sequamur
Intactos, tua, Maecenas, haud mollia jussa:
Te sine nil altum mens incohat. en age segnis
Rumpe moras; vocat ingenti clamore Cithaeron
Taygetique canes domitrixque Epidaurus equorum,
(45) Et vox adsensu nemorum ingeminata remugit.
Mox tamen ardentis accingar dicere pugnas
Caesaris, & nomen fama tot ferre per annos,
Tithoni prima quot abest ab origine Caesar.
Seu quis Olympiacae miratus praemia palmae
(50) Pascit equos, seu quis fortis ad aratra juvencos,
Corpora praecipue matrum legat. optima toruae
Forma bovis cui turpe caput, cui plurima ceruix,
Et crurum tenus à mento palearia pendent;
Tum longo nullus lateri modus: omnia magna,
(55) Pes etiam, & camuris hirtae sub cornibus aures.
Nec mihi displiceat maculis insignis, & albo,
Aut juga detrectans interdumque aspera cornu
Et faciem tauro propior, quaeque ardua tota
Et gradiens ima verrit vestigia cauda.
(60) Aetas Lucinam justosque pati hymenaeos
Desinit ante decem, post quattuor incipit annos;
Cetera nec feturae habilis nec fortis aratris.
Interea, superat gregibus dum laeta juventas,
Solue mares; mitte in Venerem pecuaria primus,
(65) Atque aliam ex alia generando suffice prolem.
Optima quaeque dies miseris mortalibus aevi
Prima fugit; subeunt morbi tristisque senectus
Et labor, & durae rapit inclementia mortis.
Semper erunt quarum mutari corpora malis:
(70) Semper enim refice ac, ne post amissa requiras,
Ante veni, & subolem armento sortire quotannis.
Nec non, & pecori est idem dilectus equino:
Tu modo, quos in spem statues summittere gentis,
Praecipuum jam inde à teneris impende laborem.
(75) Continuo pecoris generosi pullus in arvis
Altius ingreditur, & mollia crura reponit;
Primus, & ire viam, & fluvios temptare minacis
Audet, & ignoto sese committere ponti,
Nec vanos horret strepitus. illi ardua ceruix
(80) Argutumque caput, brevis aluus obesaque terga,
Luxuriatque toris animosum pectus. honesti
Spadices glaucique, color deterrimus albis
Et giluo. tum, si qua sonum procul arma dedere,
Stare loco nescit, micat auribus, & tremit artus,
(85) Collectumque premens voluit sub naribus ignem.
Densa juba, & dextro jactata recumbit in armo;
At duplex agitur per lumbos spina, cavatque
Tellurem, & solido graviter sonat ungula cornu.
Talis Amyclaei domitus Pollucis habenis
(90) Cyllarus et, quorum Grai meminere poetae,
Martis equi biiuges, & magni currus Achilli.
Talis, & ipse jubam ceruice effundit equina
Conjugis aduentu pernix Saturnus, & altum
Pelion hinnitu fugiens implevit acuto.
(95) Hunc quoque, ubi aut morbo gravis aut jam segnior annis
Deficit, abde domo, nec turpi ignosce senectae.
Frigidus in Venerem senior, frustraque laborem
Ingratum trahit, et, si quando ad proelia ventum est,
Ut quondam in stipulis magnus sine viribus ignis,
(100) Incassum furit. ergo animos aeuumque notabis
Praecipue: hinc alias artis prolemque parentum
Et quis cuique dolor victo, quae gloria palmae.
Nonne vides, cum praecipiti certamine campum
Corripuere, ruuntque effusi carcere currus,
(105) Cum spes adrectae juvenum, exsultantiaque haurit
Corda pauor pulsans? illi instant verbere torto
Et proni dant lora, volat vi feruidus axis;
Iamque humiles iamque elati sublime videntur
Aera per vacuum ferri atque adsurgere in auras.
(110) Nec mora nec requies; at fuluae nimbus harenae
Tollitur, umescunt spumis flatuque sequentum:
Tantus amor laudum, tantae est victoria curae.
Primus Ericthonius currus, & quattuor ausus
Iungere equos rapidusque rotis insistere victor.
(115) Frena Pelethronii Lapithae gyrosque dedere
Impositi dorso, atque equitem docuere sub armis
Insultare solo, & gressus glomerare superbos.
Aequus uterque labor, aeque juvenemque magistri
Exquirunt calidumque animis, & cursibus acrem,
(120) Quamuis saepe fuga versos ille egerit hostis
Et patriam Epirum referat fortisque Mycenas,
Neptunique ipsa deducat origine gentem.
His animaduersis instant sub tempus, & omnis
Impendunt curas denso distendere pingui,
(125) Quem legere ducem, & pecori dixere maritum,
Florentisque secant herbas fluviosque ministrant
Farraque, ne blando nequeat superesse labori
Inualidique patrum referant ieiunia nati.
Ipsa autem macie tenuant armenta volentes,
(130) Atque, ubi concubitus primos jam nota voluptas
Sollicitat, frondesque negant, & fontibus arcent.
Saepe etiam cursu quatiunt, & sole fatigant,
Cum graviter tunsis gemit area frugibus, & cum
Surgentem ad Zephyrum paleae jactantur inanes.
(135) Hoc faciunt, nimio ne luxu obtunsior usus
Sit genitali aruo, & sulcos oblimet inertis,
Sed rapiat sitiens Venerem interiusque recondat.
Rursus cura patrum cadere, & succedere matrum
Incipit. exactis gravidae cum mensibus errant,
(140) Non illas gravibus quisquam juga ducere plaustris,
Non saltu superare viam sit passus, & acri
Carpere prata fuga fluviosque innare rapacis.
Saltibus in vacuis pascunt, & plena secundum
Flumina, muscus ubi, & viridissima gramine ripa,
(145) Speluncaeque tegant, & saxea procubet umbra.
Est lucos Silari circa ilicibusque virentem
Plurimus Alburnum volitans, cui nomen asilo
Romanum est, oestrum Grai vertere vocantes,
Asper, acerba sonans, quo tota exterrita siluis
(150) Diffugiunt armenta; furit mugitibus aether
Concussus sylvaeque, & sicci ripa Tanagri.
Hoc quondam monstro horribilis exercuit iras
Inachiae Iuno pestem meditata juvencae.
Hunc quoque (nam mediis feruoribus acrior instat)
(155) Arcebis gravido pecori, armentaque pasces
Sole recens orto aut noctem ducentibus astris.
Post partum cura in vitulos traducitur omnis;
Continuoque notas, & nomina gentis inurunt,
Et quos aut pecori malint summittere habendo
(160) Aut aris seruare sacros aut scindere terram
Et campum horrentem fractis inuertere glaebis.
Cetera pascuntur viridis armenta per herbas:
Tu quos ad studium atque usum formabis agrestem
Iam vitulos hortare viamque insiste domandi,
(165) Dum faciles animi juvenum, dum mobilis aetas.
Ac primum laxos tenui de vimine circlos
Ceruici subnecte; dehinc, ubi libera colla
Seruitio adsuerint, ipsis e torquibus aptos
Iunge pares, & coge gradum conferre juvencos;
(170) Atque illis jam saepe rotae ducantur inanes
Per terram, & summo vestigia puluere signent.
Post valido nitens sub pondere faginus axis
Instrepat, & junctos temo trahat aereus orbis.
Interea pubi indomitae non gramina tantum
(175) Nec vescas salicum frondes uluamque palustrem,
Sed frumenta manu carpes sata; nec tibi fetae
More patrum nivea implebunt mulctraria vaccae,
Sed tota in dulcis consument ubera natos.
Sin ad bella magis studium turmasque ferocis,
(180) Aut Alphea rotis praelabi flumina Pisae
Et Iovis in luco currus agitare volantis,
Primus equi labor est animos atque arma videre
Bellantum lituosque pati, tractuque gementem
Ferre rotam, & stabulo frenos audire sonantis;
(185) Tum magis atque magis blandis gaudere magistri
Laudibus, & plausae sonitum ceruicis amare.
Atque haec jam primo depulsus ab ubere matris
Audeat, inque vicem det mollibus ora capistris
Inualidus etiamque tremens, etiam inscius aevi.
(190) At tribus exactis ubi quarta accesserit aestas,
Carpere mox gyrum incipiat gradibusque sonare
Compositis, sinuetque alterna volumina crurum,
Sitque laboranti similis; tum cursibus auras
Tum vocet, ac per aperta volans ceu liber habenis
(195) Aequora vix summa vestigia ponat harena:
Qualis Hyperboreis Aquilo cum densus ab oris
Incubuit, Scythiaeque hiemes atque arida differt
Nubila; tum segetes altae campique natantes
Lenibus horrescunt flabris, summaeque sonorem
(200) Dant sylvae, longique urgent ad litora fluctus;
Ille volat simul arva fuga simul aequora verrens.
Hinc vel ad Elei metas, & maxima campi
Sudabit spatia, & spumas aget ore cruentas,
Belgica vel molli melius feret esseda collo.
(205) Tum demum crassa magnum farragine corpus
Crescere jam domitis sinito; namque ante domandum
Ingentis tollent animos, prensique negabunt
Verbera lenta pati, & duris parere lupatis.
Sed non ulla magis viris industria firmat
(210) Quam Venerem, & caeci stimulos avertere amoris,
Sive boum sive est cui gratior usus equorum.
Atque ideo tauros procul atque in sola relegant
Pascua post montem oppositum, & trans flumina lata,
Aut intus clausos satura ad praesepia seruant.
(215) Carpit enim viris paulatim uritque videndo
Femina, nec nemorum patitur meminisse nec herbae
Dulcibus illa quidem inlecebris, & saepe superbos
Cornibus inter se subigit decernere amantis.
Pascitur in magna Sila formosa juvenca:
(220) Illi alternantes multa vi proelia miscent
Uulneribus crebris; lavit ater corpora sanguis,
Versaque in obnixos urgentur cornua vasto
Cum gemitu; reboant sylvaeque, & longus Olympus.
Nec mos bellantis una stabulare, sed alter
(225) Uictus abit longeque ignotis exsulat oris,
Multa gemens ignominiam plagasque superbi
Uictoris, tum quos amisit inultus amores,
Et stabula aspectans regnis excessit avitis.
Ergo omni cura viris exercet, & inter
(230) Dura jacet pernox instrato saxa cubili
Frondibus hirsutis, & carice pastus acuta,
Et temptat sese atque irasci in cornua discit
Arboris obnixus trunco, ventosque lacessit
Ictibus, & sparsa ad pugnam proludit harena.
(235) Post ubi collectum robur viresque refectae,
Signa movet praecepsque oblitum fertur in hostem:
Fluctus uti medio coepit cum albescere ponto,
Longius ex altoque sinum trahit, utque volutus
Ad terras immane sonat per saxa neque ipso
(240) Monte minor procumbit, at ima exaestuat unda
Verticibus nigramque alte subiectat harenam.
Omne adeo genus in terris hominumque ferarumque
Et genus aequoreum, pecudes pictaeque volucres,
In furias ignemque ruunt: amor omnibus idem.
(245) Tempore non alio catulorum oblita leaena
Saevior erravit campis, nec funera uulgo
Tam multa informes ursi stragemque dedere
Per sylvas; tum saeuus aper, tum pessima tigris;
Heu male tum Libyae solis erratur in agris.
(250) Nonne vides ut tota tremor pertemptet equorum
Corpora, si tantum notas odor attulit auras?
Ac neque eos jam frena virum neque verbera saeua,
Non scopuli rupesque cavae atque obiecta retardant
Flumina correptosque unda torquentia montis.
(255) Ipse ruit dentesque Sabellicus exacuit sus
Et pede prosubigit terram, fricat arbore costas
Atque hinc atque illinc umeros ad uulnera durat.
Quid juvenis, magnum cui versat in ossibus ignem
Durus amor? nempe abruptis turbata procellis
(260) Nocte natat caeca serus freta, quem super ingens
Porta tonat caeli, & scopulis inlisa reclamant
Aequora; nec miseri possunt reuocare parentes,
Nec moritura super crudeli funere virgo.
Quid lynces Bacchi variae, & genus acre luporum
(265) Atque canum? quid quae imbelles dant proelia cerui?
Scilicet ante omnis furor est insignis equarum;
Et mentem Venus ipsa dedit, quo tempore Glauci
Potniades malis membra absumpsere quadrigae.
Illas ducit amor trans Gargara transque sonantem
(270) Ascanium; superant montis, & flumina tranant.
Continuoque avidis ubi subdita flamma medullis
(Vere magis, quia vere calor redit ossibus), illae
Ore omnes versae in Zephyrum stant rupibus altis,
Exceptantque levis auras, & saepe sine ullis
(275) Conjugiis vento gravidae (mirabile dictu)
Saxa per, & scopulos, & depressas conuallis
Diffugiunt, non, Eure, tuos neque solis ad ortus,
In Borean Caurumque, aut unde nigerrimus Auster
Nascitur, & pluvio contristat frigore caelum.
(280) Hic demum, hippomanes vero quod nomine dicunt
Pastores, lentum destillat ab inguine virus,
Hippomanes, quod saepe malae legere novercae
Miscueruntque herbas, & non innoxia verba.
Sed fugit interea, fugit inreparabile tempus,
(285) Singula dum capti circumuectamur amore.
Hoc satis armentis: superat pars altera curae,
Lanigeros agitare greges hirtasque capellas;
Hic labor, hinc laudem fortes sperate coloni.
Nec sum animi dubius verbis ea vincere magnum
(290) Quam sit, & angustis hunc addere rebus honorem;
Sed me Parnasi deserta per ardua dulcis
Raptat amor; juvat ire jugis, qua nulla priorum
Castaliam molli devertitur orbita clivo.
Nunc, veneranda Pales, magno nunc ore sonandum.
(295) Incipiens stabulis edico in mollibus herbam
Carpere ovis, dum mox frondosa reducitur aestas,
Et multa duram stipula filicumque maniplis
Sternere subter humum, glacies ne frigida laedat
Molle pecus scabiemque ferat turpisque podagras.
(300) Post hinc digressus jubeo frondentia capris
Arbuta sufficere, & fluvios praebere recentis,
Et stabula à ventis hiberno opponere soli
Ad medium conuersa diem, cum frigidus olim
Iam cadit extremoque inrorat Aquarius anno.
(305) Hae quoque non cura nobis leviore tuendae,
Nec minor usus erit, quamuis Milesia magno
Vellera mutentur Tyrios incocta rubores.
Densior hinc suboles, hinc largi copia lactis;
Quam magis exhausto spumaverit ubere mulctra,
(310) Laeta magis pressis manabunt flumina mammis.
Nec minus interea barbas incanaque menta
Cinyphii tondent hirci saetasque comantis
Usum in castrorum, & miseris velamina nautis.
Pascuntur vero sylvas, & summa Lycaei,
(315) Horrentisque rubos, & amantis ardua dumos,
Atque ipsae memores redeunt in tecta suosque
Ducunt, & gravido superant vix ubere limen.
Ergo omni studio glaciem ventosque niualis,
Quo minor est illis curae mortalis egestas,
(320) Auertes, victumque feres, & virgea laetus
Pabula, nec tota claudes faenilia bruma.
At vero Zephyris cum laeta vocantibus aestas
In saltus utrumque gregem atque in pascua mittet,
Luciferi primo cum sidere frigida rura
(325) Carpamus, dum mane novum, dum gramina canent,
Et ros in tenera pecori gratissimus herba.
Inde ubi quarta sitim caeli collegerit hora
Et cantu querulae rumpent arbusta cicadae,
Ad puteos aut alta greges ad stagna jubebo
(330) Currentem ilignis potare canalibus undam;
Aestibus at mediis umbrosam exquirere vallem,
Sicubi magna Iovis antiquo robore quercus
Ingentis tendat ramos, aut sicubi nigrum
Ilicibus crebris sacra nemus accubet umbra;
(335) Tum tenuis dare rursus aquas, & pascere rursus
Solis ad occasum, cum frigidus aera Vesper
Temperat, & saltus reficit jam roscida luna,
litoraque alcyonen resonant, acalanthida dumi.
Quid tibi pastores Libyae, quid pascua versu
(340) Prosequar, & raris habitata mapalia tectis?
Saepe diem noctemque, & totum ex ordine mensem
Pascitur itque pecus longa in deserta sine ullis
Hospitiis: tantum campi jacet. omnia secum
Armentarius Afer agit, tectumque laremque
(345) Armaque Amyclaeumque canem Cressamque pharetram;
Non secus ac patriis acer Romanus in armis
Iniusto sub fasce viam cum carpit, & hosti
Ante exspectatum positis stat in agmine castris.
At non qua Scythiae gentes Maeotiaque unda,
(350) Turbidus, & torquens flaventis Hister harenas,
Quaque redit medium Rhodope porrecta sub axem.
Illic clausa tenent stabulis armenta, neque ullae
Aut herbae campo apparent aut arbore frondes;
Sed jacet aggeribus niveis informis, & alto
(355) Terra gelu late septemque adsurgit in ulnas.
Semper hiems, semper spirantes frigora Cauri;
Tum Sol pallentis haud umquam discutit umbras,
Nec cum inuectus equis altum petit aethera, nec cum
Praecipitem Oceani rubro lavit aequore currum.
(360) Concrescunt subitae currenti in flumine crustae,
Undaque jam tergo ferratos sustinet orbis,
Puppibus illa prius, patulis nunc hospita plaustris;
Aeraque dissiliunt uulgo, vestesque rigescunt
Indutae, caeduntque securibus umida vina,
(365) Et totae solidam in glaciem vertere lacunae,
Stiriaque impexis induruit horrida barbis.
Interea toto non setius aere ningit:
Intereunt pecudes, stant circumfusa pruinis
Corpora magna boum, confertoque agmine cerui
(370) Torpent mole nova, & summis vix cornibus exstant.
Hos non immissis canibus, non cassibus ullis
Puniceaeve agitant pavidos formidine pennae,
Sed frustra oppositum trudentis pectore montem
Comminus obtruncant ferro graviterque rudentis
(375) Caedunt, & magno laeti clamore reportant.
Ipsi in defossis specubus secura sub alta
Otia agunt terra, congestaque robora totasque
Aduoluere focis ulmos ignique dedere.
Hic noctem ludo ducunt, & pocula laeti
(380) Fermento atque acidis imitantur vitea sorbis.
Talis Hyperboreo Septem subiecta trioni
Gens effrena virum Riphaeo tunditur Euro
Et pecudum fuluis velatur corpora saetis.
Si tibi lanitium curae, primum aspera sylva
(385) Lappaeque tribolique absint; fuge pabula laeta;
Continuoque greges villis lege mollibus albos.
Illum autem, quamuis aries sit candidus ipse,
Nigra subest udo tantum cui lingua palato,
Reice, ne maculis infuscet vellera pullis
(390) Nascentum, plenoque alium circumspice campo.
Munere sic niveo lanae, si credere dignum est,
Pan deus Arcadiae captam te, Luna, fefellit
In nemora alta vocans; nec tu aspernata vocantem.
At cui lactis amor, cytisum lotosque frequentis
(395) Ipse manu salsasque ferat praesepibus herbas:
Hinc, & amant fluvios magis, & magis ubera tendunt
Et salis occultum referunt in lacte saporem.
Multi etiam excretos prohibent à matribus haedos,
Primaque ferratis praefigunt ora capistris.
(400) Quod surgente die mulsere horisque diurnis,
Nocte premunt; quod jam tenebris, & sole cadente,
Sub lucem: exportant calathis (adit oppida pastor),
Aut parco sale contingunt hiemique reponunt.
Nec tibi cura canum fuerit postrema, sed una
(405) Velocis Spartae catulos acremque Molossum
Pasce sero pingui. numquam custodibus illis
Nocturnum stabulis furem incursusque luporum
Aut impacatos à tergo horrebis Hiberos.
Saepe etiam cursu timidos agitabis onagros,
(410) Et canibus leporem, canibus venabere dammas;
Saepe volutabris pulsos siluestribus apros
Latratu turbabis agens, montisque per altos
Ingentem clamore premes ad retia ceruum.
Disce, & odoratam stabulis accendere cedrum
(415) Galbaneoque agitare gravis nidore chelydros.
Saepe sub immotis praesepibus aut mala tactu
Uipera delituit caelumque exterrita fugit,
Aut tecto adsuetus coluber succedere, & umbrae
(pestis acerba boum) pecorique aspergere virus
(420) Fovit humum. cape saxa manu, cape robora, pastor,
Tollentemque minas, & sibila colla tumentem
Deice! iamque fuga timidum caput abdidit alte,
Cum medii nexus extremaeque agmina caudae
Soluuntur, tardosque trahit sinus ultimus orbis.
(425) Est etiam ille malus Calabris in saltibus anguis
Squamea conuoluens sublato pectore terga
Atque notis longam maculosus grandibus aluum,
Qui, dum amnes ulli rumpuntur fontibus, & dum
Vere madent udo terrae ac pluvialibus Austris,
(430) Stagna colit ripisque habitans hic piscibus atram
Improbus ingluviem ranisque loquacibus explet;
Postquam exusta palus terraeque ardore dehiscunt,
Exsilit in siccum, & flammantia lumina torquens
Saevit agris asperque siti atque exterritus aestu.
(435) Ne mihi tum mollis sub divo carpere somnos
Neu dorso nemoris libeat jacuisse per herbas,
Cum positis novus exuviis nitidusque juventa
Uoluitur, aut catulos tectis aut ova relinquens,
Arduus ad solem, & linguis micat ore trisulcis.
(440) Morborum quoque te causas, & signa docebo.
Turpis ovis temptat scabies, ubi frigidus imber
Altius ad viuum persedit, & horrida cano
Bruma gelu, vel cum tonsis inlotus adhaesit
Sudor, & hirsuti secuerunt corpora vepres.
(445) Dulcibus idcirco fluviis pecus omne magistri
Perfundunt, udisque aries in gurgite villis
Mersatur, missusque secundo defluit amni;
Aut tonsum tristi contingunt corpus amurca
Et spumas miscent argenti viuaque sulpura
(450) Idaeasque pices, & pinguis unguine ceras
Scillamque elleborosque gravis nigrumque bitumen.
Non tamen ulla magis praesens fortuna laborum est
Quam si quis ferro potuit rescindere summum
Ulceris os: alitur vitium vivitque tegendo,
(455) Dum medicas adhibere manus ad uulnera pastor
Abnegat, & meliora deos sedet omina poscens.
Quin etiam, ima dolor balantum lapsus ad ossa
Cum furit atque artus depascitur arida febris,
Profuit incensos aestus avertere, & inter
(460) Ima ferire pedis salientem sanguine venam,
Bisaltae quo more solent acerque Gelonus,
Cum fugit in Rhodopen atque in deserta Getarum,
Et lac concretum cum sanguine potat equino.
Quam procul aut molli succedere saepius umbrae
(465) Uideris aut summas carpentem ignavius herbas
Extremamque sequi, aut medio procumbere campo
Pascentem, & serae solam decedere nocti—
Continuo culpam ferro compesce, priusquam
Dira per incautum serpant contagia uulgus.
(470) Non tam creber agens hiemem ruit aequore turbo
Quam multae pecudum pestes. nec singula morbi
Corpora corripiunt, sed tota aestiua repente,
Spemque gregemque simul cunctamque ab origine gentem.
Tum sciat, aerias Alpis, & Norica si quis
(475) Castella in tumulis, & Iapydis arva Timavi
Nunc quoque post tanto videat, desertaque regna
Pastorum, & longe saltus lateque vacantis.
Hic quondam morbo caeli miseranda coorta est
Tempestas totoque autumni incanduit aestu
(480) Et genus omne neci pecudum dedit, omne ferarum,
Corrupitque lacus, infecit pabula tabo.
Nec via mortis erat simplex; sed ubi ignea venis
Omnibus acta sitis miseros adduxerat artus,
Rursus abundabat fluidus liquor omniaque in se
(485) Ossa minutatim morbo conlapsa trahebat.
Saepe in honore deum medio stans hostia ad aram,
Lanea dum nivea circumdatur infula vitta,
Inter cunctantis cecidit moribunda ministros;
Aut si quam ferro mactaverat ante sacerdos,
(490) Inde neque impositis ardent altaria fibris,
Nec responsa potest consultus reddere vates,
Ac vix suppositi tinguntur sanguine cultri
Summaque ieiuna sanie infuscatur harena.
Hinc laetis vituli uulgo moriuntur in herbis
(495) Et dulcis animas plena ad praesepia reddunt;
Hinc canibus blandis rabies venit, & quatit aegros
Tussis anhela sues ac faucibus angit obesis.
Labitur infelix studiorum atque immemor herbae
Uictor equus fontisque avertitur, & pede terram
(500) Crebra ferit; demissae aures, incertus ibidem
Sudor, & ille quidem morituris frigidus; aret
Pellis, & ad tactum tractanti dura resistit.
Haec ante exitium primis dant signa diebus:
Sin in processu coepit crudescere morbus,
(505) Tum vero ardentes oculi atque attractus ab alto
Spiritus, interdum gemitu gravis, imaque longo
Ilia singultu tendunt, it naribus ater
Sanguis, & obsessas fauces premit aspera lingua.
Profuit inserto latices infundere cornu
(510) Lenaeos; ea visa salus morientibus una.
Mox erat hoc ipsum exitio, furiisque refecti
Ardebant, ipsique suos jam morte sub aegra
(di meliora piis, erroremque hostibus illum!)
Discissos nudis laniabant dentibus artus.
(515) Ecce autem duro fumans sub vomere taurus
Concidit, & mixtum spumis vomit ore cruorem
Extremosque ciet gemitus. it tristis arator
Maerentem abiungens fraterna morte juvencum,
Atque opere in medio defixa reliquit aratra.
(520) Non umbrae altorum nemorum, non mollia possunt
Prata movere animum, non qui per saxa volutus
Purior electro campum petit amnis; at ima
Soluuntur latera, atque oculos stupor urget inertis
Ad terramque fluit devexo pondere ceruix.
(525) Quid labor aut benefacta juvant? quid vomere terras
Inuertisse gravis? atqui non Massica Bacchi
Munera, non illis epulae nocuere repostae:
Frondibus, & victu pascuntur simplicis herbae,
Pocula sunt fontes liquidi atque exercita cursu
(530) Flumina, nec somnos abrumpit cura salubris.
Tempore non alio dicunt regionibus illis
Quaesitas ad sacra boves Iunonis, & uris
Imparibus ductos alta ad donaria currus.
Ergo aegre rastris terram rimantur, & ipsis
(535) Unguibus infodiunt fruges, montisque per altos
Contenta ceruice trahunt stridentia plaustra.
Non lupus insidias explorat ovilia circum
Nec gregibus nocturnus obambulat: acrior illum
Cura domat; timidi dammae ceruique fugaces
(540) Nunc interque canes, & circum tecta vagantur.
Iam maris immensi prolem, & genus omne natantum
litore in extremo ceu naufraga corpora fluctus
Proluit; insolitae fugiunt in flumina phocae.
Interit, & curuis frustra defensa latebris
(545) Uipera, & attoniti squamis astantibus hydri.
Ipsis est aer avibus non aequus, & illae
Praecipites alta vitam sub nube relinquunt.
Praeterea jam nec mutari pabula refert,
Quaesitaeque nocent artes; cessere magistri,
(550) Phillyrides Chiron Amythaoniusque Melampus.
Saevit, & in lucem Stygiis emissa tenebris
Pallida Tisiphone Morbos agit ante Metumque,
Inque dies avidum surgens caput altius effert.
Balatu pecorum, & crebris mugitibus amnes
(555) Arentesque sonant ripae collesque supini.
Iamque cateruatim dat stragem atque aggerat ipsis
In stabulis turpi dilapsa cadavera tabo,
Donec humo tegere ac foveis abscondere discunt.
Nam neque erat coriis usus, nec viscera quisquam
(560) Aut undis abolere potest aut vincere flamma;
Ne tondere quidem morbo inluvieque peresa
Vellera nec telas possunt attingere putris;
Verum etiam inuisos si quis temptarat amictus,
Ardentes papulae atque immundus olentia sudor
(565) Membra sequebatur, nec longo deinde moranti
Tempore contactos artus sacer ignis edebat.

P. VERGILI MARONIS GEORGICON LIBER QVARTVS
Protinus aerii mellis caelestia dona
Exsequar: hanc etiam, Maecenas, adspice partem.
Admiranda tibi levium spectacula rerum
Magnanimosque duces totiusque ordine gentis
Mores, & studia, & populos, & proelia dicam. 5
In tenui labor; at tenuis non gloria, si quem
Numina laeva sinunt auditque vocatus Apollo.
Principio sedes apibus statioque petenda,
Quo neque sit ventis aditus—nam pabula venti
Ferre domum prohibent—neque oves haedique petulci 10
Floribus insultent aut errans bucula campo
Decutiat rorem, & surgentes atterat herbas.
Absint, & picti squalentia terga lacerti
Pinguibus à stabulis meropesque aliaeque volucres
Et manibus Procne pectus signata cruentis; 15
Omnia nam late vastant ipsasque volantes
Ore ferunt dulcem nidis immitibus escam.
At liquidi fontes, & stagna virentia musco
Adsint, & tenuis fugiens per gramina rivus,
Palmaque vestibulum aut ingens oleaster inumbret, 20
Ut, cum prima novi ducent examina reges
Vere suo ludetque favis emissa juventus,
Vicina invitet decedere ripa calori,
Obviaque hospitiis teneat frondentibus arbos.
In medium, seu stabit iners seu profluet umor, 25
Transversas salices, & grandia conice saxa,
Pontibus ut crebris possint consistere, & alas
Pandere ad aestivum solem, si forte morantes
Sparserit aut praeceps Neptuno immerserit Eurus.
Haec circum casiae virides, & olentia late 30
Serpylla, & graviter spirantis copia thymbrae
Floreat inriguumque bibant violaria fontem.
Ipsa autem, seu corticibus tibi suta cavatis,
Seu lento fuerint alvaria vimine texta,
Angustos habeant aditus: nam frigore mella 35
Cogit hiems, eademque calor liquefacta remittit.
Utraque vis apibus pariter metuenda; neque illae
Nequiquam in tectis certatim tenuia cera
Spiramenta linunt fucoque, & floribus oras
Explent collectumque haec ipsa ad munera gluten 40
Et visco, & Phrygiae servant pice lentius Idae.
Saepe etiam effossis, si vera est fama, latebris
Sub terra fovere larem, penitusque repertae
Pumicibusque cavis exesaeque arboris antro.
Tu tamen, & levi rimosa cubilia limo 45
Ungue fovens circum, & raras superinice frondes.
Neu propius tectis taxum sine, neve rubentes
Ure foco cancros, altae neu crede paludi,
Aut ubi odor caeni gravis aut ubi concava pulsu
Saxa sonant vocisque offensa resultat imago. 50
Quod superest, ubi pulsam hiemem sol aureus egit
Sub terras caelumque aestiva luce reclusit,
Illae continuo saltus sylvasque peragrant
Purpureosque metunt flores, & flumina libant
Summa leves. Hinc nescio qua dulcedine laetae 55
Progeniem nidosque fovent, hinc arte recentes
Excudunt ceras, & mella tenacia fingunt.
Hinc ubi jam emissum caveis ad sidera caeli
Nare per aestatem liquidam suspexeris agmen
Obscuramque trahi vento mirabere nubem, 60
Contemplator: aquas dulces, & frondea semper
Tecta petunt. Huc tu jussos adsperge sapores,
Trita melisphylla, & cerinthae ignobile gramen,
Tinnitusque cie, & Matris quate cymbala circum.
Ipsae consident medicatis sedibus, ipsae 65
Intima more suo sese in cunabula condent.
Sin autem ad pugnam exierint, nam saepe duobus
Regibus incessit magno discordia motu,
Continuoque animos vulgi, & trepidantia bello
Corda licet longe praesciscere; namque morantes 70
Martius ille aeris rauci canor increpat, & vox
Auditur fractos sonitus imitata tubarum;
Tum trepidae inter se coeunt pennisque coruscant
Spiculaque exacuunt rostris aptantque lacertos
Et circa regem atque ipsa ad praetoria densae 75
Miscentur magnisque vocant clamoribus hostem.
Ergo ubi ver nactae sudum camposque patentes,
Erumpunt portis; concurritur, aethere in alto
Fit sonitus, magnum mixtae glomerantur in orbem
Praecipitesque cadunt; non densior aëre grando, 80
Nec de concussa tantum pluit ilice glandis.
Ipsi per medias acies insignibus alis
Ingentes animos angusto in pectore versant,
Usque adeo obnixi non cedere, dum gravis aut hos
Aut hos versa fuga victor dare terga subegit. 85
Hi motus animorum atque haec certamina tanta
Pulveris exigui jactu compressa quiescent.
Verum ubi ductores acie revocaveris ambo,
Deterior qui visus, eum, ne prodigus obsit,
Dede neci; melior vacua sine regnet in aula. 90
Alter erit maculis auro squalentibus ardens;
Nam duo sunt genera: hic melior, insignis, & ore
Et rutilis clarus squamis, ille horridus alter
Desidia latamque trahens inglorius alvum.
Ut binae regum facies, ita corpora plebis. 95
Namque aliae turpes horrent, ceu pulvere ab alto
Cum venit, & sicco terram spuit ore viator
Aridus; elucent aliae, & fulgore coruscant
Ardentes auro, & paribus lita corpora guttis.
Haec potior suboles, hinc caeli tempore certo 100
Dulcia mella premes, nec tantum dulcia, quantum
Et liquida, & durum Bacchi domitura saporem.
At cum incerta volant caeloque examina ludunt
Contemnuntque favos, & frigida tecta relinquunt,
Instabiles animos ludo prohibebis inani. 105
Nec magnus prohibere labor: tu regibus alas
Eripe; non illis quisquam cunctantibus altum
Ire iter aut castris audebit vellere signa.
Invitent croceis halantes floribus horti
Et custos furum atque avium cum falce saligna 110
Hellespontiaci servet tutela Priapi.
Ipse thymum pinosque ferens de montibus altis
Tecta serat late circum, cui talia curae;
Ipse labore manum duro terat, ipse feraces
Figat humo plantas, & amicos inriget imbres. 115
Atque equidem, extremo ni jam sub fine laborum
Vela traham, & terris festinem advertere proram,
Forsitan et, pingues hortos quae cura colendi
Ornaret, canerem, biferique rosaria Paesti,
Quoque modo potis gauderent intiba rivis 120
Et virides apio ripae, tortusque per herbam
Cresceret in ventrem cucumis; nec sera comantem
Narcissum aut flexi tacuissem vimen acanthi
Pallentesque hederas, & amantes litora myrtos.
Namque sub Oebaliae memini me turribus arcis, 125
Qua niger umectat flaventia culta Galaesus,
Corycium vidisse senem, cui pauca relicti
Iugera ruris erant, nec fertilis illa juvencis
Nec pecori opportuna seges nec commoda Baccho.
Hic rarum tamen in dumis olus albaque circum 130
Lilia verbenasque premens vescumque papaver
Regum aequabat opes animis seraque revertens
Nocte domum dapibus mensas onerabat inemptis.
Primus vere rosam atque autumno carpere poma,
Et cum tristis hiems etiamnum frigore saxa 135
Rumperet, & glacie cursus frenaret aquarum,
Ille comam mollis jam tondebat hyacinthi
Aestatem increpitans seram Zephyrosque morantes.
Ergo apibus fetis idem atque examine multo
Primus abundare, & spumantia cogere pressis 140
Mella favis; illi tiliae atque uberrima pinus,
Quotque in flore novo pomis se fertilis arbos
Induerat, totidem autumno matura tenebat.
Ille etiam seras in versum distulit ulmos
Eduramque pirum, & spinos jam pruna ferentes 145
Iamque ministrantem platanum potantibus umbras.
Verum haec ipse equidem spatiis exclusus iniquis
Praetereo atque aliis post me memoranda relinquo.
Nunc age, naturas apibus quas Iuppiter ipse
Addidit, expediam, pro qua mercede canoros 150
Curetum sonitus crepitantiaque aera secutae
Dictaeo caeli regem pavere sub antro.
Solae communes natos, consortia tecta
Urbis habent magnisque agitant sub legibus aevum,
Et patriam solae, & certos novere penates, 155
Venturaeque hiemis memores aestate laborem
Experiuntur, & in medium quaesita reponunt.
Namque aliae victu invigilant, & foedere pacto
Exercentur agris; pars intra saepta domorum
Narcissi lacrymam, & lentum de cortice gluten 160
Prima favis ponunt fundamina, deinde tenaces
Suspendunt ceras: aliae spem gentis adultos
Educunt fetus, aliae purissima mella
Stipant, & liquido distendunt nectare cellas.
Sunt quibus ad portas cecidit custodia sorti, 165
Inque vicem speculantur aquas, & nubila caeli
Aut onera accipiunt venientum aut agmine facto
Ignavum fucos pecus à praesepibus arcent.
Fervet opus, redolentque thymo fragrantia mella.
Ac veluti lentis Cyclopes fulmina massis 170
Cum properant, alii taurinis follibus auras
Accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt
Aera lacu; gemit impositis incudibus Aetna;
Illi inter sese magna vi bracchia tollunt
In numerum versantque tenaci forcipe ferrum: 175
Non aliter, si parva licet componere magnis,
Cecropias innatus apes amor urget habendi,
Munere quamque suo. Grandaevis oppida curae
Et munire favos, & daedala fingere tecta.
At fessae multa referunt se nocte minores, 180
Crura thymo plenae; pascuntur, & arbuta passim
Et glaucas salices casiamque crocumque rubentem
Et pinguem tiliam, & ferrugineos hyacinthos.
Omnibus una quies operum, labor omnibus unus:
Mane ruunt portis; nusquam mora; rursus easdem 185
Vesper ubi e pastu tandem decedere campis
Admonuit, tum tecta petunt, tum corpora curant;
Fit sonitus, mussantque oras, & limina circum.
Post, ubi jam thalamis se composuere, siletur
In noctem fessosque sopor suus occupat artus. 190
Nec vero à stabulis pluvia impendente recedunt
Longius aut credunt caelo adventantibus Euris,
Sed circum tutae sub moenibus urbis aquantur,
Excursusque breves temptant, & saepe lapillos,
Ut cumbae instabiles fluctu jactante saburram, 195
Tollunt, his sese per inania nubila librant.
Illum adeo placuisse apibus mirabere morem,
Quod neque concubitu indulgent nec corpora segnes
In Venerem solvunt aut fetus nixibus edunt:
Verum ipsae e foliis natos, e suavibus herbis 200
Ore legunt, ipsae regem parvosque Quirites
Sufficiunt aulasque, & cerea regna refigunt.
Saepe etiam duris errando in cotibus alas
Attrivere ultroque animam sub fasce dedere:
Tantus amor florum, & generandi gloria mellis. 205
Ergo ipsas quamvis angusti terminus aevi
Excipiat, neque enim plus septima ducitur aestas,
At genus immortale manet multosque per annos
Stat fortuna domus, & avi numerantur avorum.
Praeterea regem non sic Aegyptus, & ingens 210
Lydia nec populi Parthorum aut Medus Hydaspes
Observant. Rege incolumi mens omnibus una est;
Amisso rupere fidem constructaque mella
Diripuere ipsae, & crates solvere favorum.
Ille operum custos, illum admirantur, & omnes 215
Circumstant fremitu denso stipantque frequentes
Et saepe attollunt umeris, & corpora bello
Obiectant pulchramque petunt per vulnera mortem.
His quidam signis atque haec exempla secuti
Esse apibus partem divinae mentis, & haustus 220
Aetherios dixere; deum namque ire per omnes
Terrasque tractusque maris caelumque profundum.
Hinc pecudes, armenta, viros, genus omne ferarum,
Quemque sibi tenues nascentem arcessere vitas;
Scilicet huc reddi deinde ac resoluta referri 225
Omnia nec morti esse locum, sed viva volare
Sideris in numerum atque alto succedere caelo.
Siquando sedem angustam servataque mella
Thesauris relines, prius haustu sparsus aquarum
Ora fove fumosque manu praetende sequaces. 230
Bis gravidos cogunt fetus, duo tempora messis,
Taygete simul os terris ostendit honestum
Pleas, & Oceani spretos pede reppulit amnes,
Aut eadem sidus fugiens ubi Piscis aquosi
Tristior hibernas caelo descendit in undas. 235
Illis ira modum supra est, laesaeque venenum
Morsibus inspirant, & spicula caeca relinquunt
Adfixae venis animasque in vulnere ponunt.
Sin duram metues hiemem parcesque futuro
Contunsosque animos, & res miserabere fractas, 240
At suffire thymo cerasque recidere inanes
Quis dubitet? nam saepe favos ignotus adedit
Stellio, & lucifugis congesta cubilia blattis
Immunisque sedens aliena ad pabula fucus
Aut asper crabro imparibus se immiscuit armis, 245
Aut dirum tiniae genus, aut invisa Minervae
Laxos in foribus suspendit aranea casses.
Quo magis exhaustae fuerint, hoc acrius omnes
Incumbent generis lapsi sarcire ruinas
Complebuntque foros, & floribus horrea texent. 250
Si vero, quoniam casus apibus quoque nostros
Vita tulit, tristi languebunt corpora morbo—
Quod jam non dubiis poteris cognoscere signis:
Continuo est aegris alius color, horrida vultum
Deformat macies, tum corpora luce carentum 255
Exportant tectis, & tristia funera ducunt;
Aut illae pedibus conexae ad limina pendent,
Aut intus clausis cunctantur in aedibus, omnes
Ignavaeque fame, & contracto frigore pigrae.
Tum sonus auditur gravior, tractimque susurrant, 260
Frigidus ut quondam sylvis immurmurat Auster,
Ut mare sollicitum stridit refluentibus undis,
Aestuat ut clausis rapidus fornacibus ignis:
Hic jam galbaneos suadebo incendere odores
Mellaque harundineis inferre canalibus, ultro 265
Hortantem, & fessas ad pabula nota vocantem.
Proderit, & tunsum gallae admiscere saporem
Arentesque rosas aut igni pinguia multo
Defruta vel psithia passos de vite racemos
Cecropiumque thymum, & grave olentia centaurea. 270
Est etiam flos in pratis, cui nomen amello
Fecere agricolae, facilis quaerentibus herba;
Namque uno ingentem tollit de caespite sylvam,
Aureus ipse, sed in foliis, quae plurima circum
Funduntur, violae sublucet purpura nigrae; 275
[saepe deum nexis ornatae torquibus arae;]
Asper in ore sapor; tonsis in vallibus illum
Pastores, & curva legunt prope flumina Mellae.
Huius odorato radices incoque Baccho
Pabulaque in foribus plenis adpone canistris. 280
Sed siquem proles subito defecerit omnis,
Nec genus unde novae stirpis revocetur habebit,
Tempus, & Arcadii memoranda inventa magistri
Pandere, quoque modo caesis jam saepe juvencis
Insincerus apes tulerit cruor. Altius omnem 285
Expediam prima repetens ab origine famam.
Nam qua Pellaei gens fortunata Canopi
Accolit effuso stagnantem flumine Nilum
Et circum pictis vehitur sua rura phaselis,
Quaque pharetratae vicinia Persidis urget, 290
[et viridem Aegyptum nigra fecundat harena,
Et diversa ruens septem discurrit in ora
Usque coloratis amnis devexus ab Indis]
Omnis in hac certam regio jacit arte salutem.
Exiguus primum atque ipsos contractus in usus 295
Eligitur locus; hunc angustique imbrice tecti
Parietibusque premunt artis, & quattuor addunt,
Quattuor à ventis obliqua luce fenestras.
Tum vitulus bima curvans jam cornua fronte
Quaeritur; huic geminae nares, & spiritus oris 300
Multa reluctanti obstruitur, plagisque perempto
Tunsa per integram solvuntur viscera pellem.
Sic positum in clauso linquunt, & ramea costis
Subiciunt fragmenta, thymum casiasque recentes.
Hoc geritur Zephyris primum impellentibus undas, 305
Ante novis rubeant quam prata coloribus, ante
Garrula quam tignis nidum suspendat hirundo.
Interea teneris tepefactus in ossibus umor
Aestuat, & visenda modis animalia miris,
Trunca pedum primo, mox, & stridentia pennis, 310
Miscentur tenuemque magis magis aëra carpunt,
Donec, ut aestivis effusus nubibus imber,
Erupere aut ut nervo pulsante sagittae,
Prima leves ineunt si quando proelia Parthi.
Quis deus hanc, Musae, quis nobis extudit artem? 315
Unde nova ingressus hominum experientia cepit?
Pastor Aristaeus fugiens Peneia Tempe,
Amissis, ut fama, apibus morboque fameque,
Tristis ad extremi sacrum caput adstitit amnis
Multa querens atque hac adfatus voce parentem: 320
Mater, Cyrene mater, quae gurgitis huius
Ima tenes, quid me praeclara stirpe deorum,
Si modo, quem perhibes, pater est Thymbraeus Apollo,
Invisum fatis genuisti? aut quo tibi nostri
Pulsus amor? quid me caelum sperare jubebas? 325
En etiam hunc ipsum vitae mortalis honorem,
Quem mihi vix frugum, & pecudum custodia sollers
Omnia temptanti extuderat, te matre relinquo.
Quin age, & ipsa manu felices erue sylvas,
Fer stabulis inimicum ignem atque interfice messes, 330
Ure sata, & validam in vites molire bipennem,
Tanta meae si te ceperunt taedia laudis.
At mater sonitum thalamo sub fluminis alti
Sensit. Eam circum Milesia vellera Nymphae
Carpebant hyali saturo fucata colore, 335
Drymoque Xanthoque Ligeaque Phyllodoceque,
Caesariem effusae nitidam per candida colla,
Nesaee Spioque Thaliaque Cymodoceque,
Cydippeque, & flava Lycorias, altera virgo,
Altera tum primos Lucinae experta labores, 340
Clioque, & Beroe soror, Oceanitides ambae,
Ambae auro, pictis incinctae pellibus ambae,
Atque Ephyre atque Opis, & Asia Deiopea
Et tandem positis velox Arethusa sagittis.
Inter quas curam Clymene narrabat inanem 345
Vulcani Martisque dolos, & dulcia furta,
Aque Chao densos divum numerabat amores
Carmine quo captae dum fusis mollia pensa
Devolvunt, iterum maternas impulit aures
Luctus Aristaei, vitreisque sedilibus omnes 350
Obstipuere; sed ante alias Arethusa sorores
Prospiciens summa flavum caput extulit unda
Et procul: O gemitu non frustra exterrita tanto,
Cyrene soror, ipse tibi, tua maxima cura,
Tristis Aristaeus Penei genitoris ad undam 355
Stat lacrymans, & te crudelem nomine dicit.
Huic percussa nova mentem formidine mater,
Duc, age, duc ad nos; fas illi limina divum
Tangere, ait. Simul alta jubet discedere late
Flumina, qua juvenis gressus inferret. At illum 360
Curvata in montis faciem circumstetit unda
Accepitque sinu vasto misitque sub amnem.
Iamque domum mirans genetricis, & umida regna
Speluncisque lacus clausos lucosque sonantes
Ibat, & ingenti motu stupefactus aquarum 365
Omnia sub magna labentia flumina terra
Spectabat diversa locis, Phasimque Lycumque
Et caput, unde altus primum se erumpit Enipeus
Unde pater Tiberinus, & unde Aniena fluenta
Saxosusque sonans Hypanis Mysusque Caicus, 370
Et gemina auratus taurino cornua vultu
Eridanus, quo non alius per pinguia culta
In mare purpureum violentior effluit amnis.
Postquam est in thalami pendentia pumice tecta
Perventum, & nati fletus cognovit inanes 375
Cyrene, manibus liquidos dant ordine fontes
Germanae tonsisque ferunt mantelia villis;
Pars epulis onerant mensas, & plena reponunt
Pocula, Panchaeis adolescunt ignibus arae;
Et mater, Cape Maeonii carchesia Bacchi: 380
Oceano libemus, ait. Simul ipsa precatur
Oceanumque patrem rerum Nymphasque sorores
Centum quae sylvas, centum quae flumina servant.
Ter liquido ardentem perfundit nectare Vestam,
Ter flamma ad summum tecti subiecta reluxit. 385
Omine quo firmans animum sic incipit ipsa:
Est in Carpathio Neptuni gurgite vates
Caeruleus Proteus, magnum qui piscibus aequor
Et juncto bipedum curru metitur equorum.
Hic nunc Emathiae portus patriamque revisit 390
Pallenen, hunc, & Nymphae veneramur, & ipse
Grandaevus Nereus; novit namque omnia vates,
Quae sint, quae fuerint, quae mox ventura trahantur;
Quippe ita Neptuno visum est, immania cuius
Armenta, & turpes pascit sub gurgite phocas. 395
Hic tibi, nate, prius vinclis capiendus, ut omnem
Expediat morbi causam eventusque secundet.
Nam sine vi non ulla dabit praecepta, neque illum
Orando flectes; vim duram, & vincula capto
Tende; doli circum haec demum frangentur inanes. 400
Ipsa ego, te, medios cum sol accenderit aestus,
Cum sitiunt herbae, & pecori jam gratior umbra est,
In secreta senis ducam, quo fessus ab undis
Se recipit, facile ut somno adgrediare jacentem.
Verum ubi correptum manibus vinclisque tenebis, 405
Tum variae eludent species atque ora ferarum
Fiet enim subito sus horridus atraque tigris
Squamosusque draco, & fulva cervice leaena,
Aut acrem flammae sonitum dabit atque ita vinclis
Excidet, aut in aquas tenues dilapsus abibit. 410
Sed quanto ille magis formas se vertet in omnes,
Tanto, nate, magis contende tenacia vincla,
Donec talis erit mutato corpore, qualem
Videris, incepto tegeret cum lumina somno.
Haec ait, & liquidum ambrosiae defundit odorem, 415
Quo totum nati corpus perduxit; at illi
Dulcis compositis spiravit crinibus aura
Atque habilis membris venit vigor. Est specus ingens
Exesi latere in montis, quo plurima vento
Cogitur inque sinus scindit sese unda reductos, 420
Deprensis olim statio tutissima nautis;
Intus se vasti Proteus tegit obice saxi.
Hic juvenem in latebris aversum à lumine Nympha
Collocat; ipsa procul nebulis obscura resistit.
Iam rapidus torrens sitientes Sirius Indos 425
Ardebat, caelo, & medium sol igneus orbem
Hauserat; arebant herbae, & cava flumina siccis
Faucibus ad limum radii tepefacta coquebant:
Cum Proteus consueta petens e fluctibus antra
Ibat; eum vasti circum gens umida ponti 430
Exsultans rorem late dispergit amarum.
Sternunt se somno diversae in litore phocae.
Ipse, velut stabuli custos in montibus olim,
Vesper ubi e pastu vitulos ad tecta reducit,
Auditisque lupos acuunt balatibus agni, 435
Considit scopulo medius numerumque recenset.
Cuius Aristaeo quoniam est oblata facultas,
Vix defessa senem passus componere membra
Cum clamore ruit magno manicisque jacentem
Occupat. Ille suae contra non immemor artis 440
Omnia transformat sese in miracula rerum,
Ignemque horribilemque feram fluviumque liquentem.
Verum ubi nulla fugam reperit fallacia, victus
In sese redit atque hominis tandem ore locutus:
Nam quis te, juvenum confidentissime, nostras 445
Iussit adire domos? Quidve hinc petis? inquit. At ille:
Scis, Proteu, scis ipse; neque est te fallere quicquam
Sed tu desine velle. Deum praecepta secuti
Venimus hinc lapsis quaesitum oracula rebus.
Tantum effatus. Ad haec vates vi denique multa 450
Ardentes oculos intorsit lumine glauco
Et graviter frendens sic fatis ora resolvit.
Non te nullius exercent numinis irae;
Magna luis commissa: tibi has miserabilis Orpheus
Haudquaquam ob meritum poenas, ni fata resistant, 455
Suscitat, & rapta graviter pro conjuge saevit.
Illa quidem, dum te fugeret per flumina praeceps,
Immanem ante pedes hydrum moritura puella
Servantem ripas alta non vidit in herba.
At chorus aequalis Dryadum clamore supremos 460
Implerunt montes; flerunt Rhodopeiae arces
Altaque Pangaea, & Rhesi mavortia tellus
Atque Getae atque Hebrus, & Actias Orithyia.
Ipse cava solans aegrum testudine amorem
Te, dulcis conjux, te solo in litore secum, 465
Te veniente die, te decedente canebat.
Taenarias etiam fauces, alta ostia Ditis,
Et caligantem nigra formidine lucum
Ingressus manesque adiit regemque tremendum
Nesciaque humanis precibus mansuescere corda. 470
At cantu commotae Erebi de sedibus imis
Umbrae ibant tenues simulacraque luce carentum,
Quam multa in foliis avium se milia condunt
Vesper ubi aut hibernus agit de montibus imber,
Matres atque viri defunctaque corpora vita 475
Magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae,
Impositique rogis juvenes ante ora parentum,
Quos circum limus niger, & deformis harundo
Cocyti tardaque palus inamabilis unda
Alligat, & noviens Styx interfusa coercet. 480
Quin ipsae stupuere domus atque intima Leti
Tartara caeruleosque implexae crinibus angues
Eumenides, tenuitque inhians tria Cerberus ora
Atque Ixionii vento rota constitit orbis.
Iamque pedem referens casus evaserat omnes; 485
Redditaque Eurydice superas veniebat ad auras,
Pone sequens, namque hanc dederat Proserpina legem,
Cum subita incautum dementia cepit amantem,
Ignoscenda quidem, scirent si ignoscere manes.
Restitit Eurydicenque suam jam luce sub ipsa 490
Immemor heu! victusque animi respexit. Ibi omnis
Effusus labor atque immitis rupta tyranni
Foedera, terque fragor stagnis auditus Avernis.
Illa, Quis, & me, inquit, miseram, & te perdidit, Orpheu,
Quis tantus furor? En iterum crudelia retro 495
Fata vocant, conditque natantia lumina somnus.
Iamque vale: feror ingenti circumdata nocte
Invalidasque tibi tendens, heu non tua, palmas!
Dixit, & ex oculis subito, ceu fumus in auras
Commixtus tenues, fugit diversa, neque illum, 500
Prensantem nequiquam umbras, & multa volentem
Dicere, praeterea vidit, nec portitor Orci
Amplius obiectam passus transire paludem.
Quid faceret? Quo se rapta bis conjuge ferret?
Quo fletu Manis, quae numina voce moveret? 505
Illa quidem Stygia nabat jam frigida cumba.
Septem illum totos perhibent ex ordine menses
Rupe sub aëria deserti ad Strymonis undam
Flesse sibi, & gelidis haec evolvisse sub antris
Mulcentem tigres, & agentem carmine quercus; 510
Qualis populea maerens philomela sub umbra
Amissos queritur fetus, quos durus arator
Observans nido implumes detraxit; at illa
Flet noctem ramoque sedens miserabile carmen
Integrat, & maestis late loca questibus implet. 515
Nulla Venus, non ulli animum flexere hymenaei.
Solus Hyperboreas glacies Tanaimque nivalem
Arvaque Riphaeis numquam viduata pruinis
Lustrabat raptam Eurydicen atque inrita Ditis
Dona querens; spretae Ciconum quo munere matres 520
Inter sacra deum nocturnique orgia Bacchi
Discerptum latos juvenem sparsere per agros.
Tum quoque marmorea caput à cervice revulsum
Gurgite cum medio portans Oeagrius Hebrus
Volveret, Eurydicen vox ipsa, & frigida lingua 525
Ah miseram Eurydicen! anima fugiente vocabat:
Eurydicen toto referebant flumine ripae.
Haec Proteus, & se jactu dedit aequor in altum,
Quaque dedit, spumantem undam sub vertice torsit.
At non Cyrene; namque ultro adfata timentem: 530
Nate, licet tristes animo deponere curas.
Haec omnis morbi causa; hinc miserabile Nymphae,
Cum quibus illa choros lucis agitabat in altis,
Exitium misere apibus. Tu munera supplex
Tende petens pacem, & faciles venerare Napaeas; 535
Namque dabunt veniam votis irasque remittent.
Sed modus orandi qui sit, prius ordine dicam.
Quattuor eximios praestanti corpore tauros,
Qui tibi nunc viridis depascunt summa Lycaei,
Delige, & intacta totidem cervice juvencas. 540
Quattuor his aras alta ad delubra dearum
Constitue, & sacrum jugulis demitte cruorem,
Corporaque ipsa boum frondoso desere luco.
Post, ubi nona suos Aurora ostenderit ortus,
Inferias Orphei Lethaea papavera mittes 545
Et nigram mactabis ovem lucumque revises:
Placatam Eurydicen vitula venerabere caesa.
Haud mora; continuo matris praecepta facessit;
Ad delubra venit, monstratas excitat aras,
Quattuor eximios praestanti corpore tauros 550
Ducit, & intacta totidem cervice juvencas.
Post, ubi nona suos Aurora induxerat ortus,
Inferias Orphei mittit lucumque revisit.
Hic vero subitum ac dictu mirabile monstrum
Adspiciunt, liquefacta boum per viscera toto 555
Stridere apes utero, & ruptis effervere costis,
Immensasque trahi nubes, iamque arbore summa
Confluere, & lentis uvam demittere ramis.
Haec super arvorum cultu pecorumque canebam
Et super arboribus, Caesar dum magnus ad altum 560
Fulminat Euphraten bello victorque volentes
Per populos dat jura viamque adfectat Olympo.
Illo Vergilium me tempore dulcis alebat
Parthenope studiis florentem ignobilis oti,
Carmina qui lusi pastorum audaxque juventa, 565
Tityre, te patulae cecini sub tegmine fagi.

LIBER I
Arma virumque cano, Trojae qui primus ab oris
Italiam, fato profugus, Laviniaque venit
litora, multum ille, & terris jactatus, & alto
Vi superum saevae memorem Iunonis ob iram;
(5) Multa quoque, & bello passus, dum conderet urbem,
Inferretque deos Latio, genus unde Latinum,
Albanique patres, atque altae moenia Romae.
Musa, mihi causas memora, quo numine laeso,
Quidve dolens, regina deum tot volvere casus
(10) insignem pietate virum, tot adire labores
Impulerit. Tantaene animis caelestibus irae?
Urbs antiqua fuit, Tyrii tenuere coloni,
Karthago, Italiam contra Tiberinaque longe
ostia, dives opum studiisque asperrima belli,
(15) Quam Iuno fertur terris magis omnibus unam
Posthabita coluisse Samo; hic illius arma,
Hic currus fuit; hoc regnum dea gentibus esse,
Si qua Fata sinant, jam tum tenditque fovetque.
Progeniem sed enim Trojano à sanguine duci
(20) Audierat, Tyrias olim quae verteret arces;
Hinc populum late regem belloque superbum
Venturum excidio Libyae: sic volvere Parcas.
Id metuens, veterisque memor Saturnia belli,
Prima quod ad Trojam pro caris gesserat Argis—
(25) Necdum etiam causae irarum saevique dolores
Exciderant animo: manet alta mente repostum
Iudicium Paridis spretaeque iniuria formae,
Et genus invisum, & rapti Ganymedis honores.
His accensa super, jactatos aequore toto
(30) Troas, reliquias Danaum atque immitis Achilli,
Arcebat longe Latio, multosque per annos
Errabant, acti Fatis, maria omnia circum.
Tantae molis erat Romanam condere gentem!
Vix e conspectu Siculae telluris in altum
(35) Vela dabant laeti, & spumas salis aere ruebant,
Cum Iuno, aeternum servans sub pectore volnus,
Haec secum: Mene incepto desistere victam,
Nec posse Italia Teucrorum avertere regem?
Quippe vetor fatis. Pallasne exurere classem
(40) Argivom atque ipsos potuit submergere ponto,
Unius ob noxam, & furias Aiacis Oilei?
Ipsa, Iovis rapidum jaculata e nubibus ignem,
Disiecitque rates evertitque aequora ventis,
Illum expirantem transfixo pectore flammas
(45) Turbine corripuit scopuloque infixit acuto.
Ast ego, quae divûm incedo regina, Iovisque
Et soror, & conjux, una cum gente tot annos
Bella gero! Et quisquam numen Iunonis adoret
Praeterea, aut supplex aris imponet honorem?
(50) Talia flammato secum dea corde volutans
Nimborum in patriam, loca feta furentibus austris,
Aeoliam venit. Hic vasto rex Aeolus antro
Luctantes ventos tempestatesque sonoras
Imperio premit ac vinclis, & carcere frenat.
(55) Illi indignantes magno cum murmure montis
Circum claustra fremunt; celsa sedet Aeolus arce
Sceptra tenens, mollitque animos, & temperat iras.
Ni faciat, maria ac terras caelumque profundum
Quippe ferant rapidi secum verrantque per auras.
(60) Sed pater omnipotens speluncis abdidit atris,
Hoc metuens, molemque, & montis insuper altos
Imposuit, regemque dedit, qui foedere certo
Et premere, & laxas sciret dare jussus habenas.
Ad quem tum Iuno supplex his vocibus usa est:
(65) Aeole, namque tibi divûm pater atque hominum rex
Et mulcere dedit fluctus, & tollere vento,
Gens inimica mihi Tyrrhenum navigat aequor,
Ilium in Italiam portans victosque Penates:
Incute vim ventis submersasque obrue puppes,
(70) Aut age diversos, & disiice corpora ponto.
Sunt mihi bis septem praestanti corpore nymphae,
Quarum quae forma pulcherrima Deiopea,
Conubio jungam stabili propriamque dicabo,
Omnis ut tecum meritis pro talibus annos
(75) Exigat, & pulchra faciat te prole parentem.
Aeolus haec contra: Tuus, O regina, quid optes
Explorare labor; mihi jussa capessere fas est.
Tu mihi, quodcumque hoc regni, tu sceptra Iovemque
Concilias, tu das epulis accumbere divûm,
(80) Nimborumque facis tempestatumque potentem.
Haec ubi dicta, cavum conversa cuspide montem
Impulit in latus: ac venti, velut agmine facto,
Qua data porta, ruunt, & terras turbine perflant.
Incubuere mari, totumque à sedibus imis
(85) Una Eurusque Notusque ruunt creberque procellis
Africus, & vastos volvunt ad litora fluctus.
Insequitur clamorque virum stridorque rudentum.
Eripiunt subito nubes caelumque diemque
Teucrorum ex oculis; ponto nox incubat atra.
(90) Intonuere poli, & crebris micat ignibus aether,
Praesentemque viris intentant omnia mortem.
Extemplo Aeneae solvuntur frigore membra:
Ingemit, & duplicis tendens ad sidera palmas
Talia voce refert: O terque quaterque beati,
(95) Quis ante ora patrum Trojae sub moenibus altis
Contigit oppetere! O Danaum fortissime gentis
Tydide! Mene Iliacis occumbere campis
Non potuisse, tuaque animam hanc effundere dextra,
Saevus ubi Aeacidae telo jacet Hector, ubi ingens
(100) Sarpedon, ubi tot Simois correpta sub undis
Scuta virum galeasque, & fortia corpora volvit?
Talia jactanti stridens Aquilone procella
Velum adversa ferit, fluctusque ad sidera tollit.
Franguntur remi; tum prora avertit, & undis
(105) Dat latus; insequitur cumulo praeruptus aquae mons.
Hi summo in fluctu pendent; his unda dehiscens
Terram inter fluctus aperit; furit aestus harenis.
Tris Notus abreptas in saxa latentia torquet—
Saxa vocant Itali mediis quae in fluctibus aras—
(110) Dorsum immane mari summo; tris Eurus ab alto
In brevia, & Syrtis urget, miserabile visu,
Inliditque vadis atque aggere cingit harenae.
Unam, quae Lycios fidumque vehebat Oronten,
Ipsius ante oculos ingens à vertice pontus
(115) In puppim ferit: excutitur pronusque magister
Volvitur in caput; ast illam ter fluctus ibidem
Torquet agens circum, & rapidus vorat aequore vortex.
Adparent rari nantes in gurgite vasto,
Arma virum, tabulaeque, & Troja gaza per undas.
(120) Iam validam Ilionei navem, jam fortis Achati,
Et qua vectus Abas, & qua grandaevus Aletes,
Vicit hiems; laxis laterum compagibus omnes
Accipiunt inimicum imbrem, rimisque fatiscunt.
Interea magno misceri murmure pontum,
(125) Emissamque hiemem sensit Neptunus, & imis
Stagna refusa vadis, graviter commotus;, & alto
Prospiciens, summa placidum caput extulit unda.
Disiectam Aeneae, toto videt aequore classem,
Fluctibus oppressos Troas caelique ruina,
(130) Nec latuere doli fratrem Iunonis, & irae.
Eurum ad se Zephyrumque vocat, dehinc talia fatur:
Tantane vos generis tenuit fiducia vestri?
Iam caelum terramque meo sine numine, venti,
Miscere, & tantas audetis tollere moles?
(135) Quos ego—sed motos praestat componere fluctus.
Post mihi non simili poena commissa luetis.
Maturate fugam, regique haec dicite vestro:
Non illi imperium pelagi saevumque tridentem,
Sed mihi sorte datum. Tenet ille immania saxa,
(140) Vestras, Eure, domos; illa se jactet in aula
Aeolus, & clauso ventorum carcere regnet.
Sic ait, & dicto citius tumida aequora placat,
Collectasque fugat nubes, solemque reducit.
Cymothoe simul, & Triton adnixus acuto
(145) Detrudunt navis scopulo; levat ipse tridenti;
Et vastas aperit syrtis, & temperat aequor,
Atque rotis summas levibus perlabitur undas.
Ac veluti magno in populo cum saepe coorta est
Seditio, saevitque animis ignobile vulgus,
(150) Iamque faces, & saxa volant—furor arma ministrat;
Tum, pietate gravem ac meritis si forte virum quem
Conspexere, silent, arrectisque auribus adstant;
Ille regit dictis animos, & pectora mulcet,—
Sic cunctus pelagi cecidit fragor, aequora postquam
(155) Prospiciens genitor caeloque invectus aperto
Flectit equos, curruque volans dat lora secundo.
Defessi Aeneadae, quae proxima litora, cursu
Contendunt petere, & Libyae vertuntur ad oras.
Est in secessu longo locus: insula portum
(160) Efficit obiectu laterum, quibus omnis ab alto
Frangitur inque sinus scindit sese unda reductos.
Hinc atque hinc vastae rupes geminique minantur
In caelum scopuli, quorum sub vertice late
Aequora tuta silent; tum sylvis scaena coruscis
(165) Desuper horrentique atrum nemus imminet umbra.
Fronte sub adversa scopulis pendentibus antrum,
Intus aquae dulces vivoque sedilia saxo,
Nympharum domus: hic fessas non vincula navis
Ulla tenent, unco non alligat ancora morsu.
(170) Huc septem Aeneas collectis navibus omni
Ex numero subit; ac magno telluris amore
Egressi optata potiuntur Troes harena,
Et sale tabentis artus in litore ponunt.
Ac primum silici scintillam excudit Achates,
(175) Succepitque ignem foliis, atque arida circum
Nutrimenta dedit, rapuitque in fomite flammam.
Tum Cererem corruptam undis Cerealiaque arma
Expediunt fessi rerum, frugesque receptas
Et torrere parant flammis, & frangere saxo.
(180) Aeneas scopulum interea conscendit, & omnem
Prospectum late pelago petit, Anthea si quem
Iactatum vento videat Phrygiasque biremis,
Aut Capyn, aut celsis in puppibus arma Caici.
Navem in conspectu nullam, tris litore cervos
(185) Prospicit errantis; hos tota armenta sequuntur
A tergo, & longum per vallis pascitur agmen.
Constitit hic, arcumque manu celerisque sagittas
Corripuit, fidus quae tela gerebat Achates;
Ductoresque ipsos primum, capita alta ferentis
(190) Cornibus arboreis, sternit, tum vulgus, & omnem
Miscet agens telis nemora inter frondea turbam;
Nec prius absistit, quam septem ingentia victor
Corpora fundat humi, & numerum cum navibus aequet.
Hinc portum petit, & socios partitur in omnes.
(195) Vina bonus quae deinde cadis onerarat Acestes
litore Trinacrio dederatque abeuntibus heros,
Dividit, & dictis maerentia pectora mulcet:
O socii—neque enim ignari sumus ante malorum—
O passi graviora, dabit deus his quoque finem.
(200) Vos, & Scyllaeam rabiem penitusque sonantis
Accestis scopulos, vos, & Cyclopea saxa
Experti: revocate animos, maestumque timorem
Mittite: forsan, & haec olim meminisse juvabit.
Per varios casus, per tot discrimina rerum
(205) Tendimus in Latium; sedes ubi fata quietas
Ostendunt; illic fas regna resurgere Trojae.
Durate, & vosmet rebus servate secundis.
Talia voce refert, curisque ingentibus aeger
Spem voltu simulat, premit altum corde dolorem.
(210) Illi se praedae accingunt, dapibusque futuris;
Tergora deripiunt costis, & viscera nudant;
Pars in frusta secant veribusque trementia figunt;
litore ahena locant alii, flammasque ministrant.
Tum victu revocant vires, fusique per herbam
(215) Implentur veteris Bacchi pinguisque ferinae.
Postquam exempta fames epulis mensaeque remotae,
Amissos longo socios sermone requirunt,
Spemque metumque inter dubii, seu vivere credant,
Sive extrema pati nec jam exaudire vocatos.
(220) Praecipue pius Aeneas nunc acris Oronti,
Nunc Amyci casum gemit, & crudelia secum
Fata Lyci, fortemque Gyan, fortemque Cloanthum.
Et jam finis erat, cum Iuppiter aethere summo
Despiciens mare velivolum terrasque jacentis
(225) litoraque, & latos populos, sic vertice caeli
Constitit, & Libyae defixit lumina regnis.
Atque illum talis jactantem pectore curas
Tristior, & lacrymis oculos suffusa nitentis
Adloquitur Venus: O qui res hominumque deumque
(230) Aeternis regis imperiis, & fulmine terres,
Quid meus Aeneas in te committere tantum,
Quid Troes potuere, quibus, tot funera passis,
Cunctus ob Italiam terrarum clauditur orbis?
Certe hinc Romanos olim, volventibus annis,
(235) Hinc fore ductores, revocato à sanguine Teucri,
Qui mare, qui terras omni dicione tenerent,
Pollicitus, quae te, genitor, sententia vertit?
Hoc equidem occasum Trojae tristisque ruinas
Solabar, fatis contraria fata rependens;
(240) Nunc eadem fortuna viros tot casibus actos
Insequitur. Quem das finem, rex magne, laborum?
Antenor potuit, mediis elapsus Achivis,
Illyricos penetrare sinus, atque intima tutus
Regna Liburnorum, & fontem superare Timavi,
(245) Unde per ora novem vasto cum murmure montis
It mare proruptum, & pelago premit arva sonanti.
Hic tamen ille urbem Patavi sedesque locavit
Teucrorum, & genti nomen dedit, armaque fixit
Troja; nunc placida compostus pace quiescit:
(250) Nos, tua progenies, caeli quibus adnuis arcem,
Navibus (infandum!) amissis, unius ob iram
Prodimur atque Italis longe disiungimur oris.
Hic pietatis honos? Sic nos in sceptra reponis?
Olli subridens hominum sator atque deorum,
(255) Voltu, quo caelum tempestatesque serenat,
Oscula libavit natae, dehinc talia fatur:
Parce metu, Cytherea: manent immota tuorum
Fata tibi; cernes urbem, & promissa Lavini
Moenia, sublimemque feres ad sidera caeli
(260) Magnanimum Aenean; neque me sententia vertit.
Hic tibi (fabor enim, quando haec te cura remordet,
Longius, & volvens fatorum arcana movebo)
Bellum ingens geret Italia, populosque feroces
Contundet, moresque viris, & moenia ponet,
(265) Tertia dum Latio regnantem viderit aestas,
Ternaque transierint Rutulis hiberna subactis.
At puer Ascanius, cui nunc cognomen Iulo
Additur,—Ilus erat, dum res stetit Ilia regno,—
Triginta magnos volvendis mensibus orbis
(270) Imperio explebit, regnumque ab sede Lavini
Transferet, & longam multa vi muniet Albam.
Hic jam ter centum totos regnabitur annos
Gente sub Hectorea, donec regina sacerdos,
Marte gravis, geminam partu dabit Ilia prolem.
(275) Inde lupae fulvo nutricis tegmine laetus
Romulus excipiet gentem, & Mavortia condet
Moenia, Romanosque suo de nomine dicet.
His ego nec metas rerum nec tempora pono;
Imperium sine fine dedi. Quin aspera Iuno,
(280) Quae mare nunc terrasque metu caelumque fatigat,
Consilia in melius referet, mecumque fovebit
Romanos rerum dominos gentemque togatam:
Sic placitum. Veniet lustris labentibus aetas,
Cum domus Assaraci Phthiam clarasque Mycenas
(285) Servitio premet, ac victis dominabitur Argis.
Nascetur pulchra Trojanus origine Caesar,
Imperium oceano, famam qui terminet astris,—
Iulius, à magno demissum nomen Iulo.
Hunc tu olim caelo, spoliis Orientis onustum,
(290) Accipies secura; vocabitur hic quoque votis.
Aspera tum positis mitescent saecula bellis;
Cana Fides, & Vesta, Remo cum fratre Quirinus,
Iura dabunt; dirae ferro, & compagibus artis
Claudentur Belli portae; Furor impius intus,
(295) Saeva sedens super arma, & centum vinctus ahenis
Post tergum nodis, fremet horridus ore cruento.
Haec ait, & Maia genitum demittit ab alto,
Ut terrae, utque novae pateant Karthaginis arces
Hospitio Teucris, ne fati nescia Dido
(300) Finibus arceret: volat ille per aera magnum
Remigio alarum, ac Libyae citus adstitit oris.
Et jam jussa facit, ponuntque ferocia Poeni
Corda volente deo; in primis regina quietum
Accipit in Teucros animum mentemque benignam.
(305) At pius Aeneas, per noctem plurima volvens,
Ut primum lux alma data est, exire locosque
Explorare novos, quas vento accesserit oras,
Qui teneant, nam inculta videt, hominesne feraene,
Quaerere constituit, sociisque exacta referre
(310) Classem in convexo nemorum sub rupe cavata
Arboribus clausam circum atque horrentibus umbris
Occulit; ipse uno graditur comitatus Achate,
Bina manu lato crispans hastilia ferro.
Cui mater media sese tulit obvia sylva,
(315) Virginis os habitumque gerens, & virginis arma
Spartanae, vel qualis equos Threissa fatigat
Harpalyce, volucremque fuga praevertitur Hebrum.
Namque umeris de more habilem suspenderat arcum
Venatrix, dederatque comam diffundere ventis,
(320) Nuda genu, nodoque sinus collecta fluentis.
Ac prior, Heus inquit iuvenes, monstrate mearum
Vidistis si quam hic errantem forte sororum,
Succinctam pharetra, & maculosae tegmine lyncis,
Aut spumantis apri cursum clamore prementem.
(325) Sic Venus;, & Veneris contra sic filius orsus:
Nulla tuarum audita mihi neque visa sororum—
O quam te memorem, virgo? Namque haud tibi voltus
Mortalis, nec vox hominem sonat: O, dea certe—
An Phoebi soror? an nympharum sanguinis una?—
(330) Sis felix, nostrumque leves, quaecumque, laborem,
Et, quo sub caelo tandem, quibus orbis in oris
Iactemur, doceas. Ignari hominumque locorumque
Erramus, vento huc vastis, & fluctibus acti:
Multa tibi ante aras nostra cadet hostia dextra.
(335) Tum Venus: Haud equidem tali me dignor honore;
Virginibus Tyriis mos est gestare pharetram,
Purpureoque alte suras vincire cothurno.
Punica regna vides, Tyrios, & Agenoris urbem;
Sed fines Libyci, genus intractabile bello.
(340) Imperium Dido Tyria regit urbe profecta,
Germanum fugiens. Longa est iniuria, longae
Ambages; sed summa sequar fastigia rerum.
Huic conjux Sychaeus erat, ditissimus agri
Phoenicum, & magno miserae dilectus amore,
(345) Cui pater intactam dederat, primisque jugarat
Ominibus. Sed regna Tyri germanus habebat
Pygmalion, scelere ante alios immanior omnes.
Quos inter medius venit furor. Ille Sychaeum
Impius ante aras, atque auri caecus amore,
(350) Clam ferro incautum superat, securus amorum
Germanae; factumque diu celavit, & aegram,
Multa malus simulans, vana spe lusit amantem.
Ipsa sed in somnis inhumati venit imago
Conjugis, ora modis attollens pallida miris,
(355) Crudeles aras traiectaque pectora ferro
Nudavit, caecumque domus scelus omne retexit.
Tum celerare fugam patriaque excedere suadet,
Auxiliumque viae veteres tellure recludit
Thesauros, ignotum argenti pondus, & auri.
(360) His commota fugam Dido sociosque parabat:
Conveniunt, quibus aut odium crudele tyranni
Aut metus acer erat; navis, quae forte paratae,
Corripiunt, onerantque auro: portantur avari
Pygmalionis opes pelago; dux femina facti.
(365) Devenere locos, ubi nunc ingentia cernis
Moenia surgentemque novae Karthaginis arcem,
Mercatique solum, facti de nomine Byrsam,
Taurino quantum possent circumdare tergo.
Sed vos qui tandem, quibus aut venistis ab oris,
(370) Quove tenetis iter? Quaerenti talibus ille
Suspirans, imoque trahens à pectore vocem:
O dea, si prima repetens ab origine pergam,
Et vacet annalis nostrorum audire laborum,
Ante diem clauso componat Vesper Olympo.
(375) Nos Troja antiqua, si vestras forte per auris
Trojae nomen iit, diversa per aequora vectos
Forte sua Libycis tempestas adpulit oris.
Sum pius Aeneas, raptos qui ex hoste Penates
Classe veho mecum, fama super aethera notus.
(380) Italiam quaero patriam, & genus ab Iove summo.
Bis denis Phrygium conscendi navibus aequor,
Matre dea monstrante viam, data fata secutus;
Vix septem convolsae undis Euroque supersunt.
Ipse ignotus, egens, Libyae deserta peragro,
(385) Europa atque Asia pulsus. Nec plura querentem
Passa Venus medio sic interfata dolore est:
Quisquis es, haud, credo, invisus caelestibus auras
Vitalis carpis, Tyriam qui adveneris urbem.
Perge modo, atque hinc te reginae ad limina perfer,
(390) Namque tibi reduces socios classemque relatam
Nuntio, & in tutum versis aquilonibus actam,
Ni frustra augurium vani docuere parentes.
Aspice bis senos laetantis agmine cycnos,
Aetheria quos lapsa plaga Iovis ales aperto
(395) Turbabat caelo; nunc terras ordine longo
Aut capere, aut captas jam despectare videntur:
Ut reduces illi ludunt stridentibus alis,
Et coetu cinxere polum, cantusque dedere,
Haud aliter puppesque tuae pubesque tuorum
(400) Aut portum tenet aut pleno subit ostia velo.
Perge modo, et, qua te ducit via, dirige gressum.
Dixit, & avertens rosea cervice refulsit,
Ambrosiaeque comae divinum vertice odorem
Spiravere, pedes vestis defluxit ad imos,
(405) Et vera incessu patuit dea. Ille ubi matrem
Adgnovit, tali fugientem est voce secutus:
Quid natum totiens, crudelis tu quoque, falsis
Ludis imaginibus? Cur dextrae jungere dextram
Non datur, ac veras audire, & reddere voces?
(410) Talibus incusat, gressumque ad moenia tendit:
At Venus obscuro gradientes aere saepsit,
Et multo nebulae circum dea fudit amictu,
Cernere ne quis eos, neu quis contingere posset,
Molirive moram, aut veniendi poscere causas.
(415) Ipsa Paphum sublimis abit, sedesque revisit
Laeta suas, ubi templum illi, centumque Sabaeo
Ture calent arae, sertisque recentibus halant.
Corripuere viam interea, qua semita monstrat.
Iamque ascendebant collem, qui plurimus urbi
(420) Imminet, adversasque adspectat desuper arces.
Miratur molem Aeneas, magalia quondam,
Miratur portas strepitumque, & strata viarum.
Instant ardentes Tyrii pars ducere muros,
Molirique arcem, & manibus subvolvere saxa,
(425) Pars optare locum tecto, & concludere sulco.
[Iura magistratusque legunt sanctumque senatum;]
Hic portus alii effodiunt; hic alta theatris
Fundamenta locant alii, immanisque columnas
Rupibus excidunt, scaenis decora alta futuris.
(430) Qualis apes aestate nova per florea rura
Exercet sub sole labor, cum gentis adultos
Educunt fetus, aut cum liquentia mella
Stipant, & dulci distendunt nectare cellas,
Aut onera accipiunt venientum, aut agmine facto
(435) Ignavom fucos pecus à praesepibus arcent:
Fervet opus, redolentque thymo fragrantia mella.
O fortunati, quorum jam moenia surgunt!
Aeneas ait, & fastigia suspicit urbis.
Infert se saeptus nebula, mirabile dictu,
(440) Per medios, miscetque viris, neque cernitur ulli.
Lucus in urbe fuit media, laetissimus umbra,
Quo primum jactati undis, & turbine Poeni
Effodere loco signum, quod regia Iuno
Monstrarat, caput acris equi; sic nam fore bello
(445) Egregiam, & facilem victu per saecula gentem.
Hic templum Iunoni ingens Sidonia Dido
Condebat, donis opulentum, & numine divae,
Aerea cui gradibus surgebant limina, nexaeque
Aere trabes, foribus cardo stridebat ahenis.
(450) Hoc primum in luco nova res oblata timorem
Leniit, hic primum Aeneas sperare salutem
Ausus, & afflictis melius confidere rebus.
Namque sub ingenti lustrat dum singula templo,
Reginam opperiens, dum, quae fortuna sit urbi,
(455) Artificumque manus inter se operumque laborem
Miratur, videt Iliacas ex ordine pugnas,
Bellaque jam fama totum volgata per orbem,
Atridas, Priamumque, & saevum ambobus Achillem.
Constitit, & lacrymans, Quis jam locus inquit Achate,
(460) Quae regio in terris nostri non plena laboris?
En Priamus! Sunt hic etiam sua praemia laudi;
Sunt lacrymae rerum, & mentem mortalia tangunt.
Solve metus; feret haec aliquam tibi fama salutem.
Sic ait, atque animum pictura pascit inani,
(465) Multa gemens, largoque umectat flumine voltum.
Namque videbat, uti bellantes Pergama circum
Hac fugerent Graii, premeret Trojana juventus,
Hac Phryges, instaret curru cristatus Achilles.
Nec procul hinc Rhesi niveis tentoria velis
(470) Adgnoscit lacrymans, primo quae prodita somno
Tydides multa vastabat caede cruentus,
Ardentisque avertit equos in castra, prius quam
Pabula gustassent Trojae Xanthumque bibissent.
Parte alia fugiens amissis Troilus armis,
(475) Infelix puer atque impar congressus Achilli,
Fertur equis, curruque haeret resupinus inani,
Lora tenens tamen; huic cervixque comaeque trahuntur
Per terram, & versa pulvis inscribitur hasta.
Interea ad templum non aequae Palladis ibant
(480) Crinibus Iliades passis peplumque ferebant,
Suppliciter tristes, & tunsae pectora palmis;
Diva solo fixos oculos aversa tenebat.
Ter circum Iliacos raptaverat Hectora muros,
Exanimumque auro corpus vendebat Achilles.
(485) Tum vero ingentem gemitum dat pectore ab imo,
Ut spolia, ut currus, utque ipsum corpus amici,
Tendentemque manus Priamum conspexit inermis.
Se quoque principibus permixtum adgnovit Achivis,
Eoasque acies, & nigri Memnonis arma.
(490) Ducit Amazonidum lunatis agmina peltis
Penthesilea furens, mediisque in milibus ardet,
Aurea subnectens exsertae cingula mammae,
Bellatrix, audetque viris concurrere virgo.
Haec dum Dardanio Aeneae miranda videntur,
(495) Dum stupet, obtutuque haeret defixus in uno,
Regina ad templum, forma pulcherrima Dido,
Incessit magna juvenum stipante caterva.
Qualis in Eurotae ripis aut per juga Cynthi
Exercet Diana choros, quam mille secutae
(500) Hinc atque hinc glomerantur oreades; illa pharetram
Fert umero, gradiensque deas supereminet omnis:
Latonae tacitum pertemptant gaudia pectus:
Talis erat Dido, talem se laeta ferebat
Per medios, instans operi regnisque futuris.
(505) Tum foribus divae, media testudine templi,
Saepta armis, solioque alte subnixa resedit.
Iura dabat legesque viris, operumque laborem
Partibus aequabat justis, aut sorte trahebat:
Cum subito Aeneas concursu accedere magno
(510) Anthea Sergestumque videt fortemque Cloanthum,
Teucrorumque alios, ater quos aequore turbo
Dispulerat penitusque alias avexerat oras.
Obstipuit simul ipse simul perculsus Achates
Laetitiaque metuque; avidi conjugere dextras
(515) Ardebant; sed res animos incognita turbat.
Dissimulant, & nube cava speculantur amicti,
Quae fortuna viris, classem quo litore linquant,
Quid veniant; cunctis nam lecti navibus ibant,
Orantes veniam, & templum clamore petebant.
(520) Postquam introgressi, & coram data copia fandi,
Maximus Ilioneus placido sic pectore coepit:
O Regina, novam cui condere Iuppiter urbem
Iustitiaque dedit gentis frenare superbas,
Troes te miseri, ventis maria omnia vecti,
(525) Oramus, prohibe infandos à navibus ignis,
Parce pio generi, & propius res aspice nostras.
Non nos aut ferro Libycos populare Penatis
Venimus, aut raptas ad litora vertere praedas;
Non ea vis animo, nec tanta superbia victis.
(530) Est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt,
Terra antiqua, potens armis atque ubere glaebae;
Oenotri coluere viri; nunc fama minores
Italiam dixisse ducis de nomine gentem.
Hic cursus fuit:
(535) Cum subito adsurgens fluctu nimbosus Orion
In vada caeca tulit, penitusque procacibus austris
Perque undas, superante salo, perque invia saxa
Dispulit; huc pauci vestris adnavimus oris.
Quod genus hoc hominum? Quaeve hunc tam barbara morem
(540) Permittit patria? Hospitio prohibemur harenae;
Bella cient, primaque vetant consistere terra.
Si genus humanum, & mortalia temnitis arma
At sperate deos memores fandi atque nefandi.
Rex erat Aeneas nobis, quo justior alter,
(545) Nec pietate fuit, nec bello major, & armis.
Quem si fata virum servant, si vescitur aura
Aetheria, neque adhuc crudelibus occubat umbris,
Non metus; officio nec te certasse priorem
Poeniteat. Sunt, & Siculis regionibus urbes
(550) Armaque, Trojanoque à sanguine clarus Acestes.
Quassatam ventis liceat subducere classem,
Et sylvis aptare trabes, & stringere remos:
Si datur Italiam, sociis, & rege recepto,
Tendere, ut Italiam laeti Latiumque petamus;
(555) Sin absumpta salus, & te, pater optime Teucrum,
Pontus habet Libyae, nec spes jam restat Iuli,
At freta Sicaniae saltem sedesque paratas,
Unde huc advecti, regemque petamus Acesten.
Talibus Ilioneus; cuncti simul ore fremebant
(560) Dardanidae.
Tum breviter Dido, voltum demissa, profatur:
Solvite corde metum, Teucri, secludite curas.
Res dura, & regni novitas me talia cogunt
Moliri, & late finis custode tueri.
(565) Quis genus Aeneadum, quis Trojae nesciat urbem,
Virtutesque virosque, aut tanti incendia belli?
Non obtusa adeo gestamus pectora Poeni,
Nec tam aversus equos Tyria Sol jungit ab urbe.
Seu vos Hesperiam magnam Saturniaque arva,
(570) Sive Erycis finis regemque optatis Acesten,
Auxilio tutos dimittam, opibusque juvabo.
Voltis, & his mecum pariter considere regnis;
Urbem quam statuo vestra est, subducite navis;
Tros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur.
(575) Atque utinam rex ipse Noto compulsus eodem
Adforet Aeneas! Equidem per litora certos
Dimittam, & Libyae lustrare extrema jubebo,
Si quibus eiectus sylvis aut urbibus errat.
His animum arrecti dictis, & fortis Achates
(580) Et pater Aeneas iamdudum erumpere nubem
Ardebant. Prior Aenean compellat Achates:
Nate dea, quae nunc animo sententia surgit?
Omnia tuta vides, classem sociosque receptos.
Unus abest, medio in fluctu quem vidimus ipsi
(585) Submersum; dictis respondent cetera matris.
Vix ea fatus erat, cum circumfusa repente
Scindit se nubes, & in aethera purgat apertum.
Restitit Aeneas claraque in luce refulsit,
Os umerosque deo similis; namque ipsa decoram
(590) Caesariem nato genetrix lumenque juventae
Purpureum, & laetos oculis afflarat honores:
Quale manus addunt ebori decus, aut ubi flavo
Argentum Pariusve lapis circumdatur auro.
Tum sic reginam adloquitur, cunctisque repente
(595) Improvisus ait: Coram, quem quaeritis, adsum,
Troius Aeneas, Libycis ereptus ab undis.
O sola infandos Trojae miserata labores,
Quae nos, reliquias Danaum, terraeque marisque
Omnibus exhaustos jam casibus, omnium egenos,
(600) Urbe, domo, socias, grates persolvere dignas
Non opis est nostrae, Dido, nec quicquid ubique est
Gentis Dardaniae, magnum quae sparsa per orbem.
Di tibi, si qua pios respectant numina, si quid
Usquam justitia est, & mens sibi conscia recti,
(605) Praemia digna ferant. Quae te tam laeta tulerunt
Saecula? Qui tanti talem genuere parentes?
In freta dum fluvii current, dum montibus umbrae
Lustrabunt convexa, polus dum sidera pascet,
Semper honos nomenque tuum laudesque manebunt,
(610) Quae me cumque vocant terrae. Sic fatus, amicum
Ilionea petit dextra, laevaque Serestum,
Post alios, fortemque Gyan fortemque Cloanthum.
Obstipuit primo aspectu Sidonia Dido,
Casu deinde viri tanto, & sic ore locuta est:
(615) Quis te, nate dea, per tanta pericula casus
Insequitur? Quae vis immanibus applicat oris?
Tune ille Aeneas, quem Dardanio Anchisae
Alma Venus Phrygii genuit Simoentis ad undam?
Atque equidem Teucrum memini Sidona venire
(620) Finibus expulsum patriis, nova regna petentem
Auxilio Beli; genitor tum Belus opimam
Vastabat Cyprum, & victor dicione tenebat.
Tempore jam ex illo casus mihi cognitus urbis
Trojanae nomenque tuum regesque Pelasgi.
(625) Ipse hostis Teucros insigni laude ferebat,
Seque ortum antiqua Teucrorum ab stirpe volebat.
Quare agite, O tectis, juvenes, succedite nostris.
Me quoque per multos similis fortuna labores
Iactatam hac demum voluit consistere terra.
(630) Non ignara mali, miseris succurrere disco.
Sic memorat; simul Aenean in regia ducit
Tecta, simul divûm templis indicit honorem.
Nec minus interea sociis ad litora mittit
Viginti tauros, magnorum horrentia centum
(635) Terga suum, pinguis centum cum matribus agnos,
Munera laetitiamque dii.
At domus interior regali splendida luxu
Instruitur, mediisque parant convivia tectis:
Arte laboratae vestes ostroque superbo,
(640) Ingens argentum mensis, caelataque in auro
Fortia facta patrum, series longissima rerum
Per tot ducta viros antiqua ab origine gentis.
Aeneas (neque enim patrius consistere mentem
Passus amor) rapidum ad navis praemittit Achaten,
(645) Ascanio ferat haec, ipsumque ad moenia ducat;
Omnis in Ascanio cari stat cura parentis.
Munera praeterea, Iliacis erepta ruinis,
Ferre jubet, pallam signis auroque rigentem,
Et circumtextum croceo velamen acantho,
(650) Ornatus Argivae Helenae, quos illa Mycenis,
Pergama cum peteret inconcessosque hymenaeos,
Extulerat, matris Ledae mirabile donum:
Praeterea sceptrum, Ilione quod gesserat olim,
Maxima natarum Priami, colloque monile
(655) Bacatum, & duplicem gemmis auroque coronam.
Haec celerans ita ad naves tendebat Achates.
At Cytherea novas artes, nova pectore versat
Consilia, ut faciem mutatus, & ora Cupido
Pro dulci Ascanio veniat, donisque furentem
(660) Incendat reginam, atque ossibus implicet ignem;
Quippe domum timet ambiguam Tyriosque bilinguis;
Urit atrox Iuno, & sub noctem cura recursat.
Ergo his aligerum dictis adfatur Amorem:
Nate, meae vires, mea magna potentia solus,
(665) Nate, patris summi qui tela Typhoia temnis,
Ad te confugio, & supplex tua numina posco.
Frater ut Aeneas pelago tuus omnia circum
litora jactetur odiis Iunonis iniquae,
Nota tibi, & nostro doluisti saepe dolore.
(670) Hunc Phoenissa tenet Dido blandisque moratur
Vocibus;, & vereor, quo se Iunonia vertant
Hospitia; haud tanto cessabit cardine rerum.
Quocirca capere ante dolis, & cingere flamma
Reginam meditor, ne quo se numine mutet,
(675) Sed magno Aeneae mecum teneatur amore.
Qua facere id possis, nostram nunc accipe mentem.
Regius accitu cari genitoris ad urbem
Sidoniam puer ire parat, mea maxima cura,
Dona ferens, pelago, & flammis restantia Trojae:
(680) Hunc ego sopitum somno super alta Cythera
Aut super Idalium sacrata sede recondam,
Ne qua scire dolos mediusve occurrere possit.
Tu faciem illius noctem non amplius unam
Falle dolo, & notos pueri puer indue voltus,
(685) Ut, cum te gremio accipiet laetissima Dido
Regalis inter mensas laticemque Lyaeum,
Cum dabit amplexus atque oscula dulcia figet,
Occultum inspires ignem fallasque veneno.
Paret Amor dictis carae genetricis, & alas
(690) Exuit, & gressu gaudens incedit Iuli.
At Venus Ascanio placidam per membra quietem
Inrigat, & fotum gremio dea tollit in altos
Idaliae lucos, ubi mollis amaracus illum
Floribus, & dulci adspirans complectitur umbra.
(695) Iamque ibat dicto parens, & dona Cupido
Regia portabat Tyriis, duce laetus Achate.
Cum venit, aulaeis jam se regina superbis
Aurea composuit sponda mediamque locavit.
Iam pater Aeneas, & jam Trojana juventus
(700) Conveniunt, stratoque super discumbitur ostro.
Dant famuli manibus lymphas, Cereremque canistris
Expediunt, tonsisque ferunt mantelia villis.
Quinquaginta intus famulae, quibus ordine longam
Cura penum struere, & flammis adolere Penatis;
(705) Centum aliae totidemque pares aetate ministri,
Qui dapibus mensas onerent, & pocula ponant.
Nec non, & Tyrii per limina laeta frequentes
Convenere, toris jussi discumbere pictis.
Mirantur dona Aeneae, mirantur Iulum
(710) Flagrantisque dei voltus simulataque verba,
[pallamque, & pictum croceo velamen acantho.]
Praecipue infelix, pesti devota futurae,
Expleri mentem nequit ardescitque tuendo
Phoenissa, & pariter puero donisque movetur.
(715) Ille ubi complexu Aeneae colloque pependit
Et magnum falsi implevit genitoris amorem,
Reginam petit haec oculis, haec pectore toto
Haeret, & interdum gremio fovet, inscia Dido,
Insidat quantus miserae deus; at memor ille
(720) Matris Acidaliae paulatim abolere Sychaeum
Incipit, & vivo temptat praevertere amore
Iam pridem resides animos, desuetaque corda.
Postquam prima quies epulis, mensaeque remotae,
Crateras magnos statuunt, & vina coronant.
(725) Fit strepitus tectis, vocemque per ampla volutant
Atria; dependent lychni laquearibus aureis
Incensi, & noctem flammis funalia vincunt.
Hic regina gravem gemmis auroque poposcit
Implevitque mero pateram, quam Belus, & omnes
(730) A Belo soliti; tum facta silentia tectis:
Iuppiter, hospitibus nam te dare jura loquuntur,
Hunc laetum Tyriisque diem Trojaque profectis
Esse velis, nostrosque huius meminisse minores.
Adsit laetitiae Bacchus dator, & bona Iuno;
(735) Et vos, O, coetum, Tyrii, celebrate faventes.
Dixit, & in mensam laticum libavit honorem,
Primaque, libato, summo tenus attigit ore,
Tum Bitiae dedit increpitans; ille impiger hausit
Spumantem pateram, & pleno se proluit auro
(740) Post alii proceres. Cithara crinitus Iopas
Personat aurata, docuit quem maximus Atlas.
Hic canit errantem lunam solisque labores;
Unde hominum genus, & pecudes; unde imber, & ignes;
Arcturum pluviasque Hyadas geminosque Triones;
(745) Quid tantum Oceano properent se tinguere soles
Hiberni, vel quae tardis mora noctibus obstet.
Ingeminant plausu Tyrii, Troesque sequuntur.
Nec non, & vario noctem sermone trahebat
Infelix Dido, longumque bibebat amorem,
(750) Multa super Priamo rogitans, super Hectore multa;
Nunc quibus Aurorae venisset filius armis,
Nunc quales Diomedis equi, nunc quantus Achilles.
Immo age, & à prima dic, hospes, origine nobis
Insidias, inquit, Danaum, casusque tuorum,
(755) Erroresque tuos; nam te jam septima portat
Omnibus errantem terris, & fluctibus aestas.
LIBER II
P. VERGILI MARONIS AENEIDOS LIBER SECUNDUS
Conticuere omnes intentique ora tenebant.
Inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto:
Infandum, regina, jubes renovare dolorem,
Trojanas ut opes, & lamentabile regnum
(5) Eruerint Danai, quaeque ipse miserrima vidi
Et quorum pars magna fui. quis talia fando
Myrmidonum Dolopumve aut duri miles Ulyssi
Temperet à lacrymis?, & jam nox umida caelo
Praecipitat suadentque cadentia sidera somnos.
(10) Sed si tantus amor casus cognoscere nostros
Et breviter Trojae supremum audire laborem,
Quamquam animus meminisse horret luctuque refugit,
Incipiam. fracti bello fatisque repulsi
Ductores Danaum tot jam labentibus annis
(15) Instar montis equum divina Palladis arte
Aedificant, sectaque intexunt abiete costas;
Votum pro reditu simulant; ea fama vagatur.
Huc delecta virum sortiti corpora furtim
Includunt caeco lateri penitusque cavernas
(20) Ingentis uterumque armato milite complent.
Est in conspectu Tenedos, notissima fama
Insula, dives opum Priami dum regna manebant,
Nunc tantum sinus, & statio male fida carinis:
Huc se provecti deserto in litore condunt;
(25) Nos abiisse rati, & vento petiisse Mycenas.
Ergo omnis longo solvit se Teucria luctu;
Panduntur portae, juvat ire, & Dorica castra
Desertosque videre locos litusque relictum:
Hic Dolopum manus, hic saevus tendebat Achilles;
(30) Classibus hic locus, hic acie certare solebant.
Pars stupet innuptae donum exitiale Minervae
Et molem mirantur equi; primusque Thymoetes
Duci intra muros hortatur, & arce locari,
Sive dolo seu jam Trojae sic fata ferebant.
(35) At Capys, & quorum melior sententia menti,
Aut pelago Danaum insidias suspectaque dona
Praecipitare jubent subiectisque urere flammis,
Aut terebrare cavas uteri, & temptare latebras.
Scinditur incertum studia in contraria vulgus.
(40) Primus ibi ante omnis magna comitante caterva
Laocoon ardens summa decurrit ab arce,
Et procul ô miseri, quae tanta insania, cives?
Creditis avectos hostis? aut ulla putatis
Dona carere dolis Danaum? sic notus Ulysses?
(45) Aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi,
Aut haec in nostros fabricata est machina muros,
Inspectura domos venturaque desuper urbi,
Aut aliquis latet error; equo ne credite, Teucri.
Quidquid id est, timeo Danaos, & dona ferentis.
(50) Sic fatus validis ingentem viribus hastam
In latus inque feri curvam compagibus alvum
Contorsit. stetit illa tremens, uteroque recusso
Insonuere cavae gemitumque dedere cavernae.
Et, si fata deum, si mens non laeva fuisset,
(55) Impulerat ferro Argolicas foedare latebras,
Trojaque nunc staret, Priamique arx alta maneres.
Ecce, manus juvenem interea post terga revinctum
Pastores magno ad regem clamore trahebant
Dardanidae, qui se ignotum venientibus ultro,
(60) Hoc ipsum ut strueret Trojamque aperiret Achivis,
Obtulerat, fidens animi atque in utrumque paratus,
Seu versare dolos seu certae occumbere morti.
Undique visendi studio Trojana juventus
Circumfusa ruit certantque inludere capto.
(65) Accipe nunc Danaum insidias, & crimine ab uno
Disce omnis.
Namque ut conspectu in medio turbatus, inermis
Constitit atque oculis Phrygia agmina circumspexit,
Heu, quae nunc tellus, inquit, quae me aequora possunt
(70) Accipere? aut quid jam misero mihi denique restat,
Cui neque apud Danaos usquam locus, & super ipsi
Dardanidae infensi poenas cum sanguine poscunt?
Quo gemitu conversi animi compressus, & omnis
Impetus. hortamur fari quo sanguine cretus,
(75) Quidve ferat; memoret quae sit fiducia capto.
Ille haec deposita tandem formidine fatur:
Cuncta equidem tibi, rex, fuerit quodcumque, fatebor
Vera, inquit; neque me Argolica de gente negabo.
Hoc primum; nec, si miserum Fortuna Sinonem
(80) Finxit, vanum etiam mendacemque improba finget.
Fando aliquod si forte tuas pervenit ad auris
Belidae nomen Palamedis, & inclyta fama
Gloria, quem falsa sub proditione Pelasgi
Insontem infando indicio, quia bella vetabat,
(85) Demisere neci, nunc cassum lumine lugent:
Illi me comitem, & consanguinitate propinquum
Pauper in arma pater primis huc misit ab annis.
Dum stabat regno incolumis regumque vigebat
Conciliis, & nos aliquod nomenque decusque
(90) Gessimus. invidia postquam pellacis Ulyssi
(haud ignota loquor) superis concessit ab oris,
Adflictus vitam in tenebris luctuque trahebam
Et casum insontis mecum indignabar amici.
Nec tacui demens, & me, fors si qua tulisset,
(95) Si patrios umquam remeassem victor ad Argos,
Promisi ultorem, & verbis odia aspera movi.
Hinc mihi prima mali labes, hinc semper Ulysses
Criminibus terrere novis, hinc spargere voces
In vulgum ambiguas, & quaerere conscius arma.
(100) Nec requievit enim, donec Calchante ministro—
Sed quid ego haec autem nequiquam ingrata revoluo,
Quidue moror? si omnis uno ordine habetis Achivos,
Idque audire sat est, iamdudum sumite poenas:
Hoc Ithacus velit, & magno mercentur Atridae.
(105) Tum vero ardemus scitari, & quaerere causas,
Ignari scelerum tantorum artisque Pelasgae.
Prosequitur pavitans, & ficto pectore fatur:
Saepe fugam Danai Troja cupiere relicta
Moliri, & longo fessi discedere bello;
(110) Fecissentque utinam! saepe illos aspera ponti
Interclusit hiems, & terruit Auster euntis.
Praecipue cum jam hic trabibus contextus acernis
Staret equus, toto sonuerunt aethere nimbi.
Suspensi Eurypylum scitatum oracula Phoebi
(115) Mittimus, isque adytis haec tristia dicta reportat:
sanguine placastis ventos, & virgine caesa,
Cum primum Iliacas, Danai, venistis ad oras;
Sanguine quaerendi reditus animaque litandum
Argolica. vulgi quae vox ut venit ad auris,
(120) Obstipuere animi gelidusque per ima cucurrit
Ossa tremor, cui fata parent, quem poscat Apollo.
Hic Ithacus vatem magno Calchanta tumultu
Protrahit in medios; quae sint ea numina divum
Flagitat., & mihi jam multi crudele canebant
(125) Artificis scelus, & taciti ventura videbant.
Bis quinos silet ille dies tectusque recusat
Prodere voce sua quemquam aut opponere morti.
Vix tandem, magnis Ithaci clamoribus actus,
Composito rumpit vocem, & me destinat arae.
(130) Adsensere omnes et, quae sibi quisque timebat,
Unius in miseri exitium conversa tulere.
Iamque dies infanda aderat; mihi sacra parari
Et salsae fruges, & circum tempora vittae.
Eripui, fateor, leto me, & vincula rupi,
(135) Limosoque lacu per noctem obscurus in ulva
Delitui dum vela darent, si forte dedissent.
Nec mihi jam patriam antiquam spes ulla videndi
Nec dulcis natos exoptatumque parentem,
Quos illi fors, & poenas ob nostra reposcent
(140) Effugia, & culpam hanc miserorum morte piabunt.
Quod te per superos, & conscia numina veri,
Per si qua est quae restet adhuc mortalibus usquam
Intemerata fides, oro, miserere laborum
Tantorum, miserere animi non digna ferentis.
(145) His lacrymis vitam damus, & miserescimus ultro.
Ipse viro primus manicas atque arta levari
Vincla jubet Priamus dictisque ita fatur amicis:
Quisquis es, amissos hinc jam obliviscere Grajos
(noster eris) mihique haec edissere vera roganti:
(150) Quo molem hanc immanis equi statuere? quis auctor?
Quidve petunt? quae religio? aut quae machina belli?
Dixerat. ille dolis instructus, & arte Pelasga
Sustulit exutas vinclis ad sidera palmas:
Vos, aeterni ignes, & non violabile vestrum
(155) Testor numen, ait, vos arae ensesque nefandi,
Quos fugi, vittaeque deum, quas hostia gessi:
Fas mihi Grajorum sacrata resolvere jura,
Fas odisse viros atque omnia ferre sub auras,
Si qua tegunt, teneor patriae nec legibus ullis.
(160) Tu modo promissis maneas servataque serves
Troja fidem, si vera feram, si magna rependam.
Omnis spes Danaum, & coepti fiducia belli
Palladis auxiliis semper stetit. impius ex quo
Tydides sed enim scelerumque inventor Ulysses,
(165) Fatale adgressi sacrato avellere templo
Palladium caesis summae custodibus arcis,
Corripuere sacram effigiem manibusque cruentis
Virgineas ausi divae contingere vittas,
Ex illo fluere ac retro sublapsa referri
(170) Spes Danaum, fractae vires, aversa deae mens.
Nec dubiis ea signa dedit Tritonia monstris.
Vix positum castris simulacrum: arsere coruscae
Luminibus flammae arrectis, salsusque per artus
Sudor iit, terque ipsa solo (mirabile dictu)
(175) Emicuit parmamque ferens hastamque trementem.
Extemplo temptanda fuga canit aequora Calchas,
Nec posse Argolicis exscindi Pergama telis
Omina ni repetant Argis numenque reducant
Quod pelago, & curvis secum avexere carinis.
(180) Et nunc quod patrias vento petiere Mycenas,
Arma deosque parant comites pelagoque remenso
Improvisi aderunt; ita digerit omina Calchas.
Hanc pro Palladio moniti, pro numine laeso
Effigiem statuere, nefas quae triste piaret.
(185) Hanc tamen immensam Calchas attollere molem
Roboribus textis caeloque educere jussit,
Ne recipi portis aut duci in moenia posset,
Neu populum antiqua sub religione tueri.
Nam si vestra manus violasset dona Minervae,
(190) Tum magnum exitium (quod di prius omen in ipsum
Convertant!) Priami imperio Phrygibusque futurum;
Sin manibus vestris vestram ascendisset in urbem,
Ultro Asiam magno Pelopea ad moenia bello
Venturam, & nostros ea fata manere nepotes.
(195) Talibus insidiis periurique arte Sinonis
Credita res, captique dolis lacrymisque coactis
Quos neque Tydides nec Larisaeus Achilles,
Non anni domuere decem, non mille carinae.
Hic aliud maius miseris multoque tremendum
(200) Obicitur magis atque improvida pectora turbat.
Laocoon, ductus Neptuno sorte sacerdos,
Solennes taurum ingentem mactabat ad aras.
Ecce autem gemini à Tenedo tranquilla per alta
(Horresco referens) immensis orbibus angues
(205) Incumbunt pelago, pariterque ad litora tendunt:
Pectora quorum inter fluctus arrecta jubaeque
Sanguineae exuperant undas, pars cetera pontum
Pone legit, sinuatque immensa volumine terga.
Fit sonitus spumante salo: jamque arva tenebant,
(210) Ardentesque oculos suffecti sanguine, & igni,
Sibila lambebant linguis vibrantibus ora.
Diffugimus visu exsangues. illi agmine certo
Laocoonta petunt, & primum parva duorum
Corpora natorum serpens amplexus uterque
(215) Implicat, & miseros morsu depascitur artus.
Post ipsum auxilio subeuntem ac tela ferentem
Corripiunt spirisque ligant ingentibus, & jam
Bis medium amplexi, bis collo squamea circum
Terga dati, superant capite, & cervicibus altis,
(220) Ille simul manibus tendit divellere nodos,
Perfusus sanie vittas, atroque veneno:
Clamores simul horrendos ad sidera tollit.
Qualis mugitus, fugit cum saucius aras
Taurus, & incertam excussit cervice securim.
(225) At gemini lapsu delubra ad summa dracones
Effugiunt, saevaeque petunt Tritonidis arcem:
Sub pedibusque deae, clypeique sub orbe teguntur.
Tum vero tremefacta novus per pectora cunctis
Insinuat pavor, & scelus expendisse merentem
(230) Laocoonta ferunt, sacrum qui cuspide robur
Laeserit, & tergo sceleratam intorserit hastam.
Ducendum ad sedes simulacrum, orandaque divae
Numina conclamant.
Dividimus muros, & moenia pandimus urbis:
(235) Accingunt omnes operi, pedibusque rotarum
Subiciunt lapsus, & stuppea vincula collo
[p. 129]
Intendunt, scandit fatalis machina muros
Foeta armis, circum pueri innuptaeque puellae
Sacra canunt, funemque manu contingere gaudent:
(240) Illa subit, medeaeque minans inlabitur urbi.
O patria, ô divûm domus Ilium, & inclyta bello
Moenia Dardanidûm. quater ipso in limine portae
Substitit, atque utero sonitum quater arma dedere.
Instamus tamen immemores caecique furore:
(245) Et monstrum infelix sacrata sistimus arce.
Tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris
Ora dei jussu, non umquam, credita Teucris.
Nos delubra deûm miseri, quibus ultimus esset
Ille dies, festa velamus fronde per urbem.
    (250) Vertitur interea coelum, & ruit Oceano nox,
Involvens umbra magna terramque, polumque,
Myrmidonumque dolos. fusi per moenia Teucri
Conticuere; sopor fessos complectitur artus.
Et jam Argiva Phalanx instructis navibus ibat
(255) A Tenedo tacitae per amica silentia lunae.
Littora nota petens, flammas cum regia puppis
Extulerat: fatisque deûm defensus iniquis,
Inclusos utero Danaos, & pinea furtim
Laxat claustra Sinon. Illos patefactus ad auras
(260) Reddit equus, laetique cavo se robore promunt
Tisandrus, Sthenelusque duces, & dirus Ulysses,
Demissum lapsi per funem, Acamasque, Thoasque,
Pelidesque Neoptolemus, primusque Machaon,
Et Menelaus, & ipse doli fabricator Epeus.
(265) Invadunt urbem somno, vinoque sepultam.
Caeduntur vigiles; portisque patentibus omnes
Accipiunt socios, atque agmina conscia jungunt.
[p. 130]
    Tempus erat, quo prima quies mortalibus aegris
Incipit, & dono divûm gratissima serpit.
(270) In somnis ecce ante oculos moestissimus Hector
Visus adesse mihi largosque effundere fletus,
Raptatus bigis, ut quondam, aterque cruento
Pulvere perque pedes, trajectus lora tumentis.
Hei mihi, qualis erat, quantum mutatus ab illo
(275) Hectore, qui redit exuvias indutus Achillis,
Vel Danaûm Phrygios jaculatus puppibus ignes!
Squallentem barbam, & concretos sanguine crinis,
Vulneraque illa gerens, quae circum plurima muros
Accepit patrios, ultro flens ipse videbar?
(280) Compellare virum, & moestas expromere voces.
O lux Dardaniae, spes ô fidissima Teucrum,
Quae tantae tenuere morae? quibus Hector ab oris
Exspectate venis? ut te post multa tuorum
Funera, post varios hominumque urbisque labores
(285) Defessi aspicimus? quae causa indigna serenos
Foedavit vultus? aut cur haec vulnera cerno?
Ille nihil, nec me quaerentem vana moratur,
Sed graviter gemitus imo de pectore ducens,
Heu fuge, nate dea, teque his, ait, eripe flammis.
(290) Hostis habet muros; ruit alto à culmine Troja.
Sat patriae Priamoque datum: si Pergama dextra
Defendi possent, etiam hac defensa fuissent.
Sacra, suosque, tibi commendat Troja penates.
Hos cape fatorum comites, his maenia quaere;
(295) Magna pererrato statues quae denique ponto.
Sic ait, & manibus vittas, Vestamque potentem,
Aeternumque adytis effert penetralibus ignem.
    Diverso interea miscentur moenia luctu,
Et magis atque magis (quamquam secreta parentis
(300) Anchisae domus, arboribusque obtecta recessit)
Clarescunt sonitus armorumque ingruit horror.
Excutior somno, & summi fastigia tecti
Ascensu supero, atque arrectis auribus asto.
In segetem veluti cum flamma furentibus Austris
(305) Incidit: aut rapidus montano flumine torrens
[p. 131]
Sternit agros, sternit sata laeta, boumque labores
Praecipitisque trahit sylvas: stupet inscius alto
Accipiens sonitum saxi de vertice pastor.
Tum vero manifesta fides, Danaumque patescunt
(310) Insidiae: jam Deiphobi dedit ampla ruinam
Vulcano superante domus: jam proximus ardet
Ucalegon: Sigaea igni freta lata relucent.
Exoritur clamorque virûm, clangorque tubarum.
Arma amens capio, nec sat rationis in armis:
(315) Sed glomerare manum bello, & concurrere in arcem
Cum sociis ardent animi: furor iraque mentem
Praecipitant, pulchrumque mori succurrit in armis.
    Ecce autem telis Panthus elapsus Achivum,
Panthus Othriades, arcis Phoebique sacerdos,
(320) Sacra manu victosque deos parvumque nepotem
Ipse trahit, cursuque amens ad litora tendit.
Quo res summa loco, Panthu? quam prendimus arcem?
Vix ea fatus eram, gemitu cum talia reddit:
Venit summa dies, & ineluctabile tempus
(325) Dardaniae. fuimus Troës, fuit Ilium, & ingens
Gloria Teucrorumm ferus omnia Iuppiter Argos
Transtulit: incensa Danai dominantur in urbe:
Arduus armatos mediis in moenibus astans
Fundit equus: Victorque Sinon incendia miscet
(330) Insultans. portis alii bipatentibus adsunt;
Millia quot magnis umquam venere Mycenis.
Obsedere alii telis angusta viarum
Oppositis. stat ferri acies mucrone corusco
Stricta, parata neci, vix primi praelia temptant
(335) Portarum vigiles, & caeco Marte resistunt.
Talibus Otriadae dictis, & numine divûm
In flammas, & in arma feror, quo tristis Erinnys,
Quo fremitus vocat, & sublatus ad aethera clamor.
Addunt se socios, Rhipeus, & maximus armis
(340) Iphitus, oblati per lunam, Hypanisque, Dymasque
Et lateri agglomerant nostro; juvenesque Choroebus
[p. 132]
Mygdonides; illis ad Trojam forte diebus
Venerat, insano Cassandrae incensus amore:
Et gener auxilium Priamo, Phrygibusque ferebat,
(345) Infelix, qui non sponsae praecepta furentis
Audierit.
Quos ubi confertos ardere in praelia vidi,
Incipio super his. Iuvenes, fortissima frustra
Pectora (si vobis audentem extrema cupido est
(350) Certa sequi, quae sit rebus fortuna videtis.
Excessere omnes, adytis arisque relictis,
Dii, quibus imperium hoc steterat) succurritis urbi
Incensae. moriamur, & in media arma ruamus.
Una salus victis, nullam sperare salutem.
(355) Sic animis juvenum furor additus. Inde lupi ceu
Raptores atra in nebula, quos improba ventris
Exegit caecos rabies, catulique relicti
Faucibus exspectant siccis; per tela, per hostis
Vadimus haud dubiam in mortem, mediaeque tenemus
(360) Urbis iter: nox atra cava circumvolat umbrâ.
Quis cladem illius noctis, quis funera fando
Explicet? aut possit lacrymis aequare labores?
Urbs antiqua ruit multos dominata per annos,
Plurima perque vias sternuntur inertia passim
(365) Corpora, perque domos, & relligiosa deorum
Limina. nec soli poenas dant sanguine Teucri:
Quondam etiam victis redit in praecordia virtus
Victoresque cadunt Danai. crudelis ubique
Luctus, ubique pavor, & plurima mortis imago.
(370) Primus se Danaum, magna comitante caterva,
Androgeos offert nobis, socia agmina credens,
Inscius, atque ultro verbis compellat amicis:
Festinate, viri; nam quae tam sera moratur
Segnities? alii rapiunt incensa feruntque
(375) Pergama; vos celsis nunc primum à navibus itis?
Dixit:, & extemplo (neque enim responsa dabantur
Fida satis) sensit medios delapsus in hostis.
Obstipuit, retroque pedem cum voce repressit.
Improvisum aspris veluti qui sentibus anguem
(380) Pressit humi nitens trepidusque repente refugit
Attollentem iras, & caerula colla tumentem.
[p. 133] Haud secus Androgeos visu tremefactus abibat.
Inruimus, densis, & circumfundimur armis:
Ignarosque loci passim, & formidine captos
(385) Sternimus: aspirat primo fortuna labori.
Atque hic exsultans successu, animisque Coroebus,
O socii, qua prima, inquit, Fortuna salutis
Monstrat iter, quaque ostendit se dextra, sequamur.
Mutemus clypeos, Danaumque insignia nobis
(390) Aptemus: dolus an virtus, quis in hoste requirat?
Arma dabunt ipsi. sic fatus, deinde comantem
Androgei galeam, clypeique insigne decorum
Induitur, laterique Argivum accommodat ensem.
Hoc Rhipeus, hoc ipse Dymas omnisque juventus
(395) Laeta facit: spoliis se quisque recentibus armat.
Vadimus immixti Danais haud numine nostro,
Multaque per caecam congressi proelia noctem
Conserimus; multos Danaûm demittimus Orco.
Diffugiunt alii ad naves, & litora cursu
(400) Fida petunt: pars ingentem formidine turpi
Scandunt rursus equum, & nota conduntur in alvo.
Heu nihil invitis fas quemquam fidere divis.
    Ecce, trahebatur passis, Priameïa virgo
Crinibus à templo Cassandra, adytisque Minervae,
(405) Ad coelum tendens ardentia lumina frustra;
Lumina: nam teneras arcebant vincula palmas.
Non tulit hanc speciem, furiata mente Choroebus;
Et sese medium iniecit periturus in agmen.
Consequimur cuncti, & densis incurrimus armis.
(410) Hic primum ex alto delubri culmine telis
Nostrorum obruimur, oriturque miserrima caedes
Armorum facie, & Graiarum errore jubarum,
Tum Danai gemitu atque ereptae virginis ira
Undique collecti invadunt, acerrimus Aiax
(415) Et gemini Atridae, Dolopumque exercitus omnis.
Adversi rupto ceu quondam turbine venti
Confligunt, Zephyrusque, Notusque, & laetus Eois
Eurus equis: stridunt sylvae, saevitque tridenti
Spumeus, atque imo Nereus ciet aequora fundo.
[p. 134]
(420) Illi etiam, si quos obscura nocte per umbram
Fudimus insidiis, totaque agitavimus urbe,
Apparent: primi clypeos mentitaque tela
Agnoscunt, atque ora sono discordia signant.
Ilicet obruimur numero: primusque Coroebus
(425) Penelei dextra, divae armipotentis ad aram
Procumbit. cadit, & Ripheus, justissimus unus
Qui fuit in Teucris, & servantissimus aequi.
Diis aliter visum. pereunt Hypanisque Dymasque,
Confixi à sociis. nec te tua plurima, Panthu,
(430) Labentem pietas nec Apollinis infula texit.
Iliaci cineres, & flamma extrema meorum,
Testor; in occasu vestro nec tela, nec ullas,
Vitavisse vices Danaûm &, si fata fuissent
Ut caderem, meruisse manu. divellimur inde,
(435) Iphitus, & Pelias mecumL quorum Iphitus aevo
Iam gravior, Pelias, & vulnere tardus Ulyssi.
    Protinus ad sedes Priami clamore vocati.
Hic vero ingentem pugnam, ceu caetera nusquam
Bella forent, nulli tota morerentur in urbe:
(440) Sic Martem indomitum, Danaosque ad tecta ruentes
Cernimus, obsessumque acta testudine limen.
Haerent parietibus scalae, postesque sub ipsos,
Nituntur gradibus: clypeosque ad tela sinistris
Protecti objiciunt: prensant fastigia dextris.
(445) Dardanidae contra, turris ac tecta domorum
Culmina convellunt (his se quando ultima cernunt
Extrema jam in morte parant defendere telis)
Auratasque trabes, veterum decora alta parentum,
Devolvunt. alii strictis mucronibus imas
(450) Obsedere fores, has servant agmine denso.
Instaurati animi regis succurrere tectis
Auxilioque levare viros vimque addere victis.
Limen erat caecaeque fores, & pervius usus
Tectorum inter se Priami, postesque relicti
(455) A tergo, infelix qua se, dum regna manebant,
Saepius Andromache ferre incomitata solebat
Ad soceros, & avo puerum Astyanacta trahebat.
Evado ad summi fastigia culminis, unde
Tela manu miseri jactabant inrita Teucri.
(460) Turrim in praecipiti stantem summisque sub astra
[p. 135]
Eductam tectis, unde omnis Troja videri
Et Danaum solitae naves, & Achaica castra,
Adgressi ferro circum, qua summa labantis
Iuncturas tabulata dabant, convellimus altis
(465) Sedibus impulimusque; ea lapsa repente ruinam
Cum sonitu trahit, & Danaum super agmina late
Incidit. ast alii subeunt, nec saxa nec ullum
Telorum interea cessat genus.
Vestibulum ante ipsum primoque in limine Pyrrhus
(470) Exsultat telis, & luce coruscus ahena:
Qualis ubi in lucem coluber mala gramina pastus,
Frigida sub terra tumidum quem bruma tegebat,
Nunc, positis novus exuviis nitidusque juventa,
Lubrica convoluit sublato pectore terga
(475) Arduus ad solem, & linguis micat ore trisulcis.
Una ingens Periphas, & equorum agitator Achillis,
Armiger Automedon, una omnis Scyria pubes
Succedunt tecto, & flammas ad culmina jactant.
Ipse inter primos correpta dura bipenni
(480) Limina perrumpit postisque à cardine vellit
Aeratos; iamque excisa trabe firma cavavit
Robora, & ingentem lato dedit ore fenestram.
Apparet domus intus, & atria longa patescunt;
Apparent Priami, & veterum penetralia regum,
(485) Armatosque vident stantis in limine primo.
At domus interior gemitu miseroque tumultu
Miscetur, penitusque cavae plangoribus aedes
Femineis ululant; ferit aurea sidera clamor.
Tum pavidae tectis matres ingentibus errant
(490) Amplexaeque tenent postis atque oscula figunt.
Instat vi patria Pyrrhus; nec claustra nec ipsi
Custodes sufferre valent; labat ariete crebro
Ianua, & emoti procumbunt cardine postes.
Fit via vi; rumpunt aditus primosque trucidant
(495) Immissi Danai, & late loca milite complent.
Non sic, aggeribus ruptis cum spumeus amnis
Exiit oppositasque evicit gurgite moles,
Fertur in arva furens cumulo camposque per omnis
Cum stabulis armenta trahit. vidi ipse furentem
(500) Caede Neoptolemum geminosque in limine Atridas,
Vidi Hecubam centumque nurus Priamumque per aras
Sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignis.
Quinquaginta illi thalami, spes tanta nepotum,
Barbarico postes auro spoliisque superbi
(505) Procubuere; tenent Danai qua deficit ignis.
Forsitan, & Priami fuerint quae fata requiras.
Urbis uti captae casum convulsaque vidit
Limina tectorum, & medium in penetralibus hostem,
Arma diu senior desueta trementibus aevo
(510) Circumdat nequiquam umeris, & inutile ferrum
Cingitur, ac densos fertur moriturus in hostis.
Aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe
Ingens ara fuit juxtaque veterrima laurus
Incumbens arae atque umbra complexa penatis.
(515) Hic Hecuba, & natae nequiquam altaria circum,
Praecipites atra ceu tempestate columbae,
Condensae, & divum amplexae simulacra sedebant.
Ipsum autem sumptis Priamum juvenalibus armis
Ut vidit, quae mens tam dira, miserrime conjux,
(520) Impulit his cingi telis? aut quo ruis? inquit.
non tali auxilio nec defensoribus istis
Tempus eget; non, si ipse meus nunc adforet Hector.
Huc tandem concede; haec ara tuebitur omnis,
Aut moriere simul. sic ore effata recepit
(525) Ad sese, & sacra longaeuum in sede locavit.
Ecce autem elapsus Pyrrhi de caede Polites,
Unus natorum Priami, per tela, per hostis
Porticibus longis fugit, & vacua atria lustrat
Saucius. illum ardens infesto vulnere Pyrrhus
(530) Insequitur, jam iamque manu tenet, & premit hasta.
Ut tandem ante oculos evasit, & ora parentum,
Concidit ac multo vitam cum sanguine fudit.
Hic Priamus, quamquam in media jam morte tenetur,
Non tamen abstinuit nec voci iraeque pepercit:
(535) at tibi pro scelere, exclamat, pro talibus ausis
Di, si qua est caelo pietas quae talia curet,
Persolvant grates dignas, & praemia reddant
Debita, qui nati coram me cernere letum
Fecisti, & patrios foedasti funere vultus.
(540) At non ille, satum quo te mentiris, Achilles
Talis in hoste fuit Priamo; sed jura fidemque
Supplicis erubuit corpusque exsangue sepulcro
Reddidit Hectoreum meque in mea regna remisit.
Sic fatus senior telumque imbelle sine ictu
(545) Coniecit, rauco quod protinus aere repulsum,
Et summo clypei nequiquam umbone pependit.
Cui Pyrrhus: referes ergo haec, & nuntius ibis
Pelidae genitori. illi mea tristia facta
Degeneremque Neoptolemum narrare memento.
(550) Nunc morere. hoc dicens altaria ad ipsa trementem
Traxit, & in multo lapsantem sanguine nati,
Implicuitque comam laeva, dextraque coruscum
Extulit ac lateri capulo tenus abdidit ensem.
Haec finis Priami fatorum, hic exitus illum
(555) Sorte tulit Trojam incensam, & prolapsa videntem
Pergama, tot quondam populis terrisque superbum
Regnatorem Asiae. jacet ingens litore truncus,
Avulsumque umeris caput, & sine nomine corpus.
At me tum primum saevus circumstetit horror.
(560) Obstipui; subiit cari genitoris imago,
Ut regem aequaevum crudeli vulnere vidi
Vitam exhalantem, subiit deserta Creüsa
Et direpta domus, & parvi casus Iuli.
Respicio, & quae sit me circum copia lustro.
(565) Deseruere omnes defessi, & corpora saltu
Ad terram misere aut ignibus aegra dedere.
[Iamque adeo super unus eram, cum limina Vestae
Servantem, & tacitam secreta in sede latentem
Tyndarida aspicio; dant claram incendia lucem
(570) Erranti passimque oculos per cuncta ferenti.
Illa sibi infestos eversa ob Pergama Teucros
Et Danaum poenam, & deserti conjugis iras
Praemetuens, Trojae, & patriae communis Erinys,
Abdiderat sese atque aris invisa sedebat.
(575) Exarsere ignes animo; subit ira cadentem
Ulcisci patriam, & sceleratas sumere poenas.
scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mycenas
Aspiciet, partoque ibit regina triumpho?
Conjugiumque domumque patris natosque videbit
(580) Iliadum turba, & Phrygiis comitata ministris?
Occiderit ferro Priamus? Troja arserit igni?
Dardanium totiens sudarit sanguine litus?
Non ita. namque etsi nullum memorabile nomen
Feminea in poena est, habet haec victoria laudem;
(585) Exstinxisse nefas tamen, & sumpsisse merentis
Laudabor poenas, animumque explesse juvabit
Ultricis flammae, & cineres satiasse meorum.
Talia jactabam, & furiata mente ferebar,]
Cum mihi se, non ante oculis tam clara, videndam
(590) Obtulit, & pura per noctem in luce refulsit
Alma parens, confessa deam qualisque videri
Caelicolis, & quanta solet, dextraque prehensum
Continuit roseoque haec insuper addidit ore:
nate, quis indomitas tantus dolor excitat iras?
(595) Quid furis? aut quonam nostri tibi cura recessit?
Non prius aspicies ubi fessum aetate parentem
Liqueris Anchisen, superet conjuxne Creüsa
Ascaniusque puer? quos omnis undique Graiae
Circum errant acies et, ni mea cura resistat,
(600) Iam flammae tulerint inimicus, & hauserit ensis.
Non tibi Tyndaridis facies invisa Lacaenae
Culpatusue Paris, divum inclementia, divum
Has evertit opes sternitque à culmine Trojam.
Aspice (namque omnem, quae nunc obducta tuenti
(605) Mortalis hebetat visus tibi, & umida circum
Caligat, nubem eripiam; tu ne qua parentis
Iussa time neu praeceptis parere recusa):
Hic, ubi disiectas moles avulsaque saxis
Saxa vides, mixtoque undantem pulvere fumum,
(610) Neptunus muros magnoque emota tridenti
Fundamenta quatit totamque à sedibus urbem
Eruit. hic Iuno Scaeas saevissima portas
Prima tenet sociumque furens à navibus agmen
Ferro accincta vocat.
(615) Iam summas arces Tritonia, respice, Pallas
Insedit nimbo effulgens, & Gorgone saeva.
Ipse pater Danais animos virisque secundas
Sufficit, ipse deos in Dardana suscitat arma.
Eripe, nate, fugam finemque impone labori;
(620) Nusquam abero, & tutum patrio te limine sistam.
Dixerat, & spissis noctis se condidit umbris.
Apparent dirae facies inimicaque Trojae
Numina magna deum.
Tum vero omne mihi visum considere in ignis
(625) Ilium, & ex imo verti Neptunia Troja:
Ac veluti summis antiquam in montibus ornum
Cum ferro accisam crebrisque bipennibus instant
Eruere agricolae certatim, illa usque minatur
Et tremefacta comam concusso vertice nutat,
(630) Vulneribus donec paulatim evicta supremum
Congemuit traxitque jugis avulsa ruinam.
Descendo ac ducente deo flammam inter, & hostis
Expedior: dant tela locum flammaeque recedunt.
Atque ubi jam patriae perventum ad limina sedis
(635) Antiquasque domos, genitor, quem tollere in altos
Optabam primum montis primumque petebam,
Abnegat excisa vitam producere Troja
Exsiliumque pati. vos ô, quibus integer aevi
Sanguis, ait, solidaeque suo stant robore vires,
(640) Vos agitate fugam.
Me si caelicolae voluissent ducere vitam,
Has mihi servassent sedes. satis una superque
Vidimus excidia, & captae superavimus urbi.
Sic ô sic positum adfati discedite corpus.
(645) Ipse manu mortem inveniam; miserebitur hostis
Exuviasque petet. facilis jactura sepulcri.
Iam pridem invisus divis, & inutilis annos
Demoror, ex quo me divum pater atque hominum rex
Fulminis afflavit ventis, & contigit igni.
(650) Talia perstabat memorans fixusque manebat.
Nos contra effusi lacrymis conjuxque Creüsa
Ascaniusque omnisque domus, ne vertere secum
Cuncta pater fatoque urgenti incumbere vellet.
Abnegat inceptoque, & sedibus haeret in isdem.
(655) Rursus in arma feror mortemque miserrimus opto.
Nam quod consilium aut quae jam fortuna dabatur?
mene efferre pedem, genitor, te posse relicto
Sperasti tantumque nefas patrio excidit ore?
Si nihil ex tanta superis placet urbe relinqui,
(660) Et sedet hoc animo perituraeque addere Trojae
Teque tuosque juvat, patet isti ianua leto,
Iamque aderit multo Priami de sanguine Pyrrhus,
Natum ante ora patris, patrem qui obtruncat ad aras.
Hoc erat, alma parens, quod me per tela, per ignis
(665) Eripis, ut mediis hostem in penetralibus utque
Ascanium patremque meum juxtaque Creüsam
Alterum in alterius mactatos sanguine cernam?
Arma, viri, ferte arma; vocat lux ultima victos.
Reddite me Danais; sinite instaurata revisam
(670) Proelia. numquam omnes hodie moriemur inulti.
Hinc ferro accingor rursus clypeoque sinistram
Insertabam aptans meque extra tecta ferebam.
Ecce autem complexa pedes in limine conjux
Haerebat, parvumque patri tendebat Iulum:
(675) si periturus abis, & nos rape in omnia tecum;
Sin aliquam expertus sumptis spem ponis in armis,
Hanc primum tutare domum. cui parvus Iulus,
Cui pater, & conjux quondam tua dicta relinquor?
Talia vociferans gemitu tectum omne replebat,
(680) Cum subitum dictuque oritur mirabile monstrum.
Namque manus inter maestorumque ora parentum
Ecce levis summo de vertice visus Iuli
Fundere lumen apex, tactuque innoxia mollis
Lambere flamma comas, & circum tempora pasci.
(685) Nos pavidi trepidare metu crinemque flagrantem
Excutere, & sanctos restinguere fontibus ignis.
At pater Anchises oculos ad sidera laetus
Extulit, & caelo palmas cum voce tetendit:
Iuppiter omnipotens, precibus si flecteris ullis,
(690) Aspice nos, hoc tantum, & si pietate meremur,
Da deinde auxilium, pater, atque haec omina firma.
Vix ea fatus erat senior, subitoque fragore
Intonuit laevum, & de caelo lapsa per umbras
Stella facem ducens multa cum luce cucurrit.
(695) Illam summa super labentem culmina tecti
Cernimus Idaea claram se condere sylva
Signantemque vias; tum longo limite sulcus
Dat lucem, & late circum loca sulphure fumant.
Hic vero victus genitor se tollit ad auras
(700) Adfaturque deos, & sanctum sidus adorat.
jam jam nulla mora est; sequor, & qua ducitis adsum,
Di patrii; servate domum, servate nepotem.
Vestrum hoc augurium, vestroque in numine Troja est.
Cedo equidem nec, nate, tibi comes ire recuso.
(705) Dixerat ille, & jam per moenia clarior ignis
Auditur, propiusque aestus incendia volvunt.
ergo age, care pater, cervici imponere nostrae;
Ipse subibo umeris nec me labor iste gravabit;
Quo res cumque cadent, unum, & commune periclum,
(710) Una salus ambobus erit. mihi parvus Iulus
Sit comes, & longe servet vestigia conjux.
Vos, famuli, quae dicam animis advertite vestris.
Est urbe egressis tumulus templumque vetustum
Desertae Cereris, juxtaque antiqua cupressus
(715) Religione patrum multos servata per annos;
Hanc ex diverso sedem veniemus in unam.
Tu, genitor, cape sacra manu patriosque penatis;
Me bello e tanto digressum, & caede recenti
Attrectare nefas, donec me flumine vivo
(720) Abluero.
Haec fatus latos umeros subiectaque colla
Veste super fulvique insternor pelle leonis,
Succedoque oneri; dextrae se parvus Iulus
Implicuit sequiturque patrem non passibus aequis;
(725) Pone subit conjux. ferimur per opaca locorum,
Et me, quem dudum non ulla iniecta movebant
Tela neque adverso glomerati examine Grai,
Nunc omnes terrent aurae, sonus excitat omnis
Suspensum, & pariter comitique onerique timentem.
(730) Iamque propinquabam portis omnemque videbar
Evasisse viam, subito cum creber ad auris
Visus adesse pedum sonitus, genitorque per umbram
Prospiciens nate, exclamat, fuge, nate; propinquant.
Ardentis clypeos atque aera micantia cerno.
(735) Hic mihi nescio quod trepido male numen amicum
Confusam eripuit mentem. namque avia cursu
Dum sequor, & nota excedo regione viarum,
Heu misero conjux fatone erepta Creüsa
Substitit, erravitne via seu lapsa resedit,
(740) Incertum; nec post oculis est reddita nostris.
Nec prius amissam respexi animumue reflexi
Quam tumulum antiquae Cereris sedemque sacratam
Venimus: hic demum collectis omnibus una
Defuit, & comites natumque virumque fefellit.
(745) Quem non incusavi amens hominumque deorumque,
Aut quid in eversa vidi crudelius urbe?
Ascanium Anchisenque patrem Teucrosque penatis
Commendo sociis, & curva valle recondo;
Ipse urbem repeto, & cingor fulgentibus armis.
(750) Stat casus renovare omnis omnemque reverti
Per Trojam, & rursus caput obiectare periclis.
Principio muros obscuraque limina portae,
Qua gressum extuleram, repeto, & vestigia retro
Observata sequor per noctem, & lumine lustro:
(755) Horror ubique animo, simul ipsa silentia terrent.
Inde domum, si forte pedem, si forte tulisset,
Me refero: inruerant Danai, & tectum omne tenebant.
Ilicet ignis edax summa ad fastigia vento
Voluitur; exsuperant flammae, furit aestus ad auras.
(760) Procedo, & Priami sedes arcemque reviso:
Et jam porticibus vacuis Iunonis asylo
Custodes lecti Phoenix, & dirus Ulysses
Praedam adservabant. huc undique Troja gaza
Incensis erepta adytis, mensaeque deorum
(765) Crateresque auro solidi, captivaque vestis
Congeritur. pueri, & pavidae longo ordine matres
Stant circum.
Ausus quin etiam voces jactare per umbram
Implevi clamore vias, maestusque Creüsam
(770) Nequiquam ingeminans iterumque iterumque vocavi.
Quaerenti, & tectis urbis sine fine ruenti
Infelix simulacrum atque ipsius umbra Creüsae
Visa mihi ante oculos, & nota major imago.
Obstipui, steteruntque comae, & vox faucibus haesit.
(775) Tum sic adfari, & curas his demere dictis:
Quid tantum insano juvat indulgere dolori,
O dulcis conjux? non haec sine numine divum
Eveniunt; nec te comitem hinc portare Creüsam
Fas, aut ille sinit superi regnator Olympi.
(780) Longa tibi exsilia, & vastum maris aequor arandum,
Et terram Hesperiam venies, ubi Lydius arva
Inter opima virum leni fluit agmine Thybris.
Illic res laetae regnumque, & regia conjux
Parta tibi; lacrymas dilectae pelle Creüsae.
(785) Non ego Myrmidonum sedes Dolopumue superbas
Aspiciam aut Grajis servitum matribus ibo,
Dardanis, & divae Veneris nurus;
Sed me magna deum genetrix his detinet oris.
Iamque vale, & nati serva communis amorem.
(790) Haec ubi dicta dedit, lacrymantem, & multa volentem
Dicere deseruit, tenuisque recessit in auras.
Ter conatus ibi collo dare bracchia circum;
Ter frustra comprensa manus effugit imago,
Par levibus ventis volucrique simillima somno.
(795) Sic demum socios consumpta nocte reviso.
Atque hic ingentem comitum affluxisse novorum
Invenio admirans numerum, matresque virosque,
Collectam exsilio pubem, miserabile vulgus.
Undique convenere animis opibusque parati
(800) In quascumque velim pelago deducere terras.
Iamque jugis summae surgebat Lucifer Idae
Ducebatque diem, Danaique obsessa tenebant
Limina portarum, nec spes opis ulla dabatur.
Cessi, & sublato montis genitore petivi.

P. VERGILI MARONIS AENEIDOS LIBER TERTIVS
Postquam res Asiae Priamique evertere gentem
Immeritam visum superis, ceciditque superbum
Ilium, & omnis humo fumat Neptunia Troja,
Diversa exsilia, & desertas quaerere terras
(5) Auguriis agimur divum, classemque sub ipsa
Antandro, & Phrygiae molimur montibus Idae,
Incerti quo fata ferant, ubi sistere detur,
Contrahimusque viros. vix prima inceperat aestas
Et pater Anchises dare fatis vela jubebat,
(10) litora cum patriae lacrymans portusque relinquo
Et campos ubi Troja fuit. feror exsul in altum
Cum sociis natoque penatibus, & magnis dis.
Terra procul vastis colitur Mauortia campis
(Thraces arant) acri quondam regnata Lycurgo,
(15) Hospitium antiquum Trojae sociique penates
Dum fortuna fuit. feror huc, & litore curvo
Moenia prima loco fatis ingressus iniquis
Aeneadasque meo nomen de nomine fingo.
Sacra Dionaeae matri divisque ferebam
(20) Auspicibus coeptorum operum, superoque nitentem
Caelicolum regi mactabam in litore taurum.
Forte fuit juxta tumulus, quo cornea summo
Virgulta, & densis hastilibus horrida myrtus.
Accessi viridemque ab humo convellere sylvam
(25) Conatus, ramis tegerem ut frondentibus aras,
Horrendum, & dictu video mirabile monstrum.
Nam quae prima solo ruptis radicibus arbos
Vellitur, huic atro liquuntur sanguine guttae
Et terram tabo maculant. mihi frigidus horror
(30) Membra quatit gelidusque coit formidine sanguis.
Rursus, & alterius lentum convellere vimen
Insequor, & causas penitus temptare latentis;
Ater, & alterius sequitur de cortice sanguis.
Multa movens animo Nymphas venerabar agrestis
(35) Gradivumque patrem, Geticis qui praesidet arvis,
Rite secundarent visus omenque levarent.
Tertia sed postquam majore hastilia nisu
Adgredior genibusque adversae obluctor harenae,
(Eloquar an sileam?) gemitus lacrymabilis imo
(40) Auditur tumulo, & vox reddita fertur ad auris:
Quid miserum, Aenea, laceras? jam parce sepulto,
Parce pias scelerare manus. non me tibi Troja
Externum tulit aut cruor hic de stipite manat.
Heu fuge crudelis terras, fuge litus avarum:
(45) Nam Polydorus ego. hic confixum ferrea texit
Telorum seges, & jaculis increvit acutis.
Tum vero ancipiti mentem formidine pressus
Obstipui steteruntque comae, & vox faucibus haesit.
Hunc Polydorum auri quondam cum pondere magno
(50) Infelix Priamus furtim mandarat alendum
Threicio regi, cum jam diffideret armis
Dardaniae cingique urbem obsidione videret.
Ille, ut opes fractae Teucrum, & Fortuna recessit,
Res Agamemnonias victriciaque arma secutus
(55) Fas omne abrumpit: Polydorum obtruncat, & auro
Vi potitur. quid non mortalia pectora cogis,
Auri sacra fames! postquam pavor ossa reliquit,
Delectos populi ad proceres primumque parentem
Monstra deum refero, & quae sit sententia posco.
(60) Omnibus idem animus, scelerata excedere terra,
Linqui pollutum hospitium, & dare classibus Austros.
Ergo instauramus Polydoro funus, & ingens
Aggeritur tumulo tellus; stant manibus arae
Caeruleis maestae vittis atraque cupresso,
(65) Et circum Iliades crinem de more solutae.
Inferimus tepido spumantia cymbia lacte
Sanguinis, & sacri pateras, animamque sepulcro
Condimus, & magna supremum voce ciemus.
    Inde ubi prima fides pelago, placataque venti
(70) Dant maria, & lenis crepitans vocat Auster in altum,
Deducunt socii navis, & litora complent;
Provehimur portu terraeque urbesque recedunt.
Sacra mari colitur medio gratissima tellus
Nereidum matri, & Neptuno Aegaeo,
(75) Quam pius Arcitenens oras & litora circum
Errantem Mycono e celsa Gyaroque revinxit:
Immotamque coli dedit, & contemnere ventos.
Huc feror, haec fessos tuto placidissima portu
Accipit. egressi veneramur Apollinis urbem.
(80) Rex Anius, rex idem hominum, Phoebique sacerdos,
Vittis, & sacra redimitus tempora lauro
Occurrit; veterem Anchisen agnovit amicum.
Iungimus hospitio dextras, & tecta subimus.
Templa dei saxo venerabar structa vetusto:
(85) Da propriam, Thymbraee, domum; da moenia fessis
Et genus, & mansuram urbem: serva altera Trojae
Pergama reliquias Danaûm atque immitis Achilli.
Quem sequimur? quove ire jubes? ubi ponere sedes?
Da, pater, augurium atque animis illabere nostris.
(90) Vix ea fatus eram: tremere omnia visa repente,
Liminaque laurusque dei, totusque moveri
Mons circum, & mugire adytis cortina reclusis.
Summissi petimus terram, & vox fertur ad aures.
[p. 147] Dardanidae duri, quae vos à stirpe parentum
(95) Prima tulit tellus, eadem vos ubere laeto
Accipiet reduces: antiquam exquirite matrem.
Hic domus Aeneae cunctis dominabitur oris,
Et nati natorum, & qui nascentur ab illis.
Haec Phoebus: mistoque ingens exorta tumultu
(100) Laetitia, & cuncti quae sint ea moenia, quaerunt,
Quo Phoebus vocet errantes, jubeatque reverti.
Tum genitor, veterum volvens monimenta virorum,
Audite, ô proceres, ait, & spes discite vestras.
Creta Iovis magni medio jacet insula ponto,
(105) Mons Idaeus ubi, & gentis cunabula nostrae.
Centum urbes habitant magnas, uberrima regna:
Maximus unde pater (si rite audita recordor)
Teucrus Rhoeteas primum est advectus ad oras,
Optavitque locum regno. nondum Ilium, & arces
(110) Pergameae steterant; habitabant vallibus imis.
Hinc mater cultrix Cybele, Corybantiaque ara
Idaeumque nemus; hinc fida silentia sacris;
Et juncti currum dominae subiere leones.
Ergo agite, & divûm ducunt qua jussa sequamur.
(115) Placemus ventos, & Cnossia regna petamus;
Nec longo distant cursu: (modo Iuppiter adsit)
Tertia lux classem Cretaeis sistet in oris.
Sic fatus meritos aris mactavit honores;
Taurum Neptuno, taurum tibi, pulcher Apollo,
(120) Nigram Hiemi pecudem, Zephyris felicibus albam.
Fama volat pulsum regnis cessisse paternis
Idomenea ducem, desertaque litora Cretae,
Hoste; vacare domos, sedesque astare relictas.
Linquimus Ortygiae portus pelagoque volamus
[p. 148] (125) Bacchatamque jugis Naxon viridemque Donysam,
Oliaron niveamque Paron sparsasque per aequor
Cycladas, & crebris legimus freta concita terris.
Nauticus exoritur vario certamine clamor:
Hortantur socii, Cretam proavosque petamus.
(130) Prosequitur surgens à puppi ventus euntis,
Et tandem antiquis Curetum allabimur oris.
Ergo avidus muros optatae molior urbis
Pergameamque voco, & laetam cognomine gentem
Hortor amare focos, arcemque attollere tectis.
(135) Iamque fere sicco subductae litore puppes,
Conubiis, arvisque novis operata juventus,
Iura domosque dabam. subito cum tabida membris
Corrupto caeli tractu miserandaque venit
Arboribusque satisque lues, & lethifer annus.
(140) Linquebant dulces animas, aut aegra trahebant
Corpora: tum sterilis exurere Sirius agros;
Arebant herbae, & victum seges aegra negabat.
Rursus ad oraclum Ortygiae Phoebumque remenso
Hortatur pater ire mari, veniamque precari:
(145) Quam fessis finem rebus ferat, unde laborum
Tentare auxilium jubeat, quo vertere cursus.
Nox erat, & terris animalia somnus habebat:
Effigies sacrae divûm, Phrygiique penates,
Quos mecum à Troja mediisque ex ignibus urbis
(150) Extuleram, visi ante oculos astare jacentis
In somnis multo manifesti lumine, qua se
Plena per insertas fundebat Luna fenestras;
Tum sic affari, & curas his demere dictis.
Quod tibi delato Ortygia dicturus Apollo est,
Ortygia => Ortygiam (155) Hic canit, & tua nos en ultro ad limina mittit.
Nos te, Dardania incensa, tuaque arma secuti;
Nos tumidum sub te permensi classibus aequor,
Idem venturos tollemus in astra nepotes,
Imperiumque urbi dabimus. tu moenia magnis
[p. 149] (160) Magna para longumque fugae ne linque laborem.
Mutandae sedes. non haec tibi litora suasit
Delius aut Cretae jussit considere Apollo.
Est locus (Hesperiam Grai cognomine dicunt)
Terra antiqua, potens armis, atque ubere glebae:
(165) Oenotrii coluere viri: nunc fama, minores
Italiam dixisse, ducis de nomine gentem.
Hae nobis propriae sedes: hinc Dardanus ortus
Iasiusque pater, genus à quo principe nostrum.
Surge age, & haec laetus longaevo dicta parenti
(170) Haud dubitanda refer: Coritum terrasque require
=> requirat Ausonias. Dictaea negat tibi Iuppiter arva.
Talibus attonitus visis, ac voce deorum
(Nec sopor illud erat, sed coram agnoscere vultus
Velatasque comas, praesentiaque ora videbar:
(175) Tum gelidus toto manabat corpore sudor)
Corripio è stratis corpus tendoque supinas
Ad coelum cum voce manus, & munera libo
Intemerata focis. perfecto laetus honore
Anchisen facio certum, remque ordine pando.
(180) Agnovit prolem ambiguam, geminosque parentes,
Seque novo veterum deceptum errore locorum.
Tum memorat; Nate Iliacis exercite fatis,
Sola mihi tales casus Cassandra canebat.
Nunc repeto haec generi portendere debita nostro,
(185) Et saepe Hesperiam, saepe Itala regna vocare.
Sed quis ad Hesperiae venturos litora Teucros
Crederet? aut quem tum vates Cassandra moveret?
Cedamus Phoebo, & moniti meliora sequamur.
Sic ait: & cuncti dictis paremus ovantes.
(190) Hanc quoque deserimus sedem, paucisque relictis
Vela damus, vastumque cava trabe currimus aequor.
Postquam altum tenuere rates, nec jam amplius ullae
Apparent terrae, coelum undique, & undique pontus:
Tum mihi caeruleus supra caput astitit imber,
(195) Noctem, hiememque ferens, & inhorruit unda tenebris.
Continuo venti volvunt mare magnaque surgunt
Aequora, dispersi jactamur gurgite vasto.
[p. 150] Involvere diem nimbi, & nox umida caelum
Abstulit; ingeminant abruptis nubibus ignes,
(200) Excutimur cursu, & caecis erramus in undis.
Ipse diem noctemque negat discernere caelo;
Nec meminisse viae media Palinurus in unda.
Tres adeo incertos caeca caligine soles
Erramus pelago, totidem sine sidere noctes.
(205) Quarto terra die primum se attollere tandem
Visa, aperire procul montes, ac volvere fumum.
Vela cadunt: remis insurgimus; haud mora, nautae
Adnixi torquent spumas, & caerula verrunt.
Servatum ex undis Strophadum me litora primum
(210) Excipiunt. Strophades Grajo stant nomine dictae
Insulae Iönio in magno: quas dira Celaeno
Harpyiaeque colunt aliae: Phineïa postquam
Clausa domus mensasque metu liquere priores.
Tristius haud illis monstrum, nec saevior ulla
(215) Pestis, & ira deûm Stygiis sese extulit undis.
Virginei volucrum vultus, foedissima ventris
Proluvies, uncaeque manus, & pallida semper
Ora fame.
Huc ubi delati portus intravimus, ecce
(220) Laeta boum passim campis armenta videmus,
Caprigenumque pecus, nullo custode per herbam.
Inruimus ferro, & divos, ipsumque vocamus
In partem praedamque Iovem. tunc litore curvo
Exstruimusque toros, dapibusque epulamur opimis.
(225) At subito horrifico lapsu de montibus adsunt
Harpyiae, & magnis quatiunt clangoribus alas.
Diripiuntque dapes, contactuque omnia foedant
Immundo: tum vox tetrum dira inter odorem.
Rursum in secessis longo sub rupe cavata,
(230) Arboribus clausi circum atque horrentibus umbris
Instruimus mensas, arisque reponimus ignem.
Rursum ex diverso coeli caecisque latebris
Turba sonans praedam pedibus circumvolat uncis;
Polluit ore dapes. sociis tunc arma capessant
(235) Edico, & dira bellum cum gente gerendum.
Haud secus ac jussi faciunt tectosque per herbam
Disponunt ensis, & scuta latentia condunt.
[p. 151
] Ergo ubi delapsae sonitum per curva dedere
Litora, dat signum specula Misenus ab alta
(240) Aere cavo. invadunt socii, & nova proelia tentant,
Obscenas pelagi ferro foedare volucris.
Sed neque vim plumis ullam, nec vulnera tergo
Accipiunt, celerique fuga sub sidera lapsae
Semesam praedam, & vestigia foeda relinquunt.
(245) Una in praecelsa consedit rupe Celaeno,
Infelix vates, rumpitque hanc pectore vocem.
Bellum etiam pro caede boum, stratisque juvencis,
Laomedontiadae, bellumne inferre paratis?
Et patrio insontes Harpyias pellere regno?
(250) Accipite ergo animis atque haec mea figite dicta:
Quae Phoebo pater omnipotens, mihi Phoebus Apollo
Praedixit, vobis furiarum ego maxima pando.
Italiam cursu petitis, ventisque vocatis:
Ibitis Italiam, portusque intrare licebit:
(255) Sed non ante datam cingetis moenibus urbem
Quam vos dira fames nostraeque iniuria caedis
Ambesas subigat malis absumere mensas.
Dixit, & in sylvam pennis ablata refugit.
At sociis subita gelidus formidine sanguis
(260) Deriguit: cecidere animi: nec jam amplius armis,
Sed votis precibusque jubent exposcere pacem:
Sive deae seu sint dirae, obscenaeque volucres.
At pater Anchises, passis de litore palmis
Numina magna vocat, meritosque indicit honores.
(265) Dii prohibete minas: dii talem avertite casum:
Et placidi servate pios. tum litore funem
Deripere excussosque jubet laxare rudentis.
Tendunt vela Noti: fugimus spumantibus undis,
Qua cursum ventusque gubernatorque vocabant.
(270) Iam medio apparet fluctu nemorosa Zacynthos,
Dulichiumque Sameque, & Neritos ardua saxis.
Effugimus scopulos Ithacae, Laërtia regna:
Et terram altricem saevi exsecramur Ulyssis.
Mox & Leucatae nimbosa cacumina montis,
(275) Et formidatus nautis aperitur Apollo.
Hunc petimus fessi, & parvae succedimus urbi,
Ancora de prora jacitur, stant litore puppes.
Ergo insperata tandem tellure potiti,
[p. 152] Lustramurque Iovi, votisque incendimus aras,
(280) Actiaque Iliacis celebramus litora ludis.
Exercent patrias oleo labente palaestras
Nudati socii. juvat evasisse tot urbes
Argolicas, mediosque fugam tenuisse per hostes.
Interea magnum sol circumvolvitur annum;
(285) Et glacialis hyems Aquilonibus asperat undas.
Aere cavo clypeum, magni gestamen Abantis,
Postibus adversis figo, & rem carmine signo;
Aeneas haec de Danais victoribus arma.
Linquere tum portus jubeo, & considere transtris,
(290) Certatim socii feriunt mare, & aequora verrunt.
Protinus aërias Phaeacum abscondimus arces
Litoraque Epiri legimus, portuque subimus
Chaonio, & celsam Buthroti accedimus urbem.
    Hic incredibilis rerum fama occupat aures,
(295) Priamiden Helenum Grajas regnare per urbes
Conjugio Aeacidae Pyrrhi, sceptrisque potitum.
Et patrio Andromachen iterum cessisse marito.
Obstipui; miroque incensum pectus amore
Compellare virum, & casus cognoscere tantos.
(300) Progredior portu classes, & litora linquens.
Sollennes tum forte dapes, & tristia dona,
Ante urbem in luco falsi Simoëntis ad undam
Libabat cineri Andromache manesque vocabat
Hectoreum ad tumulum, viridi quem caespite inanem,
(305) Et geminas, causam lacrymis, sacraverat aras.
Ut me conspexit venientem, & Troïa circum
Arma amens vidit, magnis exterrita monstris
Deriguit visu in medio, calor ossa reliquit;
Labitur, & longo vix tandem tempore fatur.
(310) Verane te facies, verus mihi nuncius affers,
Nate dea? vivisne? aut, si lux alma recessit,
Hector ubi est? dixit, lacrymasque effudit, & omnem
vs. 312 lacrymasque er staat: lacymasque
Implevit clamore locum. vix pauca furenti
[p. 153] Subicio, & raris turbatus vocibus hisco.
(315) Vivo equidem, vitamque extrema per omnia duco.
Ne dubita; nam vera vides.
Heu, quis te casus dejectam conjuge tanto
Excipit, aut quae digna satis fortuna revisit?
Hectoris Andromache? Pyrrhin conubia servas?
(320) Dejecit vultum, & demissa voce locuta est:
O felix una ante alias Priameïa virgo,
Hostilem ad tumulum Trojae sub moenibus altis
Iussa mori: quae sortitus non pertulit ullos
Nec victoris heri tetigit captiva cubile.
(325) Nos patria incensa diversa per aequora vectae,
Stirpis Achilleae fastus, juvenemque superbum,
Servitio enixae tulimus. qui deinde sequutus
Ledaeam Hermionen, Lacedaemoniosque hymenaeos
Me famulam famuloque Heleno transmisit habendam.
(330) Ast illum, ereptae magno flammatus amore
Conjugis, & scelerum furiis agitatus Orestes
Excipit incautum patriasque obtruncat ad aras.
Morte Neoptolemi, regnorum reddita cessit
Pars Heleno, qui Chaonios cognomine campos
(335) Chaoniamque omnem Trojano à Chaone dixit:
Pergamaque Iliacamque jugis hanc addidit arcem.
Sed tibi qui cursum venti, quae fata dedere?
Aut quis te ignarum nostris deus appulit oris?
Quid puer A.scanius? superatne, & vescitur aura?
(340) Quem tibi jam Troja.
Ecquae tamen puero est amissae cura parentis?
Ecquid in antiquam virtutem, animosque viriles
Et pater Aeneas, & avunculus excitat Hector?
Talia fundebat lacrymans, longosque ciebat
(345) Incassum fletus, cum sese à moenibus heros
Priamides multis Helenus comitantibus offert:
Agnoscitque suos, laetusque ad moenia ducit,
Et multum lacrymas verba inter singula fundit.
Procedo, & parvam Trojam simulataque magnis
[p. 154] (350) Pergama, & arentem Xanthi cognomine rivum
Agnosco, Scaeaeque amplector limina portae.
Nec non & Teucri socia simul urbe fruuntur.
Illos porticibus rex accipiebat in amplis.
Aulai medio libabant pocula Bacchi,
(355) Impositis auro dapibus, paterasque tenebant.
Iamque dies alterque dies processit: & aurae
Vela vocant, tumidoque inflatur carbasus Austro.
His vatem adgredior dictis, ac talia quaeso.
Trojugena, interpres divum, qui numina Phoebi,
(360) Qui tripodas, Clarii laurus, qui sidera sentis,
Et volucrum linguas, & praepetis omina pennae,
Fare age (namque omnis cursum mihi prospera dixit
Religio: cuncti suaserunt numine divi
Italiam petere, & terras tentare repostas:
(365) Sola novum, dictuque nefas Harpyia Celaeno
Prodigium canit, & tristis denuntiat iras,
Obscenamque famem), quae prima pericula vito,
Quidve sequens tantos possim superare labores.
Hic Helenus, caesis primum de more juvencis,
(370) Exorat pacem divûm vittasque resolvit
Sacrati capitis, meque ad tua limina, Phoebe,
Ipse manu multo suspensum numine ducit,
Atque haec deinde canit divino ex ore sacerdos.
Nate dea (nam te majoribus ire per altum
(375) Auspiciis manifesta fides: sic fata deûm rex
Sortitur, volvitque vices: is vertitur ordo)
Pauca tibi è multis, quo tutior hospita lustres
Aequora, & Ausonio possis considere portu,
Expediam dictis. prohibent nam caetera Parcae
(380) Scire Helenum farique vetat Saturnia Iuno.
Principio Italiam, quam tu jam rere propinquam
Vicinosque, ignare, paras invadere portus,
Longa procul longis via dividit invia terris.
Ante & Trinacria lentandus remus in unda,
(385) Et salis Ausonii lustrandum navibus aequor,
Infernique lacus, Aeaeaeque insula Circes,
[p. 155]
Quam tuta possis urbem componere terra.
Signa tibi dicam: tu condita mente teneto.
Cum tibi sollicito secreti ad fluminis undam
(390) Litoreis ingens inventa sub ilicibus sus
Triginta capitum foetus enixa jacebit,
Alba solo recubans, albi circum ubera nati;
Is locus urbis erit, requies ea certa laborum.
Nec tu mensarum morsus horresce futuros;
(395) Fata viam invenient, aderitque vocatus Apollo.
Has autem terras Italique hanc litoris oram,
Proxima quae nostri perfunditur aequoris aestu,
Effuge: cuncta malis habitantur moenia Grajis.
Hic & Narycii posuerunt moenia Locri:
(400) Et Salentinos obsedit milite campos
Lyctius Idomeneus: hic illa ducis Meliboei
Parva Philoctetae subnixa Petelia muro.
Quin ubi transmissae steterint trans aequora classes,
Et positis aris jam vota in litore solves;
(405) Purpureo velare comas adopertus amictu,
Ne qua inter sanctos ignes in honore deorum
Hostilis facies occurrat, & omina turbet.
Hunc socii morem sacrorum, hunc ipse teneto,
Hac casti maneant in relligione nepotes.
(410) Ast ubi digressum Siculae te admoverit orae
Ventus, & angusti rarescent claustra Pelori:
Laeva tibi tellus, & longo laeva petantur
Aequora circuitu; dextrum fuge litus, & undas.
Haec loca vi quondam, & vasta convulsa ruina,
(415) (Tantum aevi longinqua valet mutare vetustas)
Dissiluisse ferunt; cum protinus utraque tellus
Una foret, venit medio vi pontus, & undis
Hesperium Siculo latus abscidit, arvaque & urbes
Litore diductas angusto interluit aestu.
[p. 156]
(420) Dextrum Scylla latus, laevum implacata Charybdis
Obsidet, atque imo barathri ter gurgite vastos
Sorbet in abruptum fluctus rursusque sub auras
Erigit alternos, & sidera verberat unda.
At Scyllam caecis cohibet spelunca latebris
(425) Ora exsertantem, & navis in saxa trahentem.
Prima hominis facies, & pulchro pectore virgo
Pube tenus, postrema immani corpore Pistris,
Delphinum caudas utero commissa luporum.
Praestat Trinacrii metas lustrare Pachyni
(430) Cessantem, longos & circumflectere cursus,
Quam semel informem vasto vidisse sub antro
Scyllam, & caeruleis canibus resonantia saxa.
Praeterea, si qua est Heleno prudentia, vati,
Si qua fides, animum si veris implet Apollo,
(435) Unum illud tibi, nate dea, proque omnibus unum
Praedicam, & repetens iterumque iterumque monebo.
Iunonis magnae primum prece numen adora""
Iunoni cane vota libens, dominamque potentem
Supplicibus supera donis: sic denique victor
(440) Trinacria finis Italos mittere relicta.
Huc ubi delatus Cumaeam accesseris urbem
Divinosque lacus, & Averna sonantia sylvis,
Insanam vatem aspicies, quae rupe sub ima
Fata canit, foliisque notas, & nomina mandat.
(445) Quaecunque in foliis descripsit carmina virgo
Digerit in numerum atque antro seclusa relinquit.
Illa manent immota locis, neque ab ordine cedunt.
Verum eadem, verso tenuis cum cardine ventus
Impulit, & teneras turbavit janua frondes:
(450) Nunquam deinde cavo volitantia prendere saxo;
Nec revocare situs, aut jungere carmina curat.
Inconsulti abeunt, sedemque odere Sibyllae.
Hic tibi ne qua morae fuerint dispendia tanti:
Quamvis increpitent socii, & vi cursus in altum
(455) Vela vocet, possisque sinus implere secundos:
Quin adeas vatem precibusque oracula poscas:
Ipsa canat, vocemque volens atque ora resolvat.
Illa tibi Italiae populos, venturaque bella,
[p. 157]
Et quo quemque modo fugiasque ferasque laborem,
(460) Expediet; cursusque dabit venerata secundos.
Haec sunt quae nostra liceat te voce moneri.
Vade age, & ingentem factis fer ad aethera Trojam.
Quae postquam vates sic ore effatus amico est,
Dona dehinc auro gravia, sectoque elephanto
(465) Imperat ad navis ferri: stipatque carinis
Ingens argentum Dodonaeosque lebetas,
Loricam consertam hamis auroque trilicem,
Et conum insignis galeae, cristasque comantes,
Arma Neoptolemi, sunt & sua dona parenti,
(470) Addit equos, additque duces.
Remigium supplet, socios simul instruit armis.
Interea classem velis aptare jubebat
Anchises, fieret vento mora ne qua ferenti.
Quem Phoebi interpres multo compellat honore:
(475) Conjugio Anchisa Veneris dignate superbo,
Cura deûm, bis Pergameis erepte ruinis,
Ecce tibi Ausoniae tellus; hanc arripe velis:
Et tamen hanc pelago praeterlabare necesse est.
Ausoniae pars illa procul quam pandit Apollo.
(480) Vade (ait) ô felix nati pietate. quid ultra
Provehor; & fando surgentis demoror Austros?
Nec minus Andromache digressu moesta supremo,
Fert picturatas auri subtemine vestis,
Et Phrygiam Ascanio chlamydem: nec cedit honori,
(485) Textilibusque onerat donis, ac talia fatur:
Accipe & haec, manuum tibi quae monimenta mearum
Sint, puer, & longum Andromaches testentur amorem
Conjugis Hectoreae: cape dona extrema tuorum,
O mihi sola mei super Astyanactis imago:
(490) Sic oculos, sic ille manus, sic ora ferebat;
Et nunc aequali tecum pubesceret aevo.
Hos ego digrediens lacrymis adfabar obortis.
Vivite felices, quibus est fortuna peracta
Iam sua. nos alia ex aliis in fata vocamur.
(495) Vobis parta quies: nullum maris aequor arandum,
Arva neque Ausoniae semper cedentia retro,
Quaerenda. effigiem Xanthi Trojamque videtis
Quam vestrae fecere manus: melioribus opto
[p. 158]
Auspiciis, & quae fuerit minus obvia Grajis.
(500) Si quando Thybrim, vicinaque Thybridis arva
Intraro gentique meae data moenia cernam,
Cognatasque urbes olim, populosque propinquos,
Epeiro Hesperia, (quibus idem Dardanus autor
Atque idem casus, unam faciemus utramque
(505) Trojam animis: maneat nostros ea cura nepotes.
    Provehimur pelago vicina Ceraunia juxta;
Unde iter Italiam, cursusque brevissimus undis.
Sol ruit interea, & montes umbrantur opaci.
Sternimur optatae gremio telluris ad undam
(510) Sortiti remos; passimque in litore sicco
Corpora curamus: fessos sopor irrigat artus.
Nec dum orbem medium nox horis acta subibat:
Haud segnis strato surgit Palinurus, & omnes
Explorat ventos, atque auribus aëre captat:
(515) Sidera cuncta notat tacito labentia caelo,
Arcturum, pluviasque Hyadas, geminosque Triones,
Armatumque auro circumspicit Oriona.
Postquam cuncta videt caelo constare sereno,
Dat clarum è puppi signum, nos castra movemus,
(520) Tentamusque viam, & velorum pandimus alas.
Iamque rubescebat stellis aurora fugatis
Cum procul obscuros colles, humilemque videmus
Italiam. Italiam primus conclamat Achates:
Italiam laeto socii clamore salutant.
(525) Tum pater Anchises magnum cratera corona
Induit, implevitque mero, Divosque vocavit
Stans celsa in puppi:
Dii maris, & terrae tempestatumque potentes,
Ferte viam vento facilem, & spirate secundi.
(530) Crebrescunt optatae aurae, portusque patescit
Iam propior, templumque apparet in arce Minervae;
Vela legunt socii, & proras ad littora torquent.
Portus ab Eoo fluctu curvatus in arcum,
Obiectae salsa spumant aspergine cautes:
[p. 159]
(535) Ipse latet, gemino demittunt bracchia muro
Turriti scopuli, refugitque ab litore templum.
Quattuor hic (primum omen) equos in gramine vidi
Tondentis campum late, candore nivali.
Et pater Anchises, Bellum, ô terra hospita, portas:
(540) Bello armantur equi: bellum haec armenta minantur,
Sed tamen iidem olim curru succedere sueti
Quadripedes, & fraena jugo concordia ferre:
Spes est pacis, ait. tum numina sancta precamur
Palladis armisonae, quae prima accepit ovantis.
(545) Et capita ante aras Phrygio velamur amictu:
Praeceptisque Heleni, dederat quae maxima, ritè
Iunoni Argivae jussos adolemus honores.
Haud mora, continuo perfectis ordine votis,
Cornua velatarum obvertimus antemnarum:
(550) Grajugenumque domos, suspectaque linquimus arva.
Hinc sinus Herculei, si vera est fama, Tarenti
Cernitur: attollit se diva Lacinia contra,
Caulonisque arces, & navifragum Scylacaeum.
Tum procul è fluctu Trinacria cernitur Aetna,
(555) Et gemitum ingentem pelagi, pulsataque saxa
Audimus longe, fractasque ad litora voces:
Exsultantque vada, atque aestu miscentur arenae.
Et pater Anchises: Nimirum haec illa Charybdis:
Hos Helenus scopulos, haec saxa horrenda canebat:
(560) Eripite, ô socii, pariterque insurgite remis.
Haud minus ac jussi faciunt, primusque rudentem
Contorsit laevas proram Palinurus ad undas,
Laevam cuncta cohors remis ventisque petivit.
Tollimur in caelum curvato gurgite: & iidem
(565) Subducta ad Manis imos descendimus unda.
Ter scopuli clamorem inter cava saxa dedere:
Ter spumam elisam, & rorantia vidimus astra.
Interea fessos ventus cum sole reliquit:
Ignarique viae Cyclopum allabimur oris.
[p. 160]
(570) Portus ab accessu ventorum immotus, & ingens
Ipse: sed horrificis juxta tonat Aetna ruinis:
Interdumque atram prorumpit ad aethera nubem,
Turbine fumantem piceo, & candente favilla:
Attollitque globos, flammarum, & sidera lambit.
(575) Interdum scopulos avulsaque viscera montis
Erigit eructans, liquefactaque saxa sub auras
Cum gemitu glomerat fundoque exaestuat imo.
Fama est, Enceladi semiustum fulmine corpus
Urgeri mole hac, ingentemque insuper Aetnam
(580) Impositam ruptis flammam exspirare caminis;
Et fessum quoties motat latus, intremere omnem
Murmure Trinacriam, & coelum subtexere fumo.
Noctem illam tecti in sylvis immania monstra
Perferimus: nec quae sonitum det causa, videmus.
(585) Nam neque erant astrorum ignes, nec lucidus aethra
Siderea polus: obscuro sed nubila coelo;
Et lunam in nimbo nox intempesta tenebat.
    Postera jamque dies primo surgebat Eoo,
Humentemque aurora polo dimoverat umbram:
(590) Cum subito è sylvis macie confecta suprema,
Ignoti nova forma viri, miserandaque cultu
Procedit, supplexque manus ad litora tendit.
Respicimus: dira illuvies immissaque barba,
Consertum tegimen spinis: at caetera Grajus,
(595) Et quondam patriis ad Trojam missus in armis.
Isque ubi Dardanios habitus, & Troïa vidit
Arma procul; paulum aspectu conterritus haesit
Continuitque gradum; mox sese ad litora praeceps
Cum fletu precibusque tulit. Per sidera testor,
(600) Per superos atque hoc caeli spirabile lumen,
Tollite me Teucri; quascunque abducite terras.
Hoc sat erit. scio me Danais è classibus unum,
Et bello Iliacos fateor petiisse penates.
Pro quo, si sceleris tanta est iniuria nostri,
(605) Spargite me influctus, vastoque immergite ponto.
[p. 161]
Si pereo manibus hominum, periisse juvabit.
Dixerat. & genua amplexus, genibusque volutans
Haerebat: qui sit, fari, quo sanguine cretus,
Hortamur, quae deinde agitet fortuna fateri.
(610) Ipse pater dextram Anchises, haud multa moratus
Dat juveni, atque animum praesenti pignore firmat.
Ille haec, deposita tandem formidine, fatur:
Sum patria ex Ithaca comes infelicis Ulyssi,
Nomine Achaemenides, Trojam genitore Adamasto
(615) Paupere (mansissetque utinam fortuna) profectus.
Hic me, dum trepidi crudelia limina linquunt,
Immemores socii vasto Cyclopis in antro
Deseruere. domus sanie, dapibusque cruentis,
Intus opaca, ingens: ipse arduus, altaque pulsat
(620) Sidera (dii talem terris avertite pestem)
Nec visu facilis nec dictu affabilis ulli.
Visceribus miserorum, & sanguine vescitur atro.
Vidi egomet, duo de numero cum corpora nostro,
Prensa manu magna medio resupinus in antro
(625) Frangeret ad saxum, sanieque aspersa natarent
Limina: vidi, atro cum membra fluentia tabo
Manderet, & tepidi tremerent sub dentibus artus.
Haud impune quidem, nec talia passus Ulysses,
Oblitusve sui est Ithacus discrimine tanto.
(630) Nam simul expletus dapibus vinoque sepultus
Cervicem inflexam posuit, jacuitque per antrum
Immensus saniem eructans, & frusta cruento
Per somnum commixta mero, nos magna precati
Numina, sortitique vices, una undique circum
(635) Fundimur, & telo lumen terebramus acuto
Ingens quod torva solum sub fronte latebat,
Argolici clypei aut Phoebeae lampadis instar,
Et tandem laeti sociorum ulciscimur umbras.
Sed fugite ô miseri, fugite atque ab litore funem
(640) Rumpite.
Nam qualis, quantusque cavo Polyphemus in antro
Lanigeras claudit pecudes, atque ubera pressat;
Centum alii curva haec habitant ad litora vulgo
Infandi Cyclopes, & altis montibus errant.
(645) Tertia jam lunae se cornua lumine complent,
[p. 162]
Cum vitam in sylvis inter deserta ferarum
Lustra domosque traho, vastosque ab rupe Cyclopas
Prospicio, sonitumque pedum, vocemque tremisco.
Victum infelicem baccas, lapidosaque corna
(650) Dant rami, & vulsis pascunt radicibus herbae.
Omnia collustrans, hanc primum ad littora classem
Conspexi venientem: huic me, quaecunque fuisset,
Addixi. satis est gentem effugisse nefandam.
Vos animam hanc potius quocumque absumite letho.
(655) Vix ea fatus erat, summo cum monte videmus
Ipsum inter pecudes vasta se mole moventem
Pastorem Polyphemum, & litora nota petentem:
Monstrum horrendum, informe, ingens, cui lumen ademptum.
Trunca manum pinus regit, & vestigia firmat:
(660) Lanigerae comitantur oves, ea sola voluptas:
Solamenque mali de collo fistula pendet.**
Postquam altos tetigit fluctus, & ad aequora venit,
Luminis effossi fluidum lavit inde cruorem,
Dentibus infrendens gemitu, graditurque per aequor
(665) Iam medium, necdum fluctus latera ardua tinxit.
Nos procul inde fugam trepidi celerare recepto
Supplice, sic merito; tacitique incidere funem:
Verrimus & proni certantibus aequora remis.
Sensit, & ad sonitum vocis vestigia torsit.
(670) Verum ubi nulla datur dextra affectare potestas
Nec potis Iönios fluctus aequare sequendo,
Clamorem immensum tollit; quo pontus, & omnes
Contremuere undae, penitusque exterrita tellus
Italiae, curvisque immugiit Aetna cavernis.
(675) At genus è sylvis Cyclopum, & montibus altis
Excitum ruit ad portus, & litora complent.
Cernimus astantis nequicquam lumine torvo
Aetnaeos fratres caelo capita alta ferentis,
HANDJE Concilium horrendum: quales cum vertice celso
(680) Aëriae quercus, aut coniferae cyparissi
Constiterunt, sylva alta Iovis lucusve Dianae.
[p. 163]
Praecipites metus acer agit quocunque rudentes
Excutere, & ventis intendere vela secundis.
Contra, jussa monent Heleni, Scyllamque atque Charybdin
(685) Inter utranque viam, lethi discrimine parvo,
Ni teneant*** cursus: certum est dare lintea retro.
Ecce autem Boreas angusta à sede Pelori
Missus adest: vivo praetervehor ostia saxo
Pantagiae, Megarosque sinus, Thapsumque jacentem.
(690) Talia monstrabat relegens errata retrorsum***
Litora Achaemenides, comes infelicis Ulyssi.
Sicanio praetenta sinu jacet insula, contra
Plemmyrium undosum; nomen dixere priores
Ortygiam. Alpheum fama est huc Elidis amnem
(695) Occultas egisse vias subter mare: qui nunc
Ore, Arethusa, tuo Siculis confunditur undis.
Numina magna loci jussi veneramur: & inde
Exupero praepingue solum stagnantis Helori.
Hinc altas cautes, projectaque saxa Pachyni
(700) Radimus: & fatis numquam concessa moveri
Apparet Camerina procul campique Geloï,
Immanisque Gela fluvii cognomine dicta:
Arduus inde Agragas ostentat maxima longe
Moenia, magnanimûm quondam generator equorum.
(705) Teque datis linquo ventis, palmosa Selinus,
Et vada dura lego saxis Lilybeïa caecis.
Hinc Drepani me portus, & illaetabilis ora
Accipit. hic pelagi tot tempestatibus actus,
Heu genitorem, omnis curae, casusque levamen
(710) Amitto Anchisen: hic me, pater optime, fessum
[p. 164]
Deseris, heu tantis nequicquam erepte periclis!
Nec vates Helenus, cum multa horrenda moneret,
Hos mihi praedixit luctus, non dira Celaeno.
Hic labor extremus, longarum haec meta viarum.
(715) Hinc me digressum vestris deus appulit oris.
Sic pater Aeneas intentis omnibus unus
Fata renarrabat divûm cursusque docebat.
Conticuit tandem factoque hic fine quievit.

P. VERGILI MARONIS AENEIDOS LIBER QVARTVS
[p. 164]
AT regina gravi jamdudum saucia cura,
Vulnus alit venis, & caeco carpitur igni.
Multa viri virtus animo, multusque recursat
Gentis honos: haerent infixi pectore vultus,
(5) Verbaque: nec placidam membris dat cura quietem.
Postera Phoebea lustrabat lampade terras,
Humentemque aurora polo dimoverat umbram;
Cum sic unanimem alloquitur malesana sororem.
[p. 165]
Anna soror, quae me suspensam insomnia terrent?
(10) Quis novus hic nostris successit sedibus hospes!
Quem sese ore ferens! quam forti pectore & armis!
Credo equidem (nec vana fides) genus esse deorum.
Degeneres animos timor arguit. heu quibus ille
Iactatus fatis! quae bella exhausta canebat!
(15) Si mihi non animo fixum, immotumque sederet,
Ne cui me vinclo vellem sociare jugali,
Postquam primus amor deceptam morte fefellit;
Si non pertaesum thalami, taedaeque fuisset:
Huic uni forsan potui succumbere culpae.
(20) Anna (fatebor enim) miseri post fata Sychaei
Conjugis, & sparsos fraterna caede penates,
Solus hic inflexit sensus, animumque labantem
Impulit. agnosco veteris vestigia flammae.
Sed mihi vel tellus optem prius ima dehiscat,
(25) Vel pater omnipotens adigat me fulmine ad umbras,
Pallentis umbras Erebi, noctemque profundam;
Ante, pudor, quam te violo aut tua jura resolvo.
Ille meos, primus qui me sibi junxit, amores
Abstulit; ille habeat secum, servetque sepulchro.
(30) Sic effata, sinum lacrymis implevit obortis.
Anna refert. O luce magis dilecta sorori,
Solane perpetua moerens carpere juventa?
Nec dulces natos, Veneris nec praemia noris?
Id cinerem, aut manes credis curare sepultos?
(35) Esto: aegram nulli quondam flexere mariti,
Non Libyae, non ante Tyro. despectus Iärbas,
Ductoresque alii, quos Africa terra triumphis
Dives alit: placitone etiam pugnabis amori?
Nec venit in mentem quorum consederis arvis?
(40) Hinc Gaetulae urbes, genus insuperabile bello,
Et Numidae infreni cingunt, & inhospita Syrtis:
[p. 166]
Hinc deserta siti regio, lateque furentes
Barceaei. quid bella Tyro surgentia dicam,
Germanique minas?
(45) Diis equidem auspicibus reor, & Iunone secunda
Huc cursum Iliacas vento tenuisse carinas.
Quam tu urbem, soror, hanc cernes! quae surgere regna
Conjugio tali! Teucrum comitantibus armis
Punica se quantis attollet gloria rebus!
(50) Tu modo posce deos veniam, sacrisque litatis
Indulge hospitio, causasque innecte morandi,
Dum pelago desaevit hyems, & aquosus Orion,
Quassataeque rates, & non tractabile coelum.
His dictis incensum animum inflammavit amore:
(55) Spemque dedit dubiae menti, solvitque pudorem.
Principio delubra adeunt, pacemque per aras
Exquirunt: mactant lectas de more bidentes
Legiferae Cereri, Phoeboque, patrique Lyaeo,
Iunoni ante omnes, cui vincla jugalia curae.
(60) Ipsa tenens dextra pateram pulcherrima Dido,
Candentis vaccae media inter cornua fundit:
Aut ante ora deûm pingues spatiatur ad aras,
Instauratque diem donis, pecudumque reclusis
Pectoribus inhians, spirantia consulit exta.
(65) Heu vatum ignarae mentes, quid vota furentem,
Quid delubra juvant? est mollis flamma medullas
Interea, & tacitum vivit sub pectore vulnus.
Uritur infelix Dido, totaque vagatur
Urbe furens. qualis conjecta cerva sagitta,
(70) Quam procul incautam nemora inter Cressia fixit
Pastor agens telis, liquitque volatile ferrum
Nescius. illa fuga sylvas saltusque peragrat
Dictaeos; haeret lateri lethalis arundo.
Nunc media Aeneam secum per moenia ducit,
(75) Sidoniasque ostentat opes, urbemque paratam.
[p. 167]
Incipit effari, mediaque in voce resistit.
Nunc eadem labente die convivia quaerit:
Iliacosque iterum demens audire labores
Exposcit, pendetque iterum narrantis ab ore.
(80) Post ubi digressi, lumenque obscura vicissim
Luna premit, suadentque cadentia sidera somnos:
Sola domo moeret vacua, stratisque relictis
Incubat; illum absens absentem auditque videtque:
Aut gremio Ascanium, genitoris imagine capta,
(85) Detinet, infandum si fallere possit amorem.
Non coeptae assurgunt turres: non arma juventus
Exercet, portusve aut propugnacula bello
Tuta parant: pendent opera interrupta, minaeque
Murorum ingentes, aequataque machina caelo.
    (90) Quam simul ac tali persensit peste teneri
Cara Iovis conjux, nec famam obstare furori;
Talibus aggreditur Venerem Saturnia dictis.
Egregiam vero laudem, & spolia ampla refertis
Tuque puerque tuus; magnum, & memorabile numen:
(95) Una dolo divûm si femina victa duorum est.
Nec me adeo fallit veritam te moenia nostra,
Suspectas habuisse domos Carthaginis altae.
Sed quis erit modus? aut quo nunc certamine tanto?
Quin potius pacem aeternam, pactosque Hymenaeos
(100) Exercemus? habes tota quod mente petisti:
Ardet amans Dido, traxitque per ossa furorem.
Communem hunc ergo populum, paribusque regamus
Auspiciis: liceat Phrygio servire marito,
Dotalesque tuae Tyrios permittere dextrae.
(105) Olli (sensit enim simulata mente loquutam,
Quo regnum Italiae Libycas averteret oras)
Sic contra est ingressa Venus. Quis talia demens
Abnuat? aut tecum malit contendere bello?
Si modo, quod memoras, factum fortuna sequatur.
(110) Sed fatis incerta feror, si Iupiter unam
Esse velit Tyriis urbem, Trojaque profectis;
Miscerive probet populos, aut foedera jungi.
Tu conjux, tibi fas animum temptare precando.
Perge, sequar. Tum sic excepit regia Iuno.
(115) Mecum erit iste labor. nunc qua ratione, quod instat,??
[p. 168]
Confieri possit, paucis (adverte) docebo.
Venatum Aeneas, unaque miserrima Dido
In nemus ire parant, ubi primos crastinus ortus
Extulerit Titan, radiisque retexerit orbem.
(120) His ego nigrantem commixta grandine nimbum,
Dum trepidant alae, saltusque indagine cingunt,
Desuper infundam, & tonitru coelum omne ciebo.
Diffugient comites, & nocte tegentur opaca.
Speluncam Dido, dux & Trojanus eandem
(125) Devenient. adero, & tua si mihi certa voluntas,
Connubio jungam stabili, propriamque dicabo.
Hic Hymenaeus erit. Non adversata, petenti
Annuit, atque dolis risit Cytherea repertis.
Oceanum interea surgens Aurora reliquit:
(130) It portis, jubare exorto, delecta juventus:
Retia rara, plagae, lato venabula ferro,
Massylique ruunt equites, & odora canum vis.
Reginam thalamo cunctantem, ad limina primi
Poenorum expectant. ostroque insignis & auro
(135) Stat sonipes, ac frena ferox spumantia mandit.
Tandem progreditur magna stipante caterva,
Sidoniam picto chlamydem circundata limbo,
Cui pharetra ex auro, crines nodantur in aurum,
Aurea purpuream subnectit fibula vestem.
(140) Nec non & Phrygii comites, & laetus Iülus
Incedunt, ipse ante alios pulcherrimus omnes
Infert se socium Aeneas, atque agmina jungit.
Qualis, ubi hybernam Lyciam, Xanthique fluenta
Deserit, ac Delum maternam invisit Apollo,
(145) Instauratque choros; mistique altaria circum
Cretesque, Dryopesque fremunt, pictique Agathyrsi:
Ipse jugis Cynthi graditur, mollique fluentem
[p. 169]
Fronde premit crinem fingens, atque implicat auro.
Tela sonant humeris: haud illo segnior ibat
(150) Aeneas; tantum egregio decus enitet ore.
Postquam altos ventum in montes atque invia lustra,
Ecce ferae saxi dejectae vertice caprae
Decurrere jugis: alia de parte patentes
Transmittunt cursu campos, atque agmina cervi
(155) Pulverulenta fuga glomerant, montesque relinquunt.
At puer Ascanius mediis in vallibus acri
Gaudet equo, jamque hos cursu, jam praeterit illos,
Spumantemque dari pecora inter inertia votis
Optat aprum, aut fulvum descendere monte leonem.
(160) Interea magno misceri murmure coelum
Incipit; insequitur commista grandine nimbus.
Et Tyrii comites passim, & Trojana juventus,
Dardaniusque nepos Veneris, diversa per agros,
Tecta metu petiere; ruunt de montibus amnes.
(165) Speluncam Dido dux & Trojanus eandem
Deveniunt. prima & Tellus, & pronuba Iuno
Dant signum: fulsere ignes, & conscius aether
Connubii, summoque ulularunt vertice Nymphae.
Ille dies primus lethi, primusque malorum
(170) Causa fuit, neque enim specie, famave movetur,
Nec jam furtivum Dido meditatur amorem:
Conjugium vocat, hoc praetexit nomine culpam.
    Extemplo Libyae magnas it fama per urbes:
Fama, malum, qua non aliud velocius ullum.
(175) Mobilitate viget, virisque acquirit eundo:
Parva metu primo, mox sese attollit in auras,
Ingrediturque solo, & caput inter nubila condit.
Illam Terra parens, ira inritata deorum,
Extremam (ut perhibent) Caeo, Enceladoque sororem
(180) Progenuit, pedibus celerem, & pernicibus alis,
Monstrum horrendum, ingens; cui quot sunt corpora plumae,
Tot vigiles oculi subter, (mirabile dictu)
Tot linguae, totidem ora sonant, tot subrigit aures.
[p. 170]
Nocte volat coeli medio, terraeque per umbram,
(185) Stridens, nec dulci declinat lumina somno.
Luce sedet custos, aut summi culmine tecti,
Turribus aut altis, & magnas territat urbes;
Tam ficti pravique tenax, quam nuncia*?? veri.
Haec tum multiplici populos sermone replebat
(190) Gaudens, & pariter facta, atque infecta canebat.
Venisse Aeneam, Trojano à?? sanguine cretum,
Cui se pulchra viro dignetur jungere Dido.
Nunc hyemem inter se luxu, quam longa, fovere,
Regnorum immemores, turpique cupidine captos.
(195) Haec passim Dea foeda virûm diffundit in ora.
Protinus ad regem cursus detorquet Iärbam,
Incenditque animum dictis, atque aggerat iras.
Hic Ammone satus, rapta Garamantide nympha,
Templa Iovi centum latis immania regnis,
(200) Centum aras posuit, vigilemque sacraverat ignem,
Excubias divûm aeternas, pecudumque cruore
Pingue solum, & variis florentia limina sertis.
Isque amens animi, & rumore accensus amaro,
Dicitur ante aras, media inter numina divum,
(205) Multa Iovem manibus supplex orasse supinis.
Iupiter omnipotens, cui nunc Maurusia pictis
Gens epulata toris??, Lenaeum libat honorem,
Aspicis haec? an te, genitor, cum fulmina torques
Nequicquam horremus? caecique in nubibus ignes
(210) Terrificant animos, & inania murmura miscent?
Femina, quae nostris errans in finibus, urbem
Exiguam pretio posuit: cui litus arandum,
Cuique loci leges dedimus, connubia nostra
Reppulit, ac dominum Aeneam in regna recepit.
(215) Et nunc ille Paris cum semiviro comitatu
Moeonia mentum mitra, crinemque madentem
Subnixus, rapto potitur; nos munera templis
Quippe tuis ferimus, famamque fovemus inanem.
[p. 171]
    Talibus orantem dictis, arasque tenentem
(220) Audiit omnipotens, oculosque ad moenia torsit
Regia, & oblitos famae melioris amantes.
Tunc sic Mercurium alloquitur, ac talia mandat.
Vade age, nate, voca Zephyros, & labere pennis:
Dardaniumque ducem (Tyria Carthagine qui nunc
(225) Expectat, fatisque datas non respicit urbes)
Alloquere, & celeres defer mea dicta per auras.
Non illum nobis genitrix pulcherrima talem
Promisit, Grajûmque ideo bis vindicat armis:
Sed fore, qui gravidam imperiis belloque frementem
(230) Italiam regeret, genus alto à sanguine Teucri
Proderet, ac totum sub leges mitteret orbem.
Si nulla accendit tantarum gloria rerum,
Nec super ipse sua molitur laude laborem;
Ascanione pater Romanas invidet arces?
(235) Quid struit? aut qua spe inimica in gente moratur?
Nec prolem Ausoniam, & Lavinia respicit arva?
Naviget! haec summa est, hic nostri nuncius esto.
Dixerat. ille patris magni parere parabat
Imperio, & primum pedibus talaria nectit
(240) Aurea, quae sublimen alis, sive aequora supra,
Seu terram, rapido pariter cum flamine portant.
Tum virgam capit: hac animas ille evocat Orco
Pallentes, alias sub tristia Tartara mittit:
Dat somnos, adimitque, & lumina morte resignat.
(245) Illa fretus agit ventos, & turbida tranat
Nubila. jamque volans apicem, & latera ardua cernit
Atlantis duri, coelum qui vertice fulcit:
Atlantis cinctum assidue cui nubibus atris
Piniferum caput, & vento pulsatur & imbri:
(250) Nix humeros infusa tegit: tum flumina mento
Praecipitant senis, & glacie riget horrida barba.
Hic primum paribus nitens Cyllenius alis
Constitit: hinc toto praeceps se corpore ad undas
Misit, avi similis, quae circum litora, circum
[p. 172]
(255) Piscosos scopulos humilis, volat aequora juxta.
Haud aliter terras inter, caelumque volabat,
Litus arenosum Libyae, ventosque secabat,
Materno veniens ab avo Cyllenia proles.
Ut primum alatis tetigit magalia plantis,
(260) Aeneam fundantem arces, ac tecta novantem
Conspicit. atque illi stellatus jaspide fulva
Ensis erat: Tyrioque ardebat murice laena
Demissa ex humeris: dives quae munera Dido
Fecerat, & tenui telas discreverat auro.
(265) Continuo invadit: Tu nunc Carthaginis altae
Fundamenta locas, pulchramque uxorius urbem
Extruis, heu regni, rerumque oblite tuarum!
Ipse deûm tibi me claro demittit Olympo
Regnator, coelum & terras qui numine torquet:
(270) Ipse haec ferre jubet celeres mandata per auras.
Quid struis? aut qua spe Libycis teris otia terris?
Si te nulla movet tantarum gloria rerum,
Nec super ipse tua moliris laude laborem:
Ascanium surgentem, & spes haeredis Iüli
(275) Respice, cui regnum Italiae Romanaque tellus
Debentur. Tali Cyllenius ore loquutus,
Mortales visus medio sermone reliquit,
Et procul in tenuem ex oculis evanuit auram.
At vero Aeneas adspectu obmutuit amens:
(280) Arrectaeque horrore comae, & vox faucibus haesit:
Ardet abire fuga, dulcesque relinquere terras,
Attonitus tanto monitu, imperioque Deorum.
Heu quid agat? quo nunc reginam ambire furentem
Audeat affatu? & quae prima exordia sumat?
(285) Atque animum nunc huc celerem, nunc dividit illuc:
In partesque rapit varias, perque omnia versat.
Haec alternanti potior sententia visa est:
Mnesthea, Sergestumque vocat, fortemque Cloanthum:
Classem aptent taciti, socios ad litora cogant,
(290) Arma parent, & quae sit rebus causa novandis
Dissimulent. sese interea, quando optima Dido
Nesciat, & tantos rumpi non speret amores,
Tentaturum aditus, & quae mollissima fandi
Tempora, quis rebus dexter modus. ocyus omnes
(295) Imperio laeti parent, & jussa facessunt.
[p. 173]
    At regina dolos (quis fallere possit amantem?)
Praesensit, motusque excepit prima futuros,
Omnia tuta timens. eadem impia fama furenti
Detulit, armari classem, cursumque parari.
(300) Saevit inops animi, totamque incensa per urbem
Bacchatur. qualis commotis excita sacris
Thyas, ubi audito stimulant trieterica Baccho
Orgia. nocturnusque vocat clamore Cithaeron.
Tandem his Aeneam compellat vocibus ultro:
(305) Dissimulare etiam sperasti, perfide, tantum
Posse nefas? tacitusque mea decedere terra?
Nec te noster amor, nec te data dextera quondam,
Nec moritura tenet crudeli funere Dido?
Quinetiam hyberno moliri sidere classem,
(310) Et mediis properas aquilonibus ire per altum
Crudelis. Quid, si non arva aliena domosque
Ignotas peteres? & Troja antiqua maneret?
Troja per undosum peteretur classibus aequor?
Mene fugis? per ego has lacrymas, dextramque tuam, te,
(315) Quando aliud mihi jam miserae nihil ipsa reliqui,
Per connubia nostra, per inceptos hymenaeos,
Si bene quid de te merui, fuit aut tibi quicquam
Dulce meum: miserere domus labentis, & istam
Oro, si quis adhuc precibus locus, exue mentem.
(320) Te propter Libycae gentes, Nomadumque tyranni
Odere, infensi Tyrii: te propter eundem
Extinctus pudor, &, qua sola sidera adibam,
Fama prior, cui me moribundam deseris, hospes?
Hoc solum nomen, quoniam de conjuge restat.
(325) Quid moror? an mea Pygmalion dum moenia frater
Destruat? aut captam ducat Getulus Iärbas?
Saltem si qua mihi de te suscepta fuisset
Ante fugam soboles: si quis mihi parvulus aulâ
[p. 174]
Luderet Aeneas, qui te tantum ore referret,
(330) Non equidem omnino capta, ac deserta viderer.
Dixerat. Ille Iovis monitis immota tenebat
Lumina, & obnixus curam sub corde premebat.
Tandem pauca refert. Ego te, quae plurima fando
Enumerare vales, numquam, regina, negabo
(335) Promeritam: nec me meminisse pigebit Elisae,
Dum memor ipse mei, dum spiritus hos reget artus.
Pro re pauca loquar. Nec ego hanc abscondere furto,
Speravi, ne finge, fugam: nec conjugis unquam
Praetendi taedas, aut haec in foedera veni.
(340) Me si fata meis paterentur ducere vitam
Auspiciis, & sponte mea componere curas:
Urbem Trojanam primum, dulcesque meorum
Relliquias colerem, & Priami tecta alta manerent:
Et recidiva manu posuissem Pergama victis.
(345) Sed nunc Italiam magnam Grynaeus Apollo,
Italiam Lyciae jussere capessere sortes.
Hic amor, haec patria est. si te Carthaginis arces
Phoenissam, Libycaeque aspectus detinet urbis,
Quae tandem, Ausonia Teucros considere terra,
(350) Invidia est? & nos fas extera quaerere regna.
Me patris Anchisae, quoties humentibus umbris
Nox operit terras, quoties astra ignea surgunt,
Admonet in somnis, & turbida terret imago:
Me puer Ascanius, capitisque injuria chari,
(355) Quem regno Hesperiae fraudo, & fatalibus arvis.
Nunc etiam interpres divûm, Iove missus ab ipso
(Testor utrumque caput,) celeres mandata per auras
Detulit; ipse Deum manifesto in lumine vidi
Intrantem muros, vocemque his auribus hausi.
(360) Desine meque tuis incendere, teque querelis:
Italiam non sponte sequor.
Talia dicentem jamdudum*[]??er staat jumdudum] aversa tuetur,
Huc illuc volvens oculos, totumque pererrat
Luminibus tacitis; & sic accensa profatur:
(365) Nec tibi diva parens, generis nec Dardanus author,
[p. 175]
Perfide: de duris genuit te cautibus horrens
Caucasus, Hyrcanaeque admorunt ubera tigres.
Nam quid dissimulo? aut quae me ad majora reservo?
Num fletu ingemuit nostro? num lumina flexit?
(370) Num lacrymas victus dedit? aut miseratus amantem est?
Quae quibus anteferam? jam jam nec maxima Iuno
Nec Saturnius haec oculis pater aspicit aequis.
Nusquam tuta fides. ejectum litore, egentem
Excepi, & regni demens in parte locavi:
(375) Amissam classem, socios à morte reduxi.
Heu furiis incensa feror. nunc augur Apollo,
Nunc Lyciae sortes, nunc & Iove missus ab ipso
Interpres divûm fert horrida jussa per auras.
Scilicet is superis labor est: ea cura quietos
(380) Sollicitat. neque te teneo, neque dicta refello.
I, sequere Italiam ventis: pete regna per undas.
Spero equidem mediis, si quid pia numina possunt,
Supplicia hausturum scopulis, & nomine Dido
Saepe vocaturum. sequar atris ignibus absens:
(385) Et cum frigida mors anima seduxerit artus,
Omnibus umbra locis adero:323 dabis, improbe, poenas.
Audiam, & haec manes veniet mihi fama sub imos.
His medium dictis sermonem abrumpit, & auras
Aegra fugit, seque ex oculis avertit, & aufert,
(390) Linquens multa metu cunctantem, & multa parantem
Dicere. suscipiunt famulae, collapsaque membra
Marmoreo referunt thalamo, stratisque reponunt.
    At pius Aeneas, quamquam lenire dolentem
Solando cupit, & dictis avertere curas.
(395) Multa gemens, magnoque animum labefactus amore;
Iussa tamen Divûm exequitur, classemque revisit.
Tum vero Teucri incumbunt, & litore celsas
Deducunt toto naves; natat uncta carina:
Frondentesque ferunt remos, & robora sylvis
(400) Infabricata fugae studio.
[p. 176]
Migrantes cernas, totaque ex urbe ruentes.
= >     Ac veluti ingentem formica?? farris acervum
Cum populant, hyemis memores, tectoque reponunt,
It nigrum campis agmen, praedamque per herbas
(405) Convectant calle angusto. pars grandia trudunt
Obnixae frumenta humeris: pars agmina cogunt,
Castigantque moras. opere omnis semita fervet.
Quis tibi nunc Dido cernenti talia sensus?
Quosve dabas gemitus, cum litora fervere late
(410) Prospiceres arce ex summa, totumque videres
Misceri ante oculos tantis clamoribus aequor?
Improbe amor, quid non mortalia pectora cogis?
Ire iterum in lacrymas, iterum tentare precando
Cogitur, & supplex animos submittere amori,
(415) Ne quid inexpertum frustra moritura relinquat.
Anna, vides toto properari litore circum:
Undique convenere: vocat jam carbasus auras,
Puppibus & laeti nautae imposuere coronas:
Hunc ego si potui tantum sperare dolorem,
(420) Et perferre soror potero. Miserae hoc tamen unum
Exequere, Anna, mihi: solam nam perfidus ille
Te colere, arcanos etiam tibi credere sensus:
Sola viri molleis aditus, & tempora noras.
I, soror, atque hostem supplex affare superbum.
(425) Non ego cum Danais Trojanam excindere gentem
Aulide juravi, classemve ad Pergama misi.
Nec patris Anchisae cineres manesve revelli.
Cur mea dicta negat durus demittere in aures?
Quo ruit? extremum hoc miserae det munus amanti:
(430) Expectet facilemque fugam, ventosque ferentes,
Non jam conjugium antiquum, quod prodidit, oro:
Nec pulchro ut Latio careat, regnumque relinquat:
Tempus inane peto, requiem, spatiumque furori,
Dum mea me victam doceat fortuna dolere.
[p. 177]
(435) Extremam hanc oro veniam (miserere sororis)
Quam mihi cum dederis, cumulatam morte relinquam.
Talibus orabat, talesque miserrima fletus
Fertque, refertque soror. sed nullis ille movetur
Fletibus, aut voces ullas tractabilis audit.
(440) Fata obstant, placidasque viri deus obstruit aures.
= >Ac veluti annosam valido cum robore quercum
Alpini Boreae nunc hinc, nunc flatibus illinc
Eruere inter se certant; it stridor, & alte
Consternunt terram concusso stipite frondes:
(445) Ipsa haeret scopulis, & quantum vertice ad auras
Aethereas, tantum radice in Tartara tendit.
Haud secus assiduis hinc, atque hinc vocibus heros
Tunditur, & magno praesentit pectore curas:
Mens immota manet, lacrymae volvuntur inanes.
(450) Tum vero infelix fatis exterrita Dido
Mortem orat: taedet coeli convexa tueri.
Quo magis incoeptum peragat, lucemque relinquat,
Vidit, thuricremis cum dona imponeret aris,
(Horrendum dictu) latices nigrescere sacros,
(455) Fusaque in obscenum se vertere vina cruorem.
Hoc visum nulli, non ipsi effata sorori.
Praeterea, fuit in tectis de marmore templum
Conjugis antiqui, miro quod honore colebat,
Velleribus niveis & festa fronde revinctum:
(460) Hinc exaudiri voces, & verba vocantis
Visa viri, nox cum terras obscura teneret:
Solaque culminibus ferali carmine bubo
Saepe queri, & longas in fletum ducere voces.
Multaque praeterea vatum praedicta priorum
(465) Terribili monitu horrificant: agit ipse furentem
In somnis ferus Aeneas: semperque relinqui
Sola sibi, semper longam incomitata videtur
Ire viam, & Tyrios deserta quaerere terra.
Eumenidum veluti demens videt agmina Pentheus,
(470) Et solem geminum, & duplices se ostendere Thebas.
[p. 178]
Aut Agamemnonius scenis agitatus Orestes, <==
Armatam facibus matrem, & serpentibus atris
Cum fugit, ultricesque sedent in limine Dirae.
    Ergo ubi concepit furias evicta dolore,
(475) Decrevitque mori: tempus secum ipsa, modumque
Exigit: & moestam dictis aggressa sororem,
Consilium vultu tegit, ac spem fronte serenat.
Inveni, germana, viam, (gratare sorori)
Quae mihi reddat eum, vel eo me solvat amantem.
(480) Oceani finem juxta, solemque cadentem
Ultimus Aethiopum locus est: ubi maximus Atlas
Axem humero torquet stellis ardentibus aptum.
Hinc mihi Massylae gentis monstrata sacerdos
Hesperidum templi custos, epulasque draconi
(485) Quae dabat, & sacros servabat in arbore ramos,
Spargens humida mella, soporiferumque papaver.
Haec se carminibus promittit solvere mentes,
Quas velit: ast aliis duras immittere curas:
Sistere aquam fluviis, & vertere sidera retro:
(490) Nocturnosque ciet manes: mugire videbis
Sub pedibus terram, & descendere montibus ornos.
Testor, chara, Deos, & te, germana, tuumque
Dulce caput, magicas invitam accingier arteis.
Tu secreta pyram tecto interiore sub auras:
(495) Erige, & arma viri, thalamo quae fixa reliquit
Impius, exuviasque omneis lectumque jugalem,
Quo perii, super imponas: abolere nefandi
Cuncta viri monimenta jubet, monstratque sacerdos.
Haec effata silet: pallor simul occupat ora.
[p. 179]
(500) Non tamen Anna novis praetexere funera sacris
Germanam credit: nec tantos mente furores
Concipit, aut graviora timet, quam morte Sychaei.
Ergo jussa parat.
At regina, pyra penetrali in sede sub auras
(505) Erecta ingenti, taedis, atque ilice secta,
Intenditque locum sertis, & fronde coronat
Funerea: super exuvias, ensemque relictum,
Effigiemque toro locat, haud ignara futuri.
Stant arae circum, & crines effusa sacerdos
(510) Tercentum tonat ore deos, Erebumque, Chaosque,
Tergeminamque Hecaten, tria virginis ora Dianae.
Sparserat & latices simulatos fontis Averni.
Falcibus & messae ad lunam quaeruntur ahenis
Pubentes herbae, nigri cum lacte veneni.
(515) Quaeritur & nascentis equi de fronte revulsus,
Et matri praereptus amor.
Ipsa mola, manibusque piis altaria juxta
Unum exuta pedem vinclis, in veste recincta,
Testatur moritura deos, & conscia fati
(520) Sidera: tum si quod non aequo foedere amantes
Curae numen habet, justumque, memorque precatur.
    Nox erat, & placidum carpebant fessa soporem
Corpora per terras, sylvaeque & saeva quierant
Aequora, cum medio volvuntur sidera lapsu.
(525) Cum tacet omnis ager, pecudes, pictaeque volucres,
Quaeque lacus late liquidos, quaeque aspera dumis
Rura tenent; somno positae sub nocte silenti
Lenibant curas, & corda oblita laborum.
At non infelix animi Phoenissa, nec unquam
(530) Solvitur in somnos, oculisve aut pectore noctem
Accipit. ingeminant curae, rursusque resurgens
Saevit amor, magnoque irarum fluctuat aestu.
[p. 180]
Sic adeo insistit, secumque ita corde volutat.
En, quid agam? rursusne procos irrisa priores
(535) Experiar? Nomadumque petam connubia supplex,
Quos ego sum totiens jam dedignata maritos?
Iliacas igitur classes, atque ultima Teucrûm
Iussa sequar: quia ne auxilio juvat ante levatos,
Et bene apud memores veteris stat gratia facti?
(540) Quis me autem (fac velle) sinet? ratibusque superbis
Irrisam accipiet? nescis heu perdita, nec dum
Laomedonteae sentis perjuria gentis?
Quid tum? sola fuga nautas comitabor ovanteis?
An Tyriis, omnique manu stipata meorum
(545) Inferar? & quos Sidonia vix urbe revelli,
Rursus agam pelago? & ventis dare vela jubebo?
Quin morere, ut merita es, ferroque averte dolorem.
Tu lacrymis evicta meis, tu prima furentem
His germana malis oneras, atque objicis hosti.
(550) Non licuit thalami expertem sine crimine vitam
Degere, more ferae? tales nec tangere curas?
Non servata fides cineri, promissa Sychaeo.
Tantos illa suo rumpebat pectore questus.
    Aeneas celsa in puppi, jam certus eundi,
(555) Carpebat somnos, rebus jam rite paratis.
Huic se forma Dei vultu, redeuntis eodem
Obtulit in somnis, rursusque ita visa monere est,
Omnia Mercurio similis, vocemque coloremque,
Et crines flavos, & membra decora juventae.
(560) Nate dea, potes hoc sub casu ducere somnos?
Nec quae circumstent te deinde pericula cernis
Demens? nec Zephyros audis spirare secundos?
Illa dolos, dirumque nefas in pectore versat,
Certa mori, varioque irarum fluctuat aestu.
(565) Non fugis hinc praeceps, dum praecipitare potestas?
Iam mare turbari trabibus, saevasque videbis
[p. 181]
Collucere faces, jam fervere litora flammis:
Si te his attigerit terris aurora morantem.
Eja age, rumpe moras. varium, & mutabile semper
(570) Femina. sic fatus, nocti se immiscuit atrae.
Tum vero Aeneas subitis exterritus umbris,
Corripit è somno corpus, sociosque fatigat.
Praecipites vigilate viri, & considite transtris,
Solvite vela citi. Deus aethere missus ab alto
(575) Festinare fugam, tortosque incidere funes,
Ecce iterum stimulat. sequimur te, sancte deorum
Quisquis es, imperioque iterum paremus ovantes.
Adsis ô, placidusque juves, & sidera coelo
Dextra feras. dixit: vaginaque eripit ensem
(580) Fulmineum, strictoque ferit retinacula ferro.
Idem omnes simul ardor habet: rapiuntque, ruuntque,
Litora deseruere: latet sub classibus aequor:
Annixi torquent spumas, & caerula verrunt.
    Et jam prima novo spargebat lumine terras
(585) Tithoni croceum linquens Aurora cubile.
Regina è speculis, ut primam albescere lucem
Vidit, & aequatis classem procedere velis,
Litoraque, & vacuos sensit sine remige portus:
Terque, quaterque manu pectus percussa decorum,
(590) Flaventesque abscissa comas. Proh Iupiter, ibit
Hic (ait) & nostris illuserit advena regnis?
Non arma expedient? totaque ex urbe sequentur?
Diripientque rates alii navalibus? ite,
Ferte citi flammas, date vela, impellite remos.
(595) Quid loquor? aut ubi sum? quae mentem insania mutat?
Infelix Dido, nunc te fata impia tangunt.
Tum decuit, cum sceptra dabas. en dextra fidesque,
Quem secum patrios, ajunt, portare Penates,
Quem subiisse humeris confectum aetate parentem.
(600) Non potui abreptum divellere corpus? & undis
Spargere? non socios? non ipsum absumere ferro
Ascanium? patriisque epulandum apponere mensis?
Verum anceps pugnae fuerat fortuna. fuisset:
Quem merui moritura? faces in castra tulissem,
[p. 182]
(605) Implessemque foros flammis: natumque, patremque
Cum genere extinxem: memet super ipsa dedissem.
Sol, qui terrarum flammis opera omnia lustras:
Tuque harum interpres curarum, & conscia Iuno
Nocturnisque Hecate triviis ululata per urbes,
(610) Et dirae ultrices, & dii morientis Elisae,
Accipite haec: meritumque malis advertite numen,
Et nostras audite preces. si tangere portus
Infandum caput, ac terris adnare necesse est:
Et si fata Iovis poscunt, hic terminus haeret:
(615) At bello audacis populi vexatus & armis,
Finibus extorris, complexu avulsus Iüli,
Auxilium imploret, videatque indigna suorum
Funera: nec, cum se sub leges pacis iniquae
Tradiderit, regno, aut optata luce fruatur:
(620) Sed cadat ante diem, mediaque inhumatus arena.
Haec precor, hanc vocem extremam cum sanguine fundo.
Tum vos ô Tyrii stirpem, & genus omne futurum
Exercete odiis, cinerique haec mittite nostro
Munera. nullus amor populis, nec foedera sunto.
(625) Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor,
Qui face Dardanios, ferroque sequare colonos,
Nunc, olim, quocunque dabunt se tempore vires,
Litora litoribus contraria, fluctibus undas
Imprecor, arma armis: pugnent ipsique nepotes.
    (630) Haec ait, & partes animum versabat in omneis,
Invisam quaerens, quam primum abrumpere lucem.
Tum breviter Barcen nutricem affata Sichaei,
(Namque suam patria antiqua cinis ater habebat)
Annam, chara mihi nutrix, huc siste sororem:
(635) Dic corpus properet fluviali spargere lympha,
Et pecudes secum, & monstrata piacula ducat:
Sic veniat. tuque ipsa pia tege tempora vitta:
Sacra Iovi Stygio, quae rite incepta paravi,
Perficere est animus, finemque imponere curis,
(640) Dardaniique rogum capitis permittere flammae.
[p. 183]
Sic ait: illa gradum studio celerabat anili.
At trepida, & coeptis immanibus effera Dido
Sanguineam volvens aciem, maculisque trementes
Interfusa genas, & pallida morte futura,
(645) Interiora domus irrumpit limina, & altos
Conscendit furibunda rogos, ensemque recludit
Dardanium, non hos quaesitum munus in usus.
Hic postquam Iliacas vestes, notumque cubile
Conspexit, paulum lacrymis & mente morata,
(650) Incubuitque toro, dixitque novissima verba:
Dulces exuviae, dum fata deusque sinebant,
Accipite hanc animam, meque his exolvite curis.
Vixi, & quem dederat cursum fortuna, peregi:
Et nunc magna mei sub terras ibit imago.
(655) Urbem praeclaram statui: mea moenia vidi:
Ulta virum, poenas inimico à fratre recepi:
Felix, heu nimium felix, si litora tantum
Nunquam Dardaniae tetigissent nostra carinae.
Dixit, & os impressa toro, Moriemur inultae?
(660) Sed moriamur, ait. sic, sic juvat ire sub umbras.
Hauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto
Dardanus, & nostrae secum ferat omina mortis.
Dixerat, atque illam media inter talia ferro
Collapsam aspiciunt comites, ensemque cruore
(665) Spumantem, sparsasque manus. it clamor ad alta
Atria: concussam bacchatur fama per urbem.
Lamentis, gemituque, & femineo ululatu
Tecta fremunt, resonat magnis plangoribus aether.
= >Non aliter, quam si immissis ruat hostibus omnis
(670) Carthago, aut antiqua Tyros, flammaeque furentes
Culmina perque hominum volvantur, perque Deorum.
Audiit exanimis, trepidoque exterrita cursu,
Unguibus ora soror foedans & pectora pugnis,
Per medios ruit, at morientem nomine clamat.
(675) Hoc illud, germana, fuit? me fraude petebas?
Hoc rogus iste mihi, hoc ignes, araeque parabant?
[p. 184]
Quid primum deserta querar? comitemne sororem
Sprevisti moriens? eadem me ad fata vocasses:
Idem ambas ferro dolor, atque eadem hora tulisset.
(680) His etiam struxi manibus, patriosque vocavi
Voce Deos, sic te ut posita, crudelis abessem?
Extinxti te, meque soror, populumque, patresque
Sidonios, urbemque tuam. date, vulnera lymphis
Abluam, & extremus si quis super halitus errat,
(685) Ore legam. sic fata, gradus evaserat altos,
Semianimemque sinu germanam amplexa fovebat
Cum gemitu, atque atros siccabat veste cruores.
Illa graves oculos conato attollere, rursus
Deficit: infixum stridit sub pectore vulnus.
(690) Ter sese attollens, cubitoque innixa levavit:
Ter revoluta toro est, oculisque errantibus alto
Quaesivit coelo lucem, ingemuitque reperta.
Tum Iuno omnipotens longum miserata dolorem,
Difficilesque abitus, Irim demisit Olympo,
(695) Quae luctantem animam, nexosque resolveret artus.
Nam quia nec fato, merita nec morte peribat,
Sed misera ante diem, subitoque accensa furore:
Nondum illi flavum Proserpina vertice crinem
Abstulerat, Stygioque caput damnaverat Orco.
(700) Ergo Iris croceis per coelum roscida pennis,
Mille trahens varios adverso sole colores,
Devolat, & supra caput astitit. hunc ego Diti
Sacrum jussa fero, teque isto corpore solvo.
Sic ait, & dextra crinem secat. omnis & una
(705) Dilapsus calor, atque in ventos vita recessit.
https://books.google.nl/books?id=87NeAAAAcAAJ&pg=PA1&lpg=PA1&dq=%22Sumptibus+Societatis.+Joso.%22&source=bl&ots=Gte9wI0iDD&sig=ACfU3U1HO63xxaaQcj6MBoU58w-M2bqsOw&hl=nl&sa=X&ved=2ahUKEwjx9Onnib35AhVx57sIHQ-IBjsQ6AF6BAgCEAM#v=onepage&q&f=false [p. 185]
AENEIDOS . LIB. V.
ARGUMENTUM.
AEneas, relicta Carthagine, in Italiam navigans, vi tempestatis in Siciliam defertur. ubi, ab Aceste benigne exceptus, manibus Anchisae patris, quem superiori anno, eodem die, apud Drepanum sepeliverat, anniversarium sacrum facit, ludosque apud tumulum eius instituit, suaque victoribus praemia decernit. Navali certamine vincit Cloanthus. Euryalus, Nisi dolo, cursu superat. Entellus senex Daretem juveniliter se jactantem caestu vincit. Sagittandi peritia superat Eurytion: prima tamen praemia, aetatis dignitatisque habita ratione, Acestae decernuntur, cujus sagitta in aërem emissa subito exarserat. Ascanius in honorem Anchisae avi cum primae nobilitatis pueris equestres ludos pugnamque imaginariam exhibet. Interea Trojanae mulieres, hortatu Iridis, longaeque navigationis taedio, ignem in classem conjiciunt, quatuorque naves exurunt: caeterae subita a Iove immissa pluvia, incendio sunt ereptae. Nocte sequenti Anchises Aeneae filio in somnis apparens, Iovis verbis admonet, ut Naturae consilium sequutus, mulieres, imbellesque senes in Sicilia relinquat, ipse cum juventutis robore, integraeque aetatis flore in Italiam naviget; Sibyllaeque inprimis antrum adeat: illius enim ductu se in campos Elysios esse venturum, ubi & posteritatis suae seriem omniumque instantium bellorum discat eventum. Monitis itaque paternis morem gerens, Aeneas oppidum in Sicilia condit, nomine Acestam: eo & matrum & senum bello inutilium coloniam transcribit: ipse cum exercitus robore Italiam petit. Interim Neptunus, Veneris precibus exoratus, naviganti Aeneae mare tutum praestat. Palinurus in tanta securitate somno succumbens, una cum gubernaculo in mare excutitur: ejusque vicem supplet Aeneas.
INterea medium Aeneas jam classe tenebat
Certus iter, fluctusque atros Aquilone secabat:
Moenia respiciens, quae jam infelicis Elisae
Collucent flammis. quae tantum accenderit ignem
(5) Causa latet, duri magno sed amore dolores
Polluto, notumque furens quid femina possit,
Triste per augurium Teucrorum pectora ducunt. Ut pelagus tenuere rates, nec jam amplius ulla
Occurrit tellus, maria undique, & undique coelum:
(10) Olli caeruleus supra caput astitit imber,
Noctem hyememque ferens: & inhorruit unda tenebris.
Ipse gubernator puppi Palinurus ab alta:
Heu quianam tanti cinxerunt aethera nimbi?
Quidve, Pater Neptune, paras? sic deinde loquutus,
[p. 186]
(15) Colligere arma jubet, validisque incumbere remis:
Obliquatque sinus in ventum, ac talia fatur:
Magnanime Aenea, non si mihi Iupiter author
Spondeat, hoc sperem Italiam contingere coelo.
Mutati transversa fremunt, & vespere ab atro
(20) Consurgunt venti: atque in nubem cogitur aër.
Nec nos obniti contra, neque tendere tantum
Sufficimus. superat quoniam fortuna, sequamur:
Quoque vocat, vertamus iter. nec littora longe
Fida reor fraterna Erycis, portusque Sicanos:
(25) Si modo rite memor servata remetior astra.
Tum pius Aeneas: Equidem sic poscere ventos
Iamdudum, & frustra cerno te tendere contra.
Flecte viam velis. an sit mihi gratior ulla,
Quoque magis fessas optem dimittere naves,
(30) Quam quae Dardanium tellus mihi servat Acestem,
Et patris Anchisae gremio complectitur ossa?
Haec ubi dicta, petunt portus, & vela secundi
Intendunt Zephyri; fertur cita gurgite classis,
Et tandem lati notae advertuntur arenae.
(35) At procul excelso miratus vertice montis
Adventum, sociasque rates, occurrit Acestes,
Horridus in jaculis, & pelle Libystidis ursae:
Troïa Criniso conceptum flumine mater
Quem genuit. veterum non immemor ille parentum
(40) Gratatur reduces, & gaza laetus agresti
Excipit, ac fessos opibus solatur amicis.
Postera cum primo stellas oriente fugarat
Clara dies, socios in coetum litore ab omni
Advocat Aeneas, tumulique ex aggere fatur:
(45) Dardanidae magni, genus alto à sanguine divûm,
Annuus exactis completur mensibus orbis,
Ex quo relliquias, divinique ossa parentis
Condidimus terra, moestasque sacravimus aras.
Iamque dies, (ni fallor) adest, quem semper acerbum,
[p. 187] (50) Semper honoratum (sic dii voluistis) habebo.
Hunc ego Getulis agerem si Syrtibus exul,
Argolicove mari deprensus & urbe Mycenae:
Annua vota tamen, solennesque ordine pompas
Exequerer, strueremque suis altaria donis.
(55) Nunc ultro ad cineres ipsius & ossa parentis
(Haud equidem sine mente reor, sine numine divûm)
Adsumus, & portus delati intramus amicos.
Ergo agite, & cuncti laetum celebremus honorem:
Poscamus ventos, atque haec mea sacra quotannis
(60) Urbe velit posita templis sibi ferre dicatis.
Bina boum vobis Troja generatus Acestes
Dat numero capita in naves. adhibete Penates
Et patrios epulis, & quos colit hospes Acestes.
    Praeterea, si nona diem mortalibus almum
(65) Aurora extulerit, radiisque retexerit orbem,
Prima citae Teucris ponam certamina classis;
Quique pedum cursu valet, & qui viribus audax;
Seu crudo fidit pugnam committere caestu:
Aut jaculo incedit melior, levibusve sagittis;
(70) Cuncti adsint, meritaeque expectent praemia palmae.
Ore favete omnes, & cingite tempora ramis.
Sic fatus, velat materna tempora myrto.
Hoc Helymus facit, hoc aevi maturus Acestes,
Hoc puer Ascanius: sequitur quos caetera pubes.
(75) Ille è concilio multis cum millibus ibat
Ad tumulum, magna medius comitante caterva.
Hic duo rite mero libans carchesia Baccho
Fundit humi, duo lacte novo, duo sanguine sacro,
Purpureosque jacit flores, ac talia fatur:
[p. 188]
(80) Salve, sancte parens, iterum salvete, recepti
Nequicquam cineres animaeque umbraeque paternae,
Non licuit fines Italos fataliaque arva,
Nec tecum Ausonium, quicunque est, quaerere Tybrim.
Dixerat haec: adytis cum lubricus anguis ab imis
(85) Septem ingens gyros, septena volumina traxit,
Amplexus placide tumulum, lapsusque per aras:
Caeruleae cui terga notae, maculosus & auro
Squamam incendebat fulgor. ceu nubibus arcus
Mille trahit varios adverso sole colores.
(90) Obstupuit visu Aeneas: ille agmine longo
Tandem inter pateras & levia pocula serpens,
Libavitque dapes, rursusque innoxius imo
Successit tumulo, & depasta altaria liquit.
Hoc magis inceptos genitori instaurat honores,
(95) Incertus geniumne loci, famulumne parentis
Esse putet. caedit quinas de more bidentes,
Totque sues, totidem nigrantes terga juvencos:
Vinaque fundebat pateris, animamque vocabat
Anchisae magni, manesque Acheronte remissos.
(100) Nec non & socii, quae cuique est copia, laeti
Dona ferunt, onerantque aras, mactantque juvencos.
Ordine ahena locant alii, fusique per herbam
Subjiciunt verubus prunas, & viscera torrent.
    Exspectata dies aderat, nonamque serena
(105) Aurorum Phaëthontis equi jam luce vehebant:
Famaque finitimos & clari nomen Acestae
Excierat. laeto complerant litora coetu
Visuri Aeneadas; pars & certare parati.
Munera principio ante oculos, circoque locantur
(110) In medio: sacri tripodes, viridesque coronae,
Et palmae, pretium victoribus, armaque, & ostro
Perfusae vestes, argenti aurique talentae.
Et tuba commissos medio canit aggere ludos.
Prima pares ineunt gravibus certamina remis
(115) Quatuor ex omni delectae classe carinae.
Velocem Mnestheus agit acri remige Pristin,
Mox Italus Mnestheus, genus à quo nomine Memmi:
Ingentemque Gyas ingenti mole Chimaeram,
Urbis opus: triplici pubes quam Dardana versu
(120) Impellunt: terno consurgunt ordine remi.
Sergestusque, domus tenet à quo Sergia nomen,
Centauro invehitur magna: Scyllaque Cloanthus
Caerulea: genus unde tibi Romane Cluenti.
Est procul in pelago saxum, spumantia contra
(125) Litora, quod tumidis submersum tunditur olim
Fluctibus, hyberni condunt ubi sidera Cori:
Tranquillo silet, immotaque attollitur unda
Campus, & apricis statio gratissima mergis.
Hic viridem Aeneas frondenti ex ilice metam
(130) Constituit, signum nautis pater: unde reverti
Scirent, & longos ubi circumflectere cursus.
Tum loca sorte legunt: ipsique in puppibus auro
Ductores longe effulgent, ostroque decori.
Caetera populea velatur fronde juventus:
(135) Nudatosque humeros oleo perfusa nitescit.
Considunt transtris, intentaque brachia remis
Intenti expectant signum: exultantiaque haurit
Corda pavor pulsans, laudumque arrecta cupido.
Inde ubi clara dedit sonitum tuba, finibus omnes
(140) (Haud mora) prosiluere suis: ferit aethera clamor
Nauticus: adductis spumant freta versa lacertis.
Infindunt pariter sulcos: totumque dehiscit
Convulsum remis, rostrisque stridentibus aequor.
Non tam praecipites bijugo certamine campum
(145) Corripuere. ruuntque effusi carcere currus:
Nec sic immissis aurigae undantia lora
Concussere jugis, pronique in verbera pendent.
Tum plausu, fremituque virûm, studiisque faventum
Consonat omne nemus: vocemque inclusa volutant
(150) litora: pulsati colles clamore resultant.
Effugit ante alios, primusque elabitur undis
Turbam inter fremitumque Gyas. quem deinde Cloanthus
Consequitur, melior remis, sed pondere pinus
Tarda tenet. post hos aequo discrimine Pristis
(155) Centaurusque locum tendunt superare priorem.
Et nunc Pristis abit, nunc victam praeterit ingens
Centaurus: nunc una ambae, junctisque feruntur
Frontibus, & longae sulcant vada salsa carinae.
Iamque propinquabant scopulo, metamque tenebant,
(160) Cum princeps medioque Gyas in gurgite victor
Rectorem navis compellat voce Menoeten:
Quo tantum mihi dexter abis? huc dirige cursum:
Litus ama, & laevas stringat sine palmula cautes:
Altum alii teneant. Dixit: sed caeca Menoetes
(165) Saxa timens, proram pelagi detorquet ad undas,
Quo diversus abis? iterum, pete saxa, Menoete,
Cum clamore Gyas revocabat: & ecce Cloanthum
Respicit instantem tergo, & propiora tenentem.
Ille inter navemque Gyae, scopulosque sonantes
(170) Radit iter laevum interior, subitusque priorem
Praeterit, & metis tenet aequora tuta relictis.
Tum vero exarsit juveni dolor ossibus ingens:
Nec lacrymis caruere genae, segnemque Menoeten,
Oblitus decorisque sui sociûmque salutis,
(175) In mare praecipitem puppi deturbat ab alta.
Ipse gubernaclo rector subit, ipse magister,
Hortaturque viros, clavumque ad litora torquet.
At gravis ut fundo vix tandem redditus imo est
Iam senior, madidaque fluens in veste Menoetes,
(180) Summa petit scopuli, siccaque in rupe resedit.
Illum & labentem Teucri, & risere natantem,
Et salsos rident revomentem pectore fluctus.
Hic laeta extremis spes est accensa duobus,
Sergesto Mnestheoque, Gyan superare morantem.
(185) Sergestus capit ante locum, scopuloque propinquat:
Nec tota tamen ille prior praeeunte carina:
Parte prior, partem rostro premit aemula Pristis.
At media socios incedens nave per ipsos
Hortatur Mnestheus: Nunc nunc insurgite remis
(190) Hectorei socii, Trojae quos sorte suprema
Delegi comites: nunc illas promite vires,
Nunc animos, quibus in Getulis Syrtibus usi,
Iönioque mari, Maleaeque sequacibus undis.
Non jam prima peto Mnestheus: neque vincere certo:
(195) (Quanquam ô) sed superent, quibus hoc, Neptune, dedisti.
Extremos pudeat rediisse. hoc vincite cives,
Et prohibete nefas. Olli certamine summo
Procumbunt. vastis tremit ictibus aerea puppis:
Subtrahiturque solum. Tum creber anhelitus artus,
(200) Aridaque ora quatit, sudor fluit undique rivis.
Attulit ipse viris optatum casus honorem.
Namque furens animi, dum proram ad saxa suburget
Interior, spatioque subit Sergestus iniquo;
Infelix saxis in procurrentibus haesit.
(205) Concussae cautes, & acuto in murice remi
Obnixi crepuere, illisaque prora pependit.
Consurgunt nautae, & magno clamore morantur:
Ferratasque sudes, & acuta cuspide contos
Expediunt, fractosque legunt in gurgite remos.
(210) At laetus Mnestheus, successuque acrior ipso,
Agmine remorum celeri, ventisque vocatis,
Prona petit maria, & pelago decurrit aperto.
[HANDJE] Qualis spelunca subito commota columba,
Cui domus, & dulces latebroso in pumice nidi,
(215) Fertur in arva volans, plausumque exterrita pennis
Dat tecto ingentem: mox aere lapsa quieto
Radit iter liquidum, celeres neque commovet alas.
Sic Mnestheus, sic ipsa fuga secat ultima Pristis
Aequora; sic illam fert impetus ipse volantem.
(220) Et primum in scopulo luctantem deserit alto
Sergestum, brevibusque vadis, frustraque vocantem
Auxilia, & fractis discentem currere remis.
Inde Gyan, ipsamque ingenti mole Chimaeram
Consequitur. cedit, quoniam spoliata magistro est.
(225) Solus jamque ipso superest in fine Cloanthus:
Quem petit, & summis adnixus viribus urget.
Tum vero ingeminat clamor; cunctique sequentem
Instigant studiis: resonat clamoribus aether.
Hi proprium decus, & partum indignantur honorem
(230) Ni teneant: vitamque volunt pro laude pacisci.
Hos successus alit; possunt, quia posse videntur.
Et fors aequatis cepissent praemia rostris,
Ni palmas ponto tendens utrasque Cloanthus,
Fudissetque preces, divosque in vota vocasset.
(235) Dii, quibus imperium pelagi, quorum aequora curro,
Vobis laetus ego hoc candentem in litore taurum
Constituam ante aras voti reus, extaque salsos
Porriciam in fluctus, & vina liquentia fundam.
Dixit. eumque imis sub fluctibus audiit omnis
(240) Nereïdum, Phorcique chorus, Panopaeaque virgo:
Et pater ipse manu magna Portunus euntem
Impulit: illa Noto citius, volucrique sagitta
Ad terram fugit, & portu se condidit alto.
Tum fatus Anchisa, cunctis ex more vocatis,
(245) Victorem magna praeconis voce Cloanthum
Declarat, viridique advelat tempora lauro:
Muneraque in naves ternos aptare juvencos,
Vinaque, & argenti magnum dat ferre talentum,
Ipsis praecipuos ductoribus addit honores.
(250) Victori chlamydem auratam, quam plurima circum
Purpura Maeandro duplici Meliboea cucurrit:
Intextusque puer frondosa regius Ida
Veloces jaculo cervos cursuque fatigat,
Acer, anhelanti similis: quem praepes ab Ida
(255) Sublimem pedibus rapuit Iovis armiger uncis.
Longaevi palmas nequicquam ad sidera tendunt
Custodes, saevitque canum latratus in auras.
At, qui deinde locum tenuit virtute secundum,
Levibus huic hamis consertam, auroque trilicem
(260) Loricam (quam Demoleo detraxerat ipse
Victor, apud rapidum Simoënta sub Ilio alto)
Donat habere viro, decus, & tutamen in armis.
Vix illam famuli Phegeus, Sagarisque ferebant
Multiplicem, connixi humeris: indutus at olim
(265) Demoleus, cursu palantes Troas agebat.
Tertia dona facit, geminos ex aere lebetas,
Cymbiaque argento perfecta, atque aspera signis.
Iamque adeo donati omnes, opibusque superbi,
Puniceis ibant evincti tempora taeniis:
(270) Cum saevo è scopulo multa vix arte revulsus,
Amissis remis, atque ordine debilis uno,
Irrisam sine honore ratem Sergestus agebat.
[HANDJE] Qualis saepe viae deprensus in aggere serpens,
Aerea quem obliquum rota transiit, aut gravis ictu
(275) Seminecem liquit saxo, lacerumque viator,
Nequicquam longos fugiens dat corpore tortus,
Parte ferox, ardensque oculis, & sibila colla
Arduus attollens; pars vulnere clauda retentat
Nexantem nodis, seque in sua membra plicantem.
(280) Tali remigio navis se tarda movebat,
Vela facit tamen, & plenis subit ostia velis.
Sergestum Aeneas promisso munere donat,
Servatam ob navem laetus, sociosque reductos.
Olli serva datur, operum haud ignara Minervae,
(285) Cressa genus Pholoë, geminique sub ubere nati.
    Hoc pius Aeneas misso certamine, tendit
Gramineum in campum, quem collibus undique curvis
Cingebant sylvae, mediaque in valle theatri
Circus erat: quo se multis cum millibus heros
(290) Consessu medium tulit, extructoque resedit.
Hic qui forte velint rapido contendere cursu,
Invitat preciis animos, & praemia ponit.
Undique conveniunt Teucri, mistique Sicani:
Nisus, & Euryalus primi.
(295) Euryalus forma insignis viridique juventa,
Nisus amore pio pueri. quos deinde sequutus
Regius egregia Priami de stirpe Diores.
Hunc Salius simul, & Patrom: quorum alter Acarnam,
Alter ab Arcadia, Tegeae de sanguine gentis.
(300) Tum duo Trinacrii juvenes, Helymus Panopesque
Assueti sylvis, comites senioris Acestae:
Multi praeterea, quos fama obscura recondit.
Aeneas quibus in mediis sic deinde loquutus:
Accipite haec animis, laetasque advertite mentes.
(305) Nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit.
Cnosia bina dabo levato lucida ferro
Spicula, caelatamque argento ferre bipennem.
Omnibus hic erit unus honos, tres praemia primi
Accipient, flavaque caput nectentur oliva.
(310) Primus equum phaleris insignem victor habeto:
Alter Amazoniam pharetram, plenamque sagittis
Threïciis, lato quam circum amplectitur auro
Balteus, & tereti subnectit fibula gemma.
Tertius Argolica hac galea contentus abito.
(315) Haec ubi dicta, locum capiunt: signoque repente
Corripiunt spatia audito: limenque relinquunt
Effusi, nimbo similes, simul ultima signant.
Primus abit, longeque ante omnia corpora Nisus
Emicat, & ventis & fulminis ocyor alis.
(320) Proximus huic, longo sed proximus intervallo,
Insequitur Salius: spatio post deinde relicto,
Tertius Euryalus.
Euryalumque Helymus sequitur: quo deinde sub ipso
Ecce volat, calcemque terit jam calce Diores,
(325) Incumbens humero: spatia & si plura supersint,
Transeat elapsus prior, ambiguumque relinquat.
Iamque fere spatio extremo, fessique sub ipsum
Finem adventabant: levi cum sanguine Nisus
Labitur infelix, caesis ut forte juvencis
(330) Fusus humum, viridesque super madefecerat herbas.
Hic juvenis jam victor ovans vestigia presso
Haud tenuit titubata solo, sed pronus in ipso
Concidit, immundoque fimo, sacroque cruore.
Non tamen Euryali, non ille oblitus amorum:
(335) Nam sese opposuit Salio per lubrica surgens.
Ille autem spissa jacuit revolutus arena.
Emicat Euryalus, & munere victor amici
Prima tenet, plausuque volat, fremituque secundo.
Post Helymus subit, & nunc tertia palma Diores.
(340) Hic totum caveae consessum ingentis, & ora
Prima patrum magnis Salius clamoribus implet:
Ereptumque dolo reddi sibi poscit honorem.
Tutatur favor Euryalum, lacrymaeque decorae,
Gratior & pulchro veniens in corpore virtus.
(345) Adjuvat, & magna proclamat voce Diores,
Qui subiit palmae, frustraque ad praemia venit
Ultima, si primi Salio reddantur honores.
Tum pater Aeneas, Vestra, inquit, munera vobis
Certa manent, pueri, & palmam movet ordine nemo.
(350) Me liceat casum misereri insontis amici.
Sic fatus, tergum Getuli immane leonis
Dat Salio, villis onerosum, atque unguibus aureis:
Hic Nisus, Si tanta, inquit, sunt praemia victis,
Et te lapsorum miseret: quae munera Niso
(355) Digna dabis, primam merui qui laude coronam,
Ni me, quae Salium, fortuna inimica tulisset.
Et simul his dictis faciem ostentabat, & udo
Turpia membra fimo. risit pater optimus olli:
Et clypeum efferri jussit, Didymaonis artes,
(360) Neptuni sacro Danais de poste refixum:
Hoc juvenem egregium praestanti munere donat.
    Post ubi confecti cursus, & dona peregit:
Nunc si cui virtus, animusque in pectore praesens,
Adsit, & evinctis attollat brachia palmis.
(365) Sic ait, & geminum pugnae proponit honorem,
Victori velatum auro vittisque juvencum:
Ensem, atque insignem galeam, solatia victo.
Nec mora, continuo vastis cum viribus effert
Ora Dares, magnoque virûm se murmure tollit:
(370) Solus qui Paridem solitus contendere contra,
Idemque ad tumulum, quo maximus occubat Hector,
Victorem Buten immani corpore (qui se
Bebrycia veniens Amyci de gente ferebat)
Perculit, & fulva moribundum extendit arena.
(375) Talis prima Dares caput altum in praelia tollit:
Ostenditque humeros latos, alternaque jactat
Brachia protendens, & verberat ictibus auras.
Quaeritur huic alius. nec quisquam ex agmine tanto
Audet adire virum, manibusque inducere caestus.
(380) Ergo alacris, cunctosque putans excedere pugna,
Aeneae stetit ante pedes, nec plura moratus,
Tum laeva taurum cornu tenet, atque ita fatur:
Nate Dea, si nemo audet se credere pugnae,
Qui finis standi? quo me decet usque teneri?
(385) Ducere dona jube. Cuncti simul ore fremebant
Dardanidae, reddique viro promissa jubebant.
Hic gravis Entellum dictis castigat Acestes,
Proximus ut viridante toro consederat herbae:
Entelle, heroum quondam fortissime frustra,
(390) Tantane tam patiens nullo certamine tolli
Dona sines? ubi nunc nobis Deus ille magister
Nequicquam memoratus Eryx? ubi fama per omnem
Trinacriam? spolia illa tuis pendentia tectis?
Ille sub haec: Non laudis amor, nec gloria cessit
(395) Pulsa metu: sed enim gelidus tardante senecta
Sanguis hebet, frigentque effoetae in corpore vires.
Si mihi, quae quondam fuerat, quaque improbus iste
Exultat fidens, si nunc foret illa juventa:
Haud equidem precio inductus, pulchroque juvenco
(400) Venissem, nec dona moror. Sic deinde loquutus,
In medium geminos immani pondere caestus
Projecit: quibus acer Eryx in praelia suetus
Ferre manum, duroque intendere brachia tergo.
Obstupuere animi: tantorum ingentia septem
(405) Terga boum, plumbo insuto, ferroque rigebant.
Ante omnes stupet ipse Dares, longeque recusat.
Magnanimusque Anchisiades & pondus, & ipsa
Huc illuc vinclorum immensa volumina versat.
Tum senior tales referebat pectore voces.
(410) Quid, si quis caestus, ipsius & Herculis arma
Vidisset, tristemque hoc ipso in litore pugnam?
Haec germanus Eryx quondam tuus arma gerebat:
Sanguine cernis adhuc, sparsoque infecta cerebro.
His magnum Alciden contra stetit: his ego suetus
(415) Dum melior vires sanguis dabat; aemula nec dum
Temporibus geminis canebat sparsa senectus.
Sed, si nostra Dares haec Troïus arma recusat,
Idque pio sedet Aeneae, probat author Acestes:
Aequemus pugnas: Erycis tibi terga remitto,
(420) Solve metus, & tu Trojanos exue caestus.
Haec fatus, duplicem ex humeris rejecit amictum;
Et magnos membrorum artus, magna ossa, lacertosque
Exuit, atque ingens media consistit arena.
Tum satus Anchisa caestus pater extulit aequos.
(425) Et paribus palmos amborum innexuit armis.
Constitit in digitos extemplo arrectus uterque,
Brachiaque ad superas interritus extulit auras.
Abduxere retro longe capita ardua ab ictu:
Immiscentque manus manibus, pugnamque lacessunt.
(430) Ille pedum melior motu, fretusque juventa,
Hic membris, & mole valens: sed tarda trementi
Genua labant: vastos quatit aeger anhelitus artus.
Multa viri nequicquam inter se vulnera jactant:
Multa cavo lateri ingeminant, & pectore vastos
(435) Dant sonitus, erratque aures, & tempora circum
Crebra manus: duro crepitant sub vulnere malae.
Stat gravis Entellus, nisuque immotus eodem,
Corpore tela modo, atque oculis vigilantibus exit.
[HANDJE] Ille velut celsam oppugnat qui molibus urbem,
(440) Aut montana, sedet circum castella sub armis,
Nunc hos nunc illos aditus, omnemque pererrat
Arte locum, & variis assultibus irritus urget.
Ostendit dextram insurgens Entellus, & alte
Extulit: ille ictum venientem à vertice velox
(445) Praevidit, celerique elapsus corpore cessit.
Entellus vires in ventum effudit: & ultro
Ipse gravis, graviterque ad terram pondere vasto
[HANDJE] Concidit: ut quondam cava concidit aut Erymantho,
Aut Ida in magna radicibus eruta pinus.
(450) Consurgunt studiis Teucri, & Trinacria pubes:
It clamor coelo: primusque occurrit Acestes,
Aequaevumque ab humo miserans attollit amicum.
At non tardatus casu, neque territus heros,
Acrior ad pugnam redit, ac vim suscitat ira.
(455) Tum pudor incendit vires, & conscia virtus:
Praecipitemque Daren ardens agit aequore toto,
Nunc dextra ingeminans ictus, nunc ille sinistra.
[HANDJE] Nec mora, nec requies. quam multa grandine nimbi
Culminibus crepitant: sic densis ictibus heros
(460) Creber utraque manu pulsat, versatque Dareta,
Tum pater Aeneas, procedere longius iras,
Et saevire animis Entellum haud passus acerbis:
Sed finem imposuit pugnae: fessumque Dareta
Eripuit, mulcens dictis: ac talia fatur:
(465) Infelix, quae tanta animum dementia cepit?
Non vires alias, conversaque numina sentis?
Cede Deo: dixitque; & praelia voce diremit.
Ast illum fidi aequales, genua aegra trahentem,
Iactantemque utroque caput, crassumque cruorem
(470) Ore ejectantem, mistosque in sanguine dentes,
Ducunt ad naves: galeamque, ensemque vocati
Accipiunt: palmam Entello, taurumque relinquunt.
Hic victor superans animis, tauroque superbus,
Nate dea, vosque haec, inquit, cognoscite, Teucri,
(475) Et mihi quae fuerint juvenili in corpore vires,
Et qua servetis revocatum à morte Dareta.
Dixit: & adversi contra stetit ora juvenci;
Qui donum astabat pugnae, durosque reducta
Libravit dextra media inter cornua caestus
(480) Arduus, effractoque illisit in ossa cerebro.
Sternitur, exanimisque tremens procumbit humi bos.
Ille super tales effudit pectore voces:
Hanc tibi Eryx meliorem animam pro morte Daretis
Persolvo: hic victor caestus, artemque repono.
    (485) Protinus Aeneas celeri certare sagitta
Invitat, qui forte velint, & praemia ponit:
Ingentique manu malum de nave Seresti
Erigit, & volucrem trajecto in fune columbam,
Quo tendant ferrum, malo suspendit ab alto.
(490) Convenere viri: dejectamque area sortem
Accepit galea: & primus clamore secundo
Hyrtacidae ante omnes exit locus Hippocoontis.
Quem modo navali Mnestheus certamine victor
Consequitur, viridi Mnestheus evinctus oliva.
(495) Tertius Eurytion, tuus ô clarissime frater
Pandare: qui quondam jussus confundere foedus ??
In medios telum torsisti primus Achivos.
Extremus, galeaque ima subsedit Acestes,
Ausus & ipse manu juvenum tentare laborem.
(500) Tum validis flexos incurvant viribus arcus
Pro se quisque viri, & depromunt tela pharetris:
Primaque per coelum, nervo stridente, sagitta
Hyrtacidae juvenis volucres diverberat auras:
Et venit, adversique infigitur arbore mali.
(505) Intremuit malus, timuitque exterrita pennis
Ales, & ingenti sonuerunt omnia plausu/??/is??.
Post acer Mnestheus adducto constitit arcu
Alta petens, pariterque oculos telumque tetendit.
Ast ipsam miserandus avem contingere ferro
(510) Non valuit: nodos & vincula linea rupit,
Queis innexa pedem malo pendebat ab alto.
Illa Notos, atque atra volans in nubila fugit.
Tum rapidus jamdudum arcu contenta parato
Tela tenens, fratrem Eurytion in vota vocavit:
(515) Iam vacuo laetam coelo speculatus, & alis
Plaudentem, nigra figit sub nube columbam.
Decidit exanimis, vitamque reliquit in astris
Aëriis, fixamque refert delapsa sagittam.
Amissa solus palma superabat Acestes,
(520) Qui tamen aethereas telum contorsit in auras,
Ostentans artem pariter, arcumque sonantem.
Hic oculis subito objicitur, magnoque futurum
Augurio monstrum: docuit post exitus ingens:
Seraque terrifici cecinerunt omina vates.
(525) Namque volans liquidis in nubibus arsit arundo,
Signavitque viam flammis, tenuesque recessit
[HANDJE] Consumpta in ventos: coelo ceu saepe refixa
Transcurrunt, crinemque volantia sidera ducunt.
Attonitis haesere animis, superosque precati
(530) Trinacrii Teucrique viri: nec maximus omen
Abnuit Aeneas; sed laetum amplexus Acestem
Muneribus cumulat magnis, ac talia fatur:
Sume, pater, (nam te voluit rex magnus Olympi
Talibus auspiciis exortem ducere honorem)
(535) Ipsius Anchisae longaevi hoc munus habebis:
Cratera impressum signis, quem Thracius olim
Anchisae genitori in magno munere Cysseus
Ferre sui dederat monimentum & pignus amoris.
Sic fatus, cingit viridanti tempora lauro:
(540) Et primum ante omnes victorem appellat Acesten,
Nec bonus Eurytion praelato invidit honori:
Quamvis solus avem coelo dejecit ab alto.
Proximus ingreditur donis, qui vincula rupit:
Extremus volucri qui fixit arundine malum.
    (545) At pater Aeneas, nondum certamine misso,
Custodem ad sese, comitemque impubis Iüli
Epytidem vocat, & fidam sic fatur ad aurem:
Vade age, & Ascanio, si jam puerile paratum
Agmen habet secum, cursusque instruxit equorum:
(550) Ducat avo turmas, & sese ostendat in armis,
Dic, ait. ipse omnem longo decedere circo
Infusum populum, & campos jubet esse patentes.
Incedunt pueri, pariterque ante ora parentum
Fraenatis lucent in equis, quos omnis euntes
(555) Trinacriae mirata fremit, Trojaeque juventus.
Omnibus in morem tonsa coma pressa corona:
Cornea bina ferunt praefixa hastilia ferro,
Pars leves humero pharetras, it pectore summo
Flexilis obtorti per collum circulus auri.
(560) Tres equitum numero turmae, ternique vagantur
Ductores: pueri bisseni quenque sequuti,
Agmine partito fulgent, paribusque magistris.
Una acies juvenum, ducit quam parvus ovantem
(Nomen avi referens) Priamus, tua clara, Polite,
(565) Progenies, auctura Italos: quem Thracius albis
Portat equus bicolor maculis: vestigia primi
Alba pedis, frontemque ostentans arduus albam.
Alter, Atys, genus unde Atyi duxere Latini:
Parvus Atys, pueroque puer dilectus Iülo.
(570) Extremus, formaque ante omnes pulcher Iülus
Sidonio est invectus equo; quem candida Dido
Esse sui dederat monimentum & pignus amoris.
Cetera Trinacriis pubes senioris Acestae
Fertur equis.
(575) Excipiunt plausu pavidos, gaudentque tuentes
Dardanidae, veterumque agnoscunt ora parentum.
Postquam omnem laeti consessum, oculosque suorum
Lustravere in equis: signum clamore paratis
Epytides longè dedit, insonuitque flagello.
(580) Olli discurrere pares: atque agmina terni
Diductis solvere choris: rursusque vocati
Convertere vias, infestaque tela tulere.
Inde alios ineunt cursus, aliosque recursus
Adversis spatiis, alternosque orbibus orbes
(585) Impediunt, pugnaeque cient simulachra sub armis.
Et nunc terga fugae nudant, nunc spicula vertunt
Infensi: facta pariter nunc pace feruntur.
[HANDJE] Ut quondam Creta fertur Labyrinthus in alta,
Parietibus textum caecis iter, ancipitemque
(590) Mille viis habuisse dolum: qua signa sequendi
Falleret indeprensus, & irremeabilis error.
Haud aliter Teucrûm nati vestigia cursu
Impediunt, texuntque fugas, & praelia ludo:
[HANDJE] Delphinum similes, qui per maria humida nando
(595) Carpathium, Libycumque secant, luduntque per undas.
Hunc morem, hos cursus, atque haec certamina primus
Ascanius, longam muris cum cingeret Albam,
Rettulit, & priscos docuit celebrare Latinos:
Quo puer ipse modo, secum quo Troïa pubes,
(600) Albani docuere suos. hinc maxima porro
Accepit Roma, & patrium servavit honorem:
Trojaque nunc, pueri Trojanum dicitur agmen.
Hac celebrata tenus sancto certamina patri.
    Hic primum fortuna fidem mutata novavit.
(605) Dum variis tumulo referunt sollennia ludis,
Irim de coelo misit Saturnia Iuno
Iliacam ad classem, ventosque aspirat eunti,
Multa movens, nec dum antiquum saturata dolorem.
Illa viam celerans, per mille coloribus arcum
(610) Nulli visa cito decurrit tramite virgo:
Conspicit ingentem concursum, & litora lustrat:
Desertosque videt portus, classemque relictam.
At procul in sola secretae Troades acta
Amissum Anchisen flebant, cunctaeque profundum
(615) Pontum aspectabant flentes. Heu, tot vada fessis,
Et tantum superesse maris! vox omnibus una.
Urbem orant, taedet pelagi perferre laborem.
Ergo inter medias sese haud ignara nocendi
Conjicit, & faciemque deae vestemque reponit:
(620) Fit Beroë, Ismarii conjux longaeva Dorycli:
Cui genus, & quondam nomen, natique fuissent;
Ac sic Dardanidum mediam se matribus infert.
O miserae, quas non manus, inquit, Achaica bello
Traxerit ad lethum patriae sub moenibus: ô gens
(625) Infelix, cui te exitio fortuna reservat?
Septima post Trojae excidium jam vertitur aestas,
Cum freta, cum terras omnes, tot inhospita saxa
Sideraque emensae ferimur: dum per mare magnum
Italiam sequimur fugientem, & volvimur undis.
(630) Hic Erycis finis fraterni, atque hospes Acestes:
Quis prohibet muros jacere, & dare civibus urbem?
O patria, & rapti nequicquam ex hoste penates,
Nullane jam Trojae dicentur moenia? nusquam
Hectoreos amnes, Xanthum, & Simoënta, videbo?
(635) Quin agite, & mecum infaustas exurite puppes.
Nam mihi Cassandrae per somnum vatis imago
Ardentes dare visa faces; Hic quaerite Trojam:
Hic domus est, inquit, vobis. nunc tempus agi res;
Nec tantis mora prodigiis: en quattuor arae
(640) Neptuno: Deus ipse faces, animumque ministrat.
Haec memorans, prima infensum vi corripit ignem,
Sublataque procul dextra connixa coruscat,
Et jacit. arrectae mentes, stupefactaque corda
Iliadum. Hic una è multis, quae maxima natu,
(645) Pyrgo, tot Priami natorum regia nutrix:
Non Beroë vobis, non haec Rhoeteïa, matres,
Est Dorycli conjux: divini signa decoris,
Ardentesque notate oculos: qui spiritus illi,
Qui vultus, vocisque sonus, vel gressus eunti.
(650) Ipsa egomet dudum Beroen digressa reliqui
Aegram, indignantem tali quod sola careret
Munere, nec meritos Anchisae inferret honores.
Haec effata.
At matres primo ancipites, oculisque malignis
(655) Ambiguae, spectare rates, miserum inter amorem
Praesentis terrae, fatisque vocantia regna:
Cum dea se paribus per coelum sustulit alis,
Ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum.
Tum vero attonitae monstris, actaeque furore
(660) Conclamant, rapiuntque focis penetralibus ignem.
Pars spoliant aras, frondem, ac virgulta, facesque
Conjiciunt: furit immissis Vulcanus habenis
Transtra per, & remos, & pictas abjete puppes.
Nuncius Anchisae ad tumulum, cuneosque theatri
(665) Incensas perfert naves Eumelus: & ipsi
Respiciunt atram in nimbo volitare favillam.
Primus & Ascanius, cursus ut laetus equestres
Ducebat, sic acer equo turbata petivit
Castra, nec exanimes possunt retinere magistri.
(670) Quis furor iste novus? quo nunc, quo tenditis, inquit,
Heu miserae cives? non hostem, inimicaque castra
Argivûm, vestras spes uritis. en ego vester
Ascanius: galeam ante pedes projecit inanem,
Qua ludo indutus belli simulacra ciebat.
(675) Accelerat simul Aeneas, simul agmina Teucrum:
Ast illae diversa metu per litora passim
Diffugiunt: sylvasque, & sicubi concava furtim
Saxa petunt. piget incepti, lucisque: suosque
Mutatae agnoscunt, excussaque pectore Iuno est:
(680) Sed non idcirco flamma, atque incendia vires
Indomitas posuere: udo sub robore vivit
Stuppa vomens tardum fumum: lentusque carinas
Est vapor: & toto descendit corpore pestis.
Nec vires heroum, infusaque flumina prosunt.
(685) Tum pius Aeneas humeris abscindere vestem,
Auxilioque vocare deos, & tendere palmas:
Iuppiter omnipotens, si nondum exosus ad unum
Trojanos; si quid pietas antiqua labores
Respicit humanos: da flammam evadere classi,
(690) Nunc, pater, & tenuis Teucrûm res eripe leto:
Vel tu, quod superest, infesto fulmine morti,
Si mereor, demitte, tuaque hûc obrue dextra.
Vix haec ediderat, cum effusis imbribus, atra
Tempestas sine more furit, tonitruque tremiscunt
(695) Ardua terrarum, & campi: ruit aethere toto
Turbidus imber aqua, densisque nigerrimus Austris:
Implenturque super puppes, semiusta madescunt
Robora, restinctus donec vapor omnis, & omnes,
Quattuor amissis, servatae à peste carinae.
    (700) At pater Aeneas casu concussus acerbo,
Nunc huc ingentes; nunc illuc pectore curas
Mutabat, versans Siculisne resideret arvis,
Oblitus fatorum, Italasne capesseret oras.
Tum senior Nautes, unum Tritonia Pallas
(705) Quem docuit, multaque insignem reddidit arte,
Haec responsa dabat: vel quae portenderet ira
Magna Deûm, vel quae fatorum posceret ordo.
Isque his Aeneam solatus vocibus infit.
Nate dea, quo fata trahunt retrahuntque sequamur:
(710) Quicquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est.
Est tibi Dardanius divinae stirpis Acestes:
Hunc cape consiliis socium, & conjunge volentem:
Huic trade, amissis superant qui navibus, & quos
Pertaesum magni incepti, rerumque tuarum est:
(715) Longaevosque senes, ac fessas aequore matres.
Et quicquid tecum invalidum, metuensque pericli est,
Delige: & his habeant terris sine moenia fessi.
Urbem appellabunt permisso nomine Acestam.
Talibus incensus dictis senioris amici:
(720) Tum vero in curas animus diducitur omnes.
Et nox atra polum bigis subvecta tenebat:
Visa dehinc coelo facies delapsa parentis
Anchisae, subito tales effundere voces.
Nate, mihi vita quondam, dum vita manebat,
(725) Chare magis, nate Iliacis exercite fatis:
Imperio Iovis huc venio, qui classibus ignem
Depulit, & coelo tandem miseratus ab alto est.
Consiliis pare, quae nunc pulcherrima Nautes
Dat senior: lectos juvenes, fortissima corda,
(730) Defer in Italiam. gens dura, atque aspera cultu
Debellanda tibi Latio est. Ditis tamen ante
Infernas accede domos, & averna per alta
Congressus pete, nate, meos. non me impia namque
Tartara habent, tristesque umbrae; sed amoena piorum
(735) Concilia, Elysiumque colo. huc casta Sibylla
Nigrantum multo pecudum te sanguine ducet.
Tum genus omne tuum, & quae dentur moenia disces.
Iamque vale: torquet medios nox humida cursus,
Et me saevus equis oriens afflavit anhelis.
(740) Dixerat, & tenuis fugit ceu fumus in auras.
Aeneas, quo deinde ruis? quo proripis, inquit?
Quem fugis? aut quis te nostris complexibus arcet?
Haec memorans, cinerem & sopitos suscitat ignes,
Pergameumque larem, & canae penetralia Vestae
(745) Farre pio, & plena supplex veneratur acerra.
Extemplo socios, primumque accersit Acesten:
Et Iovis imperium, & chari praecepta parentis
Edocet, & quae nunc animo sententia constet.
Haud mora consiliis, nec jussa recusat Acestes.
(750) Transcribunt urbi matres, populumque volentem
Deponunt, animos nil magnae laudis egentes.
Ipsi transtra novant, flammisque ambesa reponunt
Robora navigiis: aptant remosque, rudentesque,
Exigui numero, sed bello vivida virtus.
(755) Interea Aeneas urbem designat aratro:
Sortiturque domos: hoc Ilium, & haec loca Trojae/am??
Esse jubet: gaudet regno Trojanus Acestes:
Indicitque forum, & patribus dat jura vocatis.
Tunc vicina astris Erycino in vertice sedes
(760) Fundatur Veneri Idaliae: tumuloque sacerdos,
Et lucus late sacer additur Anchisaeo.
Iamque dies epulata novem gens omnis, & aris
Factus honos: placidi straverunt aequora venti:
Creber & aspirans rursus vocat Auster in altum.
(765) Exoritur procurva ingens per litora fletus:
Complexi inter se noctemque, diemque morantur.
Ipsae jam matres, ipsi quibus aspera quondam
Visa maris facies, & non tolerabile numen,
Ire volunt, omnemque fugae praeferre laborem.
(770) Quos bonus Aeneas dictis solatur amicis,
Et consanguineo lacrymans commendat Acestae.
Tres Eryci vitulos, & tempestatibus agnam
Caedere deinde jubet, solvique ex ordine funes.
Ipse caput tonsae foliis evinctus olivae
(775) Stans procul in prora pateram tenet, extaque salsos
Porricit in fluctus, ac vina liquentia fundit.
Prosequitur surgens à puppi ventus euntes:
Certatim socii feriunt mare, & aequora verrunt.
    At Venus interea Neptunum exercita curis
(780) Alloquitur, talesque effundit pectore questus.
Iunonis gravis ira, & inexsaturabile pectus
Cogunt me, Neptune, preces descendere in omnes:
Quam nec longa dies, pietas nec mitigat ulla:
Nec Iovis imperio, fatisve, infracta, quiescit.
(785) Non media de gente Phrygum exedisse nefandis
Urbem odiis, satis est: poenam traxisse per omnem
Relliquias Trojae: cineres, atque ossa peremptae
Insequitur. causas tanti sciat illa furoris.
Ipse mihi nuper Lybicis tu testis in undis
(790) Quam molem subito excierit: maria omnia coelo
Miscuit, Aeoliis nequicquam freta procellis:
In regnis hoc ausa tuis.
Prô scelus! ecce etiam Trojanis matribus actis,
Exussit foede puppes, & classe subegit
(795) Amissa socios ignotae linquere terrae.
Quod superest, oro, liceat dare tuta per undas
Vela tibi: liceat Laurentem attingere Tybrim:
Si concessa peto, si dant ea moenia Parcae.
Tum Saturnius haec domitor maris edidit alti:
(800) Fas omne est, Cytherea, meis te fidere regnis,
Unde genus ducis. merui quoque: saepe furores
Compressi, & rabiem tantam coelique, marisque,
Nec minor in terris (Xanthum, Semoëntaque testor)
Aeneae mihi cura tui: cum Troïa Achilles
(805) Exanimata sequens impingeret agmina muris,
Millia multa daret letho: gemerentque repleti
Amnes, nec reperire viam, atque evolvere posset
In mare se Xanthus. Pelidae tunc ego forti
Congressum Aeneam, nec diis, nec viribus aequis,
(810) Nube cava eripui: cuperem cum vertere ab imo
Structa meis manibus perjurae moenia Trojae.
Nunc quoque mens eadem perstat mihi, pelle timores;
Tutus, quos optas, portus accedet Averni.
Unus erit tantum, amissum quem gurgite quaeret;
(815) Unum pro multis dabitur caput.
His ubi laeta deae permulsit pectora dictis,
Iungit equos curru genitor, spumantiaque addit
Fraena feris, manibusque omnes effundit habenas.
Caeruleo per summa levis volat aequora curru:
(820) Subsidunt undae, tumidumque sub axe tonanti
Sternitur aequor aquis, fugiunt vasto aethere nimbi.
Tum variae comitum facies, immania coete,
Et senior Glauci chorus, Inousque Palaemon,
Tritonesque citi, Phorcique exercitus omnis.
(825) Laeva tenent Thetis & Melite, Panopaeaque virgo,
Nisaee, Spioque, Thaliaque, Cymodoceque.
    Hic patris Aeneae suspensam blanda vicissim
Gaudia pertentant mentem: jubet ocyus omnes
Attolli malos, intendi brachia velis.
(830) Una omnes fecere pedem: pariterque sinistros,
Nunc dextros solvere sinus: una ardua torquent
Cornua, detorquentque: ferunt sua flamina classem.
Princeps ante omnes densum Palinurus agebat
Agmen: ad hunc alii cursum contendere jussi.
(835) Iamque fere mediam coeli nox humida metam
Contigerat: placida laxarant membra quiete
Sub remis fusi per dura sedilia nautae.
Cum levis aethereis delapsus Somnus ab astris
Aëra dimovit tenebrosum, & dispulit umbras,
(840) Te, Palinure, petens, tibi tristia somnia portans
Insonti: puppique Deus consedit in alta,
Phorbanti similis, fuditque has ore loquelas.
Iäside Palinure, ferunt ipsa aequora classem:
Aequatae spirant aurae: datur hora quieti:
(845) Pone caput, fessosque oculos furare labori:
Ipse ego paulisper pro te tua munera inibo.
Cui vix attollens Palinurus lumina fatur:
Mene salis placidi vultum, fluctusque quietos
Ignorare jubes? mene huic confidere monstro?
(850) Aeneam credam quid enim fallacibus Austris,
Et coeli toties deceptus fraude sereni?
Talia dicta dabat, clavumque affixus & haerens
Nusquam amittebat, oculosque sub astra tenebat.
Ecce Deus ramum lethaeo rore madentem,
(855) Vique soporatum Stygia, super utraque quassat
Tempora, cunctantique natantia lumina solvit.
Vix primos inopina quies laxaverat artus,
Et super incumbens, cum puppis parte revulsa,
Cumque gubernaclo liquidas projecit in undas
(860) Praecipitem, ac socios nequicquam saepe vocantem.
Ipse volans, tenues se sustulit ales in auras.
Currit iter tutum non secius aequore classis:
Promissisque patris Neptuni interrita fertur.
Iamque adeo scopulos Sirenum advecta subibat
(865) Difficiles quondam, multorumque ossibus albos;
Tum rauca assiduo longe sale saxa sonabant:
Cum pater amisso fluitantem errare magistro
Sensit, & ipse ratem nocturnis rexit in undis,
Multa gemens, casuque animum concussus amici.
(870) O nimium coelo, & pelago confise sereno,
Nudus in ignota, Palinure, jacebis arena.

P. VERGILI MARONIS AENEIDOS LIBER SEXTVS
Sic fatur lacrymans, classique immittit habenas
Et tandem Euboicis Cumarum adlabitur oris.
Obvertunt pelago proras; tum dente tenaci
Ancora fundabat navis, & litora curvae
(5) Praetexunt puppes. juvenum manus emicat ardens
Litus in Hesperium; quaerit pars semina flammae
Abstrusa in venis silicis, pars densa ferarum
Tecta rapit sylvas inventaque flumina monstrat.
At pius Aeneas arces quibus altus Apollo
(10) Praesidet horrendaeque procul secreta Sibyllae,
Antrum immane, petit, magnam cui mentem animumque
Delius inspirat vates aperitque futura.
Iam subeunt Triviae lucos atque aurea tecta.
Daedalus, ut fama est, fugiens Minoia regna
(15) Praepetibus pennis ausus se credere caelo
Insuetum per iter gelidas enavit ad Arctos,
Chalcidicaque levis tandem super astitit arce.
Redditus his primum terris tibi, Phoebe, sacravit
Remigium alarum posuitque immania templa.
(20) In foribus letum Androgeo; tum pendere poenas
Cecropidae jussi (miserum!) septena quotannis
Corpora natorum; stat ductis sortibus urna.
Contra elata mari respondet Cnosia tellus:
Hic crudelis amor tauri suppostaque furto
(25) Pasiphae mixtumque genus prolesque biformis
Minotaurus inest, Veneris monimenta nefandae,
Hic labor ille domus, & inextricabilis error;
Magnum reginae sed enim miseratus amorem
Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resolvit,
(30) Caeca regens filo vestigia. tu quoque magnam
Partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes.
Bis conatus erat casus effingere in auro,
Bis patriae cecidere manus. quin protinus omnia
Perlegerent oculis, ni jam praemissus Achates
(35) Adforet atque una Phoebi Triviaeque sacerdos,
Deiphobe Glauci, fatur quae talia regi:
non hoc ista sibi tempus spectacula poscit;
Nunc grege de intacto septem mactare juvencos
Praestiterit, totidem lectas ex more bidentis.
(40) Talibus adfata Aenean (nec sacra morantur
Iussa viri) Teucros vocat alta in templa sacerdos.
Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum,
Quo lati ducunt aditus centum, ostia centum,
Unde ruunt totidem voces, responsa Sibyllae.
(45) Ventum erat ad limen, cum virgo poscere fata
Tempus ait; deus ecce deus! cui talia fanti
Ante fores subito non vultus, non color unus,
Non comptae mansere comae; sed pectus anhelum,
Et rabie fera corda tument, majorque videri
(50) Nec mortale sonans, afflata est numine quando
Iam propiore dei. cessas in vota precesque,
Tros ait Aenea? cessas? neque enim ante dehiscent
Attonitae magna ora domus., & talia fata
Conticuit. gelidus Teucris per dura cucurrit
(55) Ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo:
Phoebe, gravis Trojae semper miserate labores,
Dardana qui Paridis derexti tela manusque
Corpus in Aeacidae, magnas obeuntia terras
Tot maria intravi duce te penitusque repostas
(60) Massylum gentis praetentaque Syrtibus arva:
Iam tandem Italiae fugientis prendimus oras.
Hac Trojana tenus fuerit fortuna secuta;
Vos quoque Pergameae jam fas est parcere genti,
Dique deaeque omnes, quibus obstitit Ilium, & ingens
(65) Gloria Dardaniae. tuque, ô sanctissima vates,
Praescia venturi, da (non indebita posco
Regna meis fatis) Latio considere Teucros
Errantisque deos agitataque numina Trojae.
Tum Phoebo, & Triviae solido de marmore templum
(70) Instituam festosque dies de nomine Phoebi.
Te quoque magna manent regnis penetralia nostris:
Hic ego namque tuas sortis arcanaque fata
Dicta meae genti ponam, lectosque sacrabo,
Alma, viros. foliis tantum ne carmina manda,
(75) Ne turbata volent rapidis ludibria ventis;
Ipsa canas oro. finem dedit ore loquendi.
At Phoebi nondum patiens immanis in antro
Bacchatur vates, magnum si pectore possit
Excussisse deum; tanto magis ille fatigat
(80) Os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo.
Ostia iamque domus patuere ingentia centum
Sponte sua vatisque ferunt responsa per auras:
O tandem magnis pelagi defuncte periclis
(sed terrae graviora manent), in regna Lavini
(85) Dardanidae venient (mitte hanc de pectore curam),
Sed non, & venisse volent. bella, horrida bella,
Et Thybrim multo spumantem sanguine cerno.
Non Simois tibi nec Xanthus nec Dorica castra
Defuerint; alius Latio jam partus Achilles,
(90) Natus, & ipse dea; nec Teucris addita Iuno
Usquam aberit, cum tu supplex in rebus egenis
Quas gentis Italum aut quas non oraveris urbes!
Causa mali tanti conjux iterum hospita Teucris
Externique iterum thalami.
(95) Tu ne cede malis, sed contra audentior ito,
Qua tua te Fortuna sinet. via prima salutis
(quod minime reris) Graia pandetur ab urbe.
Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla
Horrendas canit ambages antroque remugit,
(100) Obscuris vera involvens: ea frena furenti
Concutit, & stimulos sub pectore vertit Apollo.
Ut primum cessit furor, & rabida ora quierunt,
Incipit Aeneas heros: non ulla laborum,
O virgo, nova mi facies inopinave surgit;
(105) Omnia praecepi atque animo mecum ante peregi.
Unum oro: quando hic inferni ianua regis
Dicitur, & tenebrosa palus Acheronte refuso,
Ire ad conspectum cari genitoris, & ora
Contingat; doceas iter, & sacra ostia pandas.
(110) Illum ego per flammas, & mille sequentia tela
Eripui his umeris medioque ex hoste recepi;
Ille meum comitatus iter maria omnia mecum
Atque omnis pelagique minas caelique ferebat,
Inualidus, viris ultra sortemque senectae.
(115) Quin, ut te supplex peterem, & tua limina adirem,
Idem orans mandata dabat. gnatique patrisque,
Alma, precor, miserere (potes namque omnia, nec te
Nequiquam lucis Hecate praefecit Avernis),
Si potuit manis accersere conjugis Orpheus
(120) Threicia fretus cithara fidibusque canoris,
Si fratrem Pollux alterna morte redemit
Itque reditque viam totiens. quid Thesea, magnum
Quid memorem Alciden?, & mi genus ab Iove summo.
Talibus orabat dictis arasque tenebat,
(125) Cum sic orsa loqui vates: sate sanguine divum,
Tros Anchisiade, facilis descensus Averno:
Noctes atque dies patet atri ianua Ditis;
Sed revocare gradum superasque evadere ad auras,
Hoc opus, hic labor est. pauci, quos aequus amavit
(130) Iuppiter aut ardens evexit ad aethera virtus,
Dis geniti potuere. tenent media omnia sylvae,
Cocytusque sinu labens circumvenit atro.
Quod si tantus amor menti, si tanta cupido est
Bis Stygios innare lacus, bis nigra videre
(135) Tartara, & insano juvat indulgere labori,
Accipe quae peragenda prius. latet arbore opaca
Aureus, & foliis, & lento vimine ramus,
Iunoni infernae dictus sacer; hunc tegit omnis
Lucus, & obscuris claudunt convallibus umbrae.
(140) Sed non ante datur telluris operta subire
Auricomos quam quis decerpserit arbore fetus.
Hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus
Instituit. primo avulso non deficit alter
Aureus, & simili frondescit virga metallo.
(145) Ergo alte vestiga oculis, & rite repertum
Carpe manu; namque ipse volens facilisque sequetur,
Si te fata vocant; aliter non viribus ullis
Vincere nec duro poteris convellere ferro.
Praeterea jacet exanimum tibi corpus amici
(150) (heu nescis) totamque incestat funere classem,
Dum consulta petis nostroque in limine pendes.
Sedibus hunc refer ante suis, & conde sepulcro.
Duc nigras pecudes; ea prima piacula sunto.
Sic demum lucos Stygis, & regna invia vivis
(155) Aspicies. dixit, pressoque obmutuit ore.
Aeneas maesto defixus lumina vultu
Ingreditur linquens antrum, caecosque volutat
Eventus animo secum. cui fidus Achates
It comes, & paribus curis vestigia figit.
(160) Multa inter sese vario sermone serebant,
Quem socium exanimum vates, quod corpus humandum
Diceret. atque illi Misenum in litore sicco,
Ut venere, vident indigna morte peremptum,
Misenum Aeoliden, quo non praestantior alter
(165) Aere ciere viros Martemque accendere cantu.
Hectoris hic magni fuerat comes, Hectora circum
Et lituo pugnas insignis obibat, & hasta.
Postquam illum vita victor spoliavit Achilles,
Dardanio Aeneae sese fortissimus heros
(170) Addiderat socium, non inferiora secutus.
Sed tum, forte cava dum personat aequora concha,
Demens, & cantu vocat in certamina divos,
Aemulus exceptum Triton, si credere dignum est,
Inter saxa virum spumosa immerserat unda.
(175) Ergo omnes magno circum clamore fremebant,
Praecipue pius Aeneas. tum jussa Sibyllae,
Haud mora, festinant flentes aramque sepulcri
Congerere arboribus caeloque educere certant.
Itur in antiquam sylvam, stabula alta ferarum;
(180) Procumbunt piceae, sonat icta securibus ilex
Fraxineaeque trabes cuneis, & fissile robur
Scinditur, advolvunt ingentis montibus ornos.
Nec non Aeneas opera inter talia primus
Hortatur socios paribusque accingitur armis.
(185) Atque haec ipse suo tristi cum corde volutat
Aspectans sylvam immensam, & sic forte precatur:
si nunc se nobis ille aureus arbore ramus
Ostendat nemore in tanto! quando omnia vere
Heu nimium de te vates, Misene, locuta est.
(190) Vix ea fatus erat, geminae cum forte columbae
Ipsa sub ora viri caelo venere volantes,
Et viridi sedere solo. tum maximus heros
Maternas agnovit avis laetusque precatur:
este duces, ô, si qua via est, cursumque per auras
(195) Derigite in lucos ubi pinguem dives opacat
Ramus humum. tuque, ô, dubiis ne defice rebus,
Diva parens. sic effatus vestigia pressit
Observans quae signa ferant, quo tendere pergant.
Pascentes illae tantum prodire volando
(200) Quantum acie possent oculi servare sequentum.
Inde ubi venere ad fauces grave olentis Averni,
Tollunt se celeres liquidumque per aera lapsae
Sedibus optatis geminae super arbore sidunt,
Discolor unde auri per ramos aura refulsit.
(205) Quale solet sylvis brumali frigore viscum
Fronde virere nova, quod non sua seminat arbos,
Et croceo fetu teretis circumdare truncos,
Talis erat species auri frondentis opaca
Ilice, sic leni crepitabat brattea vento.
(210) Corripit Aeneas extemplo avidusque refringit
Cunctantem, & vatis portat sub tecta Sibyllae.
Nec minus interea Misenum in litore Teucri
Flebant, & cineri ingrato suprema ferebant.
Principio pinguem taedis, & robore secto
(215) Ingentem struxere pyram, cui frondibus atris
Intexunt latera, & feralis ante cupressos
Constituunt, decorantque super fulgentibus armis.
Pars calidos latices, & ahena undantia flammis
Expediunt, corpusque lavant frigentis, & unguunt.
(220) Fit gemitus. tum membra toro defleta reponunt
Purpureasque super vestis, velamina nota,
Coniciunt. pars ingenti subiere feretro,
Triste ministerium, & subiectam more parentum
Aversi tenuere facem. congesta cremantur
(225) Turea dona, dapes, fuso crateres olivo.
Postquam conlapsi cineres, & flamma quievit,
Reliquias vino, & bibulam lavere favillam,
Ossaque lecta cado texit Corynaeus aeno.
Idem ter socios pura circumtulit unda
(230) Spargens rore levi, & ramo felicis olivae,
Lustravitque viros dixitque novissima verba.
At pius Aeneas ingenti mole sepulcrum
Imponit suaque arma viro remumque tubamque
Monte sub aerio, qui nunc Misenus ab illo
(235) Dicitur aeternumque tenet per saecula nomen.
His actis propere exsequitur praecepta Sibyllae.
Spelunca alta fuit vastoque immanis hiatu,
Scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris,
Quam super haud ullae poterant impune volantes
(240) Tendere iter pennis: talis sese halitus atris
Faucibus effundens supera ad convexa ferebat.
[unde locum Grai dixerunt nomine Aornum.]
Quattuor hic primum nigrantis terga juvencos
Constituit frontique invergit vina sacerdos,
(245) Et summas carpens media inter cornua saetas
Ignibus imponit sacris, libamina prima,
Voce vocans Hecaten caeloque Ereboque potentem.
Supponunt alii cultros tepidumque cruorem
Succipiunt pateris. ipse atri velleris agnam
(250) Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori
Ense ferit, sterilemque tibi, Proserpina, vaccam;
Tum Stygio regi nocturnas incohat aras
Et solida imponit taurorum viscera flammis,
Pingue super oleum fundens ardentibus extis.
(255) Ecce autem primi sub limina solis, & ortus
Sub pedibus mugire solum, & juga coepta moveri
Silvarum, visaeque canes ululare per umbram
Adventante dea. procul, ô procul este, profani,
Conclamat vates, totoque absistite luco;
(260) Tuque invade viam vaginaque eripe ferrum:
Nunc animis opus, Aenea, nunc pectore firmo.
Tantum effata furens antro se immisit aperto;
Ille ducem haud timidis vadentem passibus aequat.
Di, quibus imperium est animarum, umbraeque silentes
(265) Et Chaos, & Phlegethon, loca nocte tacentia late,
Sit mihi fas audita loqui, sit numine vestro
Pandere res alta terra, & caligine mersas.
Ibant obscuri sola sub nocte per umbram
Perque domos Ditis vacuas, & inania regna:
(270) Quale per incertam lunam sub luce maligna
Est iter in sylvis, ubi caelum condidit umbra
Iuppiter, & rebus nox abstulit atra colorem.
Vestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci
Luctus, & ultrices posuere cubilia Curae,
(275) Pallentesque habitant Morbi tristisque Senectus,
Et Metus, & malesuada Fames ac turpis Egestas,
Terribiles visu formae, Letumque Labosque;
Tum consanguineus Leti Sopor, & mala mentis
Gaudia, mortiferumque adverso in limine Bellum,
(280) Ferreique Eumenidum thalami, & Discordia demens
Vipereum crinem vittis innexa cruentis.
In medio ramos annosaque bracchia pandit
Ulmus opaca, ingens, quam sedem Somnia vulgo
Vana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent.
(285) Multaque praeterea variarum monstra ferarum,
Centauri in foribus stabulant Scyllaeque biformes
Et centumgeminus Briareus ac belua Lernae
Horrendum stridens, flammisque armata Chimaera,
Gorgones Harpyiaeque, & forma tricorporis umbrae.
(290) Corripit hic subita trepidus formidine ferrum
Aeneas strictamque aciem venientibus offert,
Et ni docta comes tenuis sine corpore vitas
Admoneat volitare cava sub imagine formae,
Inruat, & frustra ferro diverberet umbras.
(295) Hinc via Tartarei quae fert Acherontis ad undas.
Turbidus hic caeno vastaque voragine gurges
Aestuat atque omnem Cocyto eructat harenam.
Portitor has horrendus aquas, & flumina servat
Terribili squalore Charon, cui plurima mento
(300) Canities inculta jacet, stant lumina flamma,
Sordidus ex umeris nodo dependet amictus.
Ipse ratem conto subigit velisque ministrat
Et ferruginea subvectat corpora cumba,
Iam senior, sed cruda deo viridisque senectus.
(305) Huc omnis turba ad ripas effusa ruebat,
Matres atque viri defunctaque corpora vita
Magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae,
Impositique rogis juvenes ante ora parentum:
Quam multa in sylvis autumni frigore primo
(310) Lapsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto
Quam multae glomerantur aves, ubi frigidus annus
Trans pontum fugat, & terris immittit apricis.
Stabant orantes primi transmittere cursum
Tendebantque manus ripae ulterioris amore.
(315) Navita sed tristis nunc hos nunc accipit illos,
Ast alios longe summotos arcet harena.
Aeneas miratus enim motusque tumultu
Dic, ait, ô virgo, quid vult concursus ad amnem?
Quidve petunt animae? vel quo discrimine ripas
(320) Hae linquunt, illae remis vada livida verrunt?
Olli sic breviter fata est longaeva sacerdos:
Anchisa generate, deum certissima proles,
Cocyti stagna alta vides Stygiamque paludem,
Di cuius jurare timent, & fallere numen.
(325) Haec omnis, quam cernis, inops inhumataque turba est;
Portitor ille Charon; hi, quos vehit unda, sepulti.
Nec ripas datur horrendas, & rauca fluenta
Transportare prius quam sedibus ossa quierunt.
Centum errant annos volitantque haec litora circum;
(330) Tum demum admissi stagna exoptata revisunt.
Constitit Anchisa satus, & vestigia pressit
Multa putans sortemque animo miseratus iniquam.
Cernit ibi maestos, & mortis honore carentis
Leucaspim, & Lyciae ductorem classis Oronten,
(335) Quos simul à Troja ventosa per aequora vectos
Obruit Auster, aqua involvens navemque virosque.
Ecce gubernator sese Palinurus agebat,
Qui Libyco nuper cursu, dum sidera servat,
Exciderat puppi mediis effusus in undis.
(340) Hunc ubi vix multa maestum cognovit in umbra,
Sic prior adloquitur: quis te, Palinure, deorum
Eripuit nobis medioque sub aequore mersit?
Dic age. namque mihi, fallax haud ante repertus,
Hoc uno responso animum delusit Apollo,
(345) Qui fore te ponto incolumem finisque canebat
Venturum Ausonios. en haec promissa fides est?
Ille autem: neque te Phoebi cortina fefellit,
Dux Anchisiade, nec me deus aequore mersit.
Namque gubernaclum multa vi forte revulsum,
(350) Cui datus haerebam custos cursusque regebam,
Praecipitans traxi mecum. maria aspera juro
Non ullum pro me tantum cepisse timorem,
Quam tua ne spoliata armis, excussa magistro,
Deficeret tantis navis surgentibus undis.
(355) Tris Notus hibernas immensa per aequora noctes
Vexit me violentus aqua; vix lumine quarto
Prospexi Italiam summa sublimis ab unda.
Paulatim adnabam terrae; jam tuta tenebam,
Ni gens crudelis madida cum veste gravatum
(360) Prensantemque uncis manibus capita aspera montis
Ferro invasisset praedamque ignara putasset.
Nunc me fluctus habet versantque in litore venti.
Quod te per caeli jucundum lumen, & auras,
Per genitorem oro, per spes surgentis Iuli,
(365) Eripe me his, invicte, malis: aut tu mihi terram
Inice, namque potes, portusque require Velinos;
Aut tu, si qua via est, si quam tibi diva creatrix
Ostendit (neque enim, credo, sine numine divum
Flumina tanta paras Stygiamque innare paludem),
(370) Da dextram misero, & tecum me tolle per undas,
Sedibus ut saltem placidis in morte quiescam.
Talia fatus erat coepit cum talia vates:
unde haec, ô Palinure, tibi tam dira cupido?
Tu Stygias inhumatus aquas amnemque severum
(375) Eumenidum aspicies, ripamve iniussus adibis?
Desine fata deum flecti sperare precando,
Sed cape dicta memor, duri solacia casus.
Nam tua finitimi, longe lateque per urbes
Prodigiis acti caelestibus, ossa piabunt
(380) Et statuent tumulum, & tumulo sollemnia mittent,
Aeternumque locus Palinuri nomen habebit.
His dictis curae emotae pulsusque parumper
Corde dolor tristi; gaudet cognomine terra.
Ergo iter inceptum peragunt fluvioque propinquant.
(385) Navita quos jam inde ut Stygia prospexit ab unda
Per tacitum nemus ire pedemque advertere ripae,
Sic prior adgreditur dictis atque increpat ultro:
Quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis,
Fare age, quid venias, jam istinc, & comprime gressum.
(390) Umbrarum hic locus est, somni noctisque soporae:
Corpora viva nefas Stygia vectare carina.
Nec vero Alciden me sum laetatus euntem
Accepisse lacu, nec Thesea Pirithoumque,
Dis quamquam geniti atque invicti viribus essent.
(395) Tartareum ille manu custodem in vincla petivit
Ipsius à solio regis traxitque trementem;
Hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.
Quae contra breviter fata est Amphrysia vates:
nullae hic insidiae tales (absiste moveri),
(400) Nec vim tela ferunt; licet ingens ianitor antro
Aeternum latrans exsanguis terreat umbras,
Casta licet patrui servet Proserpina limen.
Troius Aeneas, pietate insignis, & armis,
Ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras.
(405) Si te nulla movet tantae pietatis imago,
At ramum hunc (aperit ramum qui veste latebat)
agnoscas. tumida ex ira tum corda residunt;
Nec plura his. ille admirans venerabile donum
Fatalis virgae longo post tempore visum
(410) Caeruleam advertit puppim ripaeque propinquat.
Inde alias animas, quae per juga longa sedebant,
Deturbat laxatque foros; simul accipit alveo
Ingentem Aenean. gemuit sub pondere cumba
Sutilis, & multam accepit rimosa paludem.
(415) Tandem trans fluvium incolumis vatemque virumque
Informi limo glaucaque exponit in ulua.
Cerberus haec ingens latratu regna trifauci
Personat adverso recubans immanis in antro.
Cui vates horrere videns jam colla colubris
(420) Melle soporatam, & medicatis frugibus offam
Obicit. ille fame rabida tria guttura pandens
Corripit obiectam, atque immania terga resolvit
Fusus humi totoque ingens extenditur antro.
Occupat Aeneas aditum custode sepulto
(425) Evaditque celer ripam inremeabilis undae.
Continuo auditae voces vagitus, & ingens
Infantumque animae flentes, in limine primo
Quos dulcis vitae exsortis, & ab ubere raptos
Abstulit atra dies, & funere mersit acerbo;
(430) Hos juxta falso damnati crimine mortis.
Nec vero hae sine sorte datae, sine judice, sedes:
Quaesitor Minos urnam movet; ille silentum
Consiliumque vocat vitasque, & crimina discit.
Proxima deinde tenent maesti loca, qui sibi letum
(435) Insontes peperere manu lucemque perosi
Projecere animas. quam vellent aethere in alto
Nunc, & pauperiem, & duros perferre labores!
Fas obstat, tristisque palus inamabilis undae
Alligat, & novies Styx interfusa coercet.
(440) Nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem
Lugentes campi; sic illos nomine dicunt.
Hic quos durus amor crudeli tabe peredit
Secreti celant calles, & myrtea circum
Silva tegit; curae non ipsa in morte relinquunt.
(445) His Phaedram Procrinque locis maestamque Eriphylen
Crudelis nati monstrantem vulnera cernit,
Evadnenque, & Pasiphaen; his Laodamia
It comes, & juvenis quondam, nunc femina, Caeneus
Rursus, & in veterem fato revoluta figuram.
(450) Inter quas Phoenissa recens à vulnere Dido
Errabat sylva in magna; quam Troius heros
Ut primum juxta stetit agnovitque per umbras
Obscuram, qualem primo qui surgere mense
Aut videt aut vidisse putat per nubila lunam,
(455) Demisit lacrymas dulcique adfatus amore est:
infelix Dido, verus mihi nuntius ergo
Venerat exstinctam ferroque extrema secutam?
Funeris heu tibi causa fui? per sidera juro,
Per superos, & si qua fides tellure sub ima est,
(460) Inuitus, regina, tuo de litore cessi.
Sed me jussa deum, quae nunc has ire per umbras,
Per loca senta situ cogunt noctemque profundam,
Imperiis egere suis; nec credere quivi
Hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem.
(465) Siste gradum teque aspectu ne subtrahe nostro.
Quem fugis? extremum fato quod te adloquor hoc est.
Talibus Aeneas ardentem, & torva tuentem
Lenibat dictis animum lacrymasque ciebat.
Illa solo fixos oculos aversa tenebat
(470) Nec magis incepto vultum sermone movetur
Quam si dura silex aut stet Marpesia cautes.
Tandem corripuit sese atque inimica refugit
In nemus umbriferum, conjux ubi pristinus illi
Respondet curis aequatque Sychaeus amorem.
(475) Nec minus Aeneas casu percussus iniquo
Prosequitur lacrymis longe, & miseratur euntem.
Inde datum molitur iter. iamque arva tenebant
Ultima, quae bello clari secreta frequentant.
Hic illi occurrit Tydeus, hic inclytus armis
(480) Parthenopaeus, & Adrasti pallentis imago,
Hic multum fleti ad superos belloque caduci
Dardanidae, quos ille omnis longo ordine cernens
Ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque,
Tris Antenoridas Cererique sacrum Polyboeten,
(485) Idaeumque etiam currus, etiam arma tenentem.
Circumstant animae dextra laevaque frequentes,
Nec vidisse semel satis est; juvat usque morari
Et conferre gradum, & veniendi discere causas.
At Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges
(490) Ut videre virum fulgentiaque arma per umbras,
Ingenti trepidare metu; pars vertere terga,
Ceu quondam petiere rates, pars tollere vocem
Exiguam: inceptus clamor frustratur hiantis.
Atque hic Priamiden laniatum corpore toto
(495) Deiphobum videt, & lacerum crudeliter ora,
Ora manusque ambas, populataque tempora raptis
Auribus, & truncas inhonesto vulnere naris.
Vix adeo agnovit pavitantem ac dira tegentem
Supplicia, & notis compellat vocibus ultro:
(500) Deiphobe armipotens, genus alto à sanguine Teucri,
Quis tam crudelis optavit sumere poenas?
Cui tantum de te licuit? mihi fama suprema
Nocte tulit fessum vasta te caede Pelasgum
Procubuisse super confusae stragis acervum.
(505) Tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem
Constitui, & magna manis ter voce vocavi.
Nomen, & arma locum servant; te, amice, nequivi
Conspicere, & patria decedens ponere terra.
Ad quae Priamides: nihil ô tibi, amice, relictum;
(510) Omnia Deiphobo solvisti, & funeris umbris.
Sed me fata mea, & scelus exitiale Lacaenae
His mersere malis; illa haec monimenta reliquit.
Namque ut supremam falsa inter gaudia noctem
Egerimus, nosti:, & nimium meminisse necesse est.
(515) Cum fatalis equus saltu super ardua venit
Pergama, & armatum peditem gravis attulit aluo,
Illa chorum simulans euhantis orgia circum
Ducebat Phrygias; flammam media ipsa tenebat
Ingentem, & summa Danaos ex arce vocabat.
(520) Tum me confectum curis somnoque gravatum
Infelix habuit thalamus, pressitque jacentem
Dulcis, & alta quies placidaeque simillima morti.
Egregia interea conjux arma omnia tectis
Emovet, & fidum capiti subduxerat ensem:
(525) Intra tecta vocat Menelaum, & limina pandit,
Scilicet id magnum sperans fore munus amanti,
Et famam exstingui veterum sic posse malorum.
Quid moror? inrumpunt thalamo, comes additus una
Hortator scelerum Aeolides. di, talia Grajis
(530) Instaurate, pio si poenas ore reposco.
Sed te qui vivum casus, age fare vicissim,
Attulerint. pelagine venis erroribus actus
An monitu divum? an quae te fortuna fatigat,
Ut tristis sine sole domos, loca turbida, adires?
(535) Hac vice sermonum roseis Aurora quadrigis
Iam medium aetherio cursu traiecerat axem;
Et fors omne datum traherent per talia tempus,
Sed comes admonuit breviterque adfata Sibylla est:
nox ruit, Aenea; nos flendo ducimus horas.
(540) Hic locus est, partis ubi se via findit in ambas:
Dextera quae Ditis magni sub moenia tendit,
Hac iter Elysium nobis; at laeva malorum
Exercet poenas, & ad impia Tartara mittit.
Deiphobus contra: ne saevi, magna sacerdos;
(545) Discedam, explebo numerum reddarque tenebris.
I decus, i, nostrum; melioribus utere fatis.
Tantum effatus, & in verbo vestigia torsit.
Respicit Aeneas subito, & sub rupe sinistra
Moenia lata videt triplici circumdata muro,
(550) Quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis,
Tartareus Phlegethon, torquetque sonantia saxa.
Porta adversa ingens solidoque adamante columnae,
Vis ut nulla virum, non ipsi exscindere bello
Caelicolae valeant; stat ferrea turris ad auras,
(555) Tisiphoneque sedens palla succincta cruenta
Vestibulum exsomnis servat noctesque diesque.
Hinc exaudiri gemitus, & saeva sonare
Verbera, tum stridor ferri tractaeque catenae.
Constitit Aeneas strepitumque exterritus hausit.
(560) Quae scelerum facies? ô virgo, effare; quibusue
Urgentur poenis? quis tantus plangor ad auras?
Tum vates sic orsa loqui: dux inclyte Teucrum,
Nulli fas casto sceleratum insistere limen;
Sed me cum lucis Hecate praefecit Avernis,
(565) Ipsa deum poenas docuit perque omnia duxit.
Cnosius haec Rhadamanthus habet durissima regna
Castigatque auditque dolos subigitque fateri
Quae quis apud superos furto laetatus inani
Distulit in seram commissa piacula mortem.
(570) Continuo sontis ultrix accincta flagello
Tisiphone quatit insultans, torvosque sinistra
Intentans anguis vocat agmina saeva sororum.
Tum demum horrisono stridentes cardine sacrae
Panduntur portae. cernis custodia qualis
(575) Vestibulo sedeat, facies quae limina servet?
Quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra
Saevior intus habet sedem. tum Tartarus ipse
Bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras
Quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum.
(580) Hic genus antiquum Terrae, Titania pubes,
Fulmine deiecti fundo volvuntur in imo.
Hic, & Aloidas geminos immania vidi
Corpora, qui manibus magnum rescindere caelum
Adgressi superisque Iovem detrudere regnis.
(585) Vidi, & crudelis dantem Salmonea poenas,
Dum flammas Iovis, & sonitus imitatur Olympi.
Quattuor hic invectus equis, & lampada quassans
Per Graium populos mediaeque per Elidis urbem
Ibat ovans, divumque sibi poscebat honorem,
(590) Demens, qui nimbos, & non imitabile fulmen
Aere, & cornipedum pulsu simularet equorum.
At pater omnipotens densa inter nubila telum
Contorsit, non ille faces nec fumea taedis
Lumina, praecipitemque immani turbine adegit.
(595) Nec non, & Tityon, Terrae omniparentis alumnum,
Cernere erat, per tota novem cui jugera corpus
Porrigitur, rostroque immanis vultur obunco
Immortale iecur tondens fecundaque poenis
Viscera rimaturque epulis habitatque sub alto
(600) Pectore, nec fibris requies datur ulla renatis.
Quid memorem Lapithas, Ixiona Pirithoumque?
Quos super atra silex jam jam lapsura cadentique
Imminet adsimilis; lucent genialibus altis
Aurea fulcra toris, epulaeque ante ora paratae
(605) Regifico luxu; Furiarum maxima juxta
Accubat, & manibus prohibet contingere mensas,
Exsurgitque facem attollens atque intonat ore.
Hic, quibus invisi fratres, dum vita manebat,
Pulsatusve parens, & fraus innexa clienti,
(610) Aut qui divitiis soli incubuere repertis
Nec partem posuere suis (quae maxima turba est),
Quique ob adulterium caesi, quique arma secuti
Impia nec veriti dominorum fallere dextras,
Inclusi poenam exspectant. ne quaere doceri
(615) Quam poenam, aut quae forma viros fortunave mersit.
Saxum ingens volvunt alii, radiisque rotarum
Districti pendent; sedet aeternumque sedebit
Infelix Theseus, Phlegyasque miserrimus omnis
Admonet, & magna testatur voce per umbras:
(620) discite justitiam moniti, & non temnere divos.
Vendidit hic auro patriam dominumque potentem
Imposuit; fixit leges pretio atque refixit;
Hic thalamum invasit natae vetitosque hymenaeos:
Ausi omnes immane nefas ausoque potiti.
(625) Non, mihi si linguae centum sint oraque centum,
Ferrea vox, omnis scelerum comprendere formas,
Omnia poenarum percurrere nomina possim.
Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeva sacerdos,
sed jam age, carpe viam, & susceptum perfice munus;
(630) Acceleremus ait; Cyclopum educta caminis
Moenia conspicio atque adverso fornice portas,
Haec ubi nos praecepta jubent deponere dona.
Dixerat, & pariter gressi per opaca viarum
Corripiunt spatium medium foribusque propinquant.
(635) Occupat Aeneas aditum corpusque recenti
Spargit aqua ramumque adverso in limine figit.
His demum exactis, perfecto munere divae,
Devenere locos laetos, & amoena virecta
Fortunatorum nemorum sedesque beatas.
(640) Largior hic campos aether, & lumine vestit
Purpureo, solemque suum, sua sidera norunt.
Pars in gramineis exercent membra palaestris,
Contendunt ludo, & fulva luctantur harena;
Pars pedibus plaudunt choreas, & carmina dicunt.
(645) Nec non Threicius longa cum veste sacerdos
Obloquitur numeris septem discrimina vocum,
Iamque eadem digitis, jam pectine pulsat eburno.
Hic genus antiquum Teucri, pulcherrima proles,
Magnanimi heroes nati melioribus annis,
(650) Ilusque Assaracusque, & Trojae Dardanus auctor.
Arma procul currusque virum miratur inanis;
Stant terra defixae hastae passimque soluti
Per campum pascuntur equi. quae gratia currum
Armorumque fuit vivis, quae cura nitentis
(655) Pascere equos, eadem sequitur tellure repostos.
Conspicit, ecce, alios dextra laevaque per herbam
Vescentis laetumque choro paeana canentis
Inter odoratum lauris nemus, unde superne
Plurimus Eridani per sylvam voluitur amnis.
(660) Hic manus ob patriam pugnando vulnera passi,
Quique sacerdotes casti, dum vita manebat,
Quique pii vates, & Phoebo digna locuti,
Inventas aut qui vitam excoluere per artis
Quique sui memores aliquos fecere merendo:
(665) Omnibus his nivea cinguntur tempora vitta.
Quos circumfusos sic est adfata Sibylla,
Musaeum ante omnis (medium nam plurima turba
Hunc habet atque umeris exstantem suspicit altis):
Dicite, felices animae tuque optime vates,
(670) Quae regio Anchisen, quis habet locus? illius ergo
Venimus, & magnos Erebi tranavimus amnis.
Atque huic responsum paucis ita reddidit heros:
nulli certa domus; lucis habitamus opacis,
Riparumque toros, & prata recentia rivis
(675) Incolimus. sed vos, si fert ita corde voluntas,
Hoc superate jugum, & facili jam tramite sistam.
Dixit, & ante tulit gressum camposque nitentis
Desuper ostentat; dehinc summa cacumina linquunt.
At pater Anchises penitus convalle virenti
(680) Inclusas animas superumque ad lumen ituras
Lustrabat studio recolens, omnemque suorum
Forte recensebat numerum, carosque nepotes
Fataque fortunasque virum moresque manusque.
Isque ubi tendentem adversum per gramina vidit
(685) Aenean, alacris palmas utrasque tetendit,
Effusaeque genis lacrymae, & vox excidit ore:
Venisti tandem, tuaque exspectata parenti
Vicit iter durum pietas? datur ora tueri,
Nate, tua, & notas audire, & reddere voces?
(690) Sic equidem ducebam animo rebarque futurum
Tempora dinumerans, nec me mea cura fefellit.
Quas ego te terras, & quanta per aequora vectum
Accipio! quantis jactatum, nate, periclis!
Quam metui ne quid Libyae tibi regna nocerent!
(695) Ille autem: tua me, genitor, tua tristis imago
Saepius occurrens haec limina tendere adegit;
Stant sale Tyrrheno classes. da jungere dextram,
Da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro.
Sic memorans largo fletu simul ora rigabat.
(700) Ter conatus ibi collo dare bracchia circum;
Ter frustra comprensa manus effugit imago,
Par levibus ventis volucrique simillima somno.
Interea videt Aeneas in valle reducta
Seclusum nemus, & virgulta sonantia sylvae,
(705) Lethaeumque domos placidas qui praenatat amnem.
Hunc circum innumerae gentes populique volabant:
Ac veluti in pratis ubi apes aestate serena
Floribus insidunt variis, & candida circum
Lilia funduntur, strepit omnis murmure campus.
(710) Horrescit visu subito causasque requirit
Inscius Aeneas, quae sint ea flumina porro,
Quive viri tanto complerint agmine ripas.
Tum pater Anchises: animae, quibus altera fato
Corpora debentur, Lethaei ad fluminis undam
(715) Securos latices, & longa oblivia potant.
Has equidem memorare tibi atque ostendere coram
Iampridem, hanc prolem cupio enumerare meorum,
Quo magis Italia mecum laetere reperta.
O pater, anne aliquas ad caelum hinc ire putandum est
(720) Sublimis animas iterumque ad tarda reverti
Corpora? quae lucis miseris tam dira cupido?
Dicam equidem nec te suspensum, nate, tenebo
Suscipit Anchises atque ordine singula pandit.
Principio caelum ac terras camposque liquentis
(725) Lucentemque globum lunae Titaniaque astra
Spiritus intus alit, totamque infusa per artus
Mens agitat molem, & magno se corpore miscet.
Inde hominum pecudumque genus vitaeque volantum
Et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus.
(730) Igneus est ollis vigor, & caelestis origo
Seminibus, quantum non noxia corpora tardant
Terrenique hebetant artus moribundaque membra.
Hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras
Dispiciunt clausae tenebris, & carcere caeco.
(735) Quin, & supremo cum lumine vita reliquit,
Non tamen omne malum miseris nec funditus omnes
Corporeae excedunt pestes, penitusque necesse est
Multa diu concreta modis inolescere miris.
Ergo exercentur poenis veterumque malorum
(740) Supplicia expendunt: aliae panduntur inanes
Suspensae ad ventos, aliis sub gurgite vasto
Infectum eluitur scelus aut exuritur igni:
Quisque suos patimur manis. exinde per amplum
Mittimur Elysium, & pauci laeta arva tenemus,
(745) Donec longa dies perfecto temporis orbe
Concretam exemit labem, purumque relinquit
Aetherium sensum atque aurai simplicis ignem.
Has omnis, ubi mille rotam volvere per annos,
Lethaeum ad fluvium deus evocat agmine magno,
(750) Scilicet immemores supera ut convexa revisant
Rursus, & incipiant in corpora velle reverti.
Dixerat Anchises natumque unaque Sibyllam
Conventus trahit in medios turbamque sonantem,
Et tumulum capit unde omnis longo ordine posset
(755) Adversos legere, & venientum discere vultus.
Nunc age, Dardaniam prolem quae deinde sequatur
Gloria, qui maneant Itala de gente nepotes,
Inlustris animas nostrumque in nomen ituras,
Expediam dictis, & te tua fata docebo.
(760) Ille, vides, pura juvenis qui nititur hasta,
Proxima sorte tenet lucis loca, primus ad auras
Aetherias Italo commixtus sanguine surget,
Silvius, Albanum nomen, tua postuma proles,
Quem tibi longaevo serum Lavinia conjux
(765) Educet sylvis regem regumque parentem,
Unde genus Longa nostrum dominabitur Alba.
Proximus ille Procas, Trojanae gloria gentis,
Et Capys, & Numitor, & qui te nomine reddet
Silvius Aeneas, pariter pietate vel armis
(770) Egregius, si umquam regnandam acceperit Albam.
Qui juvenes! quantas ostentant, aspice, viris
Atque umbrata gerunt civili tempora quercu!
Hi tibi Nomentum, & Gabios urbemque Fidenam,
Hi Collatinas imponent montibus arces,
(775) Pometios Castrumque Inui Bolamque Coramque;
Haec tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae.
Quin, & avo comitem sese Mauvortius addet
Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater
Educet. viden, ut geminae stant vertice cristae
(780) Et pater ipse suo superum jam signat honore?
En huius, nate, auspiciis illa inclyta Roma
Imperium terris, animos aequabit Olympo,
Septemque una sibi muro circumdabit arces,
Felix prole virum: qualis Berecyntia mater
(785) Invehitur curru Phrygias turrita per urbes
Laeta deum partu, centum complexa nepotes,
Omnis caelicolas, omnis supera alta tenentis.
Huc geminas nunc flecte acies, hanc aspice gentem
Romanosque tuos. hic Caesar, & omnis Iuli
(790) Progenies magnum caeli ventura sub axem.
Hic vir, hic est, tibi quem promitti saepius audis,
Augustus Caesar, divi genus, aurea condet
Saecula qui rursus Latio regnata per arva
Saturno quondam, super, & Garamantas, & Indos
(795) Proferet imperium; jacet extra sidera tellus,
Extra anni solisque vias, ubi caelifer Atlas
Axem umero torquet stellis ardentibus aptum.
Huius in adventum jam nunc, & Caspia regna
Responsis horrent divum, & Maeotia tellus,
(800) Et septemgemini turbant trepida ostia Nili.
Nec vero Alcides tantum telluris obivit,
Fixerit aeripedem cervam licet, aut Erymanthi
Pacarit nemora, & Lernam tremefecerit arcu;
Nec qui pampineis victor juga flectit habenis
(805) Liber, agens celso Nysae de vertice tigris.
Et dubitamus adhuc virtutem extendere factis,
Aut metus Ausonia prohibet consistere terra?
Quis procul ille autem ramis insignis olivae
Sacra ferens? nosco crinis incanaque menta
(810) Regis Romani primam qui legibus urbem
Fundabit, Curibus parvis, & paupere terra
Missus in imperium magnum. cui deinde subibit
Otia qui rumpet patriae residesque movebit
Tullus in arma viros, & jam desueta triumphis
(815) Agmina. quem juxta sequitur jactantior Ancus
Nunc quoque jam nimium gaudens popularibus auris.
Vis, & Tarquinios reges animamque superbam
Ultoris Bruti, fascisque videre receptos?
Consulis imperium hic primus saevasque securis
(820) Accipiet, natosque pater nova bella moventis
Ad poenam pulchra pro libertate vocabit,
Infelix, utcumque ferent ea facta minores:
Vincet amor patriae laudumque immensa cupido.
Quin Decios Drusosque procul saevumque securi
(825) Aspice Torquatum, & referentem signa Camillum.
Illae autem paribus quas fulgere cernis in armis,
Concordes animae nunc, & dum nocte prementur,
Heu quantum inter se bellum, si lumina vitae
Attigerint, quantas acies stragemque ciebunt,
(830) Aggeribus socer Alpinis atque arce Monoeci
Descendens, gener adversis instructus Eois!
Ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella
Neu patriae validas in viscera vertite viris;
Tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo,
(835) Proice tela manu, sanguis meus!—
Ille triumphata Capitolia ad alta Corintho
Victor aget currum caesis insignis Achivis.
Eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas
Ipsumque Aeaciden, genus armipotentis Achilli,
(840) Ultus avos Trojae templa, & temerata Minervae.
Quis te, magne Cato, tacitum aut te, Cosse, relinquat?
Quis Gracchi genus aut geminos, duo fulmina belli,
Scipiadas, cladem Libyae, parvoque potentem
Fabricium vel te sulco, Serrane, serentem?
(845) Quo fessum rapitis, Fabii? tu Maximus ille es,
Unus qui nobis cunctando restituis rem.
Excudent alii spirantia mollius aera
(credo equidem), vivos ducent de marmore vultus,
Orabunt causas melius, caelique meatus
(850) Describent radio, & surgentia sidera dicent:
Tu regere imperio populos, Romane, memento
(hae tibi erunt artes), pacique imponere morem,
Parcere subiectis, & debellare superbos.
Sic pater Anchises, atque haec mirantibus addit:
(855) aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis
Ingreditur victorque viros supereminet omnis.
Hic rem Romanam magno turbante tumultu
Sistet eques, sternet Poenos Gallumque rebellem,
Tertiaque arma patri suspendet capta Quirino.
(860) Atque hic Aeneas (una namque ire videbat
Egregium forma juvenem, & fulgentibus armis,
Sed frons laeta parum, & deiecto lumina vultu)
Quis, pater, ille, virum qui sic comitatur euntem?
Filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum?
(865) Qui strepitus circa comitum! quantum instar in ipso!
Sed nox atra caput tristi circumvolat umbra.
Tum pater Anchises lacrymis ingressus obortis:
O gnate, ingentem luctum ne quaere tuorum;
Ostendent terris hunc tantum fata nec ultra
(870) Esse sinent. nimium vobis Romana propago
Visa potens, superi, propria haec si dona fuissent.
Quantos ille virum magnam Mauortis ad urbem
Campus aget gemitus! vel quae, Tiberine, videbis
Funera, cum tumulum praeterlabere recentem!
(875) Nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos
In tantum spe tollet avos, nec Romula quondam
Ullo se tantum tellus jactabit alumno.
Heu pietas, heu prisca fides invictaque bello
Dextera! non illi se quisquam impune tulisset
(880) Obvius armato, seu cum pedes iret in hostem
Seu spumantis equi foderet calcaribus armos.
Heu, miserande puer, si qua fata aspera rumpas,
Tu Marcellus eris. manibus date lilia plenis
Purpureos spargam flores animamque nepotis
(885) His saltem accumulem donis, & fungar inani
Munere. sic tota passim regione vagantur
Aeris in campis latis atque omnia lustrant.
Quae postquam Anchises natum per singula duxit
Incenditque animum famae venientis amore,
(890) Exim bella viro memorat quae deinde gerenda,
Laurentisque docet populos urbemque Latini,
Et quo quemque modo fugiatque feratque laborem.
Sunt geminae Somni portae, quarum altera fertur
Cornea, qua veris facilis datur exitus umbris,
(895) Altera candenti perfecta nitens elephanto,
Sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes.
His ibi tum natum Anchises unaque Sibyllam
Prosequitur dictis portaque emittit eburna,
Ille viam secat ad navis sociosque revisit.
(900) Tum se ad Caietae recto fert limite portum.
Ancora de prora jacitur; stant litore puppes.

P. VERGILI MARONIS AENEIDOS LIBER SEPTIMVS
Tu quoque litoribus nostris, Aeneia nutrix,
Aeternam moriens famam, Caieta, dedisti;
Et nunc servat honos sedem tuus, ossaque nomen
Hesperia in magna, si qua est ea gloria, signat.
(5) At pius exsequiis Aeneas rite solutis,
Aggere composito tumuli, postquam alta quierunt
Aequora, tendit iter velis portumque relinquit.
Aspirant aurae in noctem nec candida cursus
Luna negat, splendet tremulo sub lumine pontus.
(10) Proxima Circaeae raduntur litora terrae,
Dives inaccessos ubi Solis filia lucos
Adsiduo resonat cantu, tectisque superbis
Urit odoratam nocturna in lumina cedrum
Arguto tenuis percurrens pectine telas.
(15) Hinc exaudiri gemitus iraeque leonum
Vincla recusantum, & sera sub nocte rudentum,
Saetigerique sues atque in praesepibus ursi
Saevire ac formae magnorum ululare luporum,
Quos hominum ex facie dea saeva potentibus herbis
(20) Induerat Circe in vultus ac terga ferarum.
Quae ne monstra pii paterentur talia Troes
Delati in portus neu litora dira subirent,
Neptunus ventis implevit vela secundis,
Atque fugam dedit, & praeter vada fervida vexit.
(25) Iamque rubescebat radiis mare, & aethere ab alto
Aurora in roseis fulgebat lutea bigis,
Cum venti posuere omnisque repente resedit
Flatus, & in lento luctantur marmore tonsae.
Atque hic Aeneas ingentem ex aequore lucum
(30) Prospicit. hunc inter fluvio Tiberinus amoeno
Verticibus rapidis, & multa flavus harena
In mare prorumpit. variae circumque supraque
Adsuetae ripis volucres, & fluminis alveo
Aethera mulcebant cantu lucoque volabant.
(35) Flectere iter sociis terraeque advertere proras
Imperat, & laetus fluvio succedit opaco.
Nunc age, qui reges, Erato, quae tempora, rerum
Quis Latio antiquo fuerit status, advena classem
Cum primum Ausoniis exercitus appulit oris,
(40) Expediam, & primae revocabo exordia pugnae.
Tu vatem, tu, diva, mone. dicam horrida bella,
Dicam acies actosque animis in funera reges,
Tyrrhenamque manum totamque sub arma coactam
Hesperiam. major rerum mihi nascitur ordo,
(45) Maius opus moveo. Rex arva Latinus, & urbes
Iam senior longa placidas in pace regebat.
Hunc Fauno, & nympha genitum Laurente Marica
Accipimus; Fauno Picus pater, isque parentem
Te, Saturne, refert, tu sanguinis ultimus auctor.
(50) Filius huic fato divum prolesque virilis
Nulla fuit, primaque oriens erepta juventa est.
Sola domum, & tantas servabat filia sedes
Iam matura viro, jam plenis nubilis annis.
Multi illam magno e Latio totaque petebant
(55) Ausonia; petit ante alios pulcherrimus omnis
Turnus, avis atavisque potens, quem regia conjux
Adiungi generum miro properabat amore;
Sed variis portenta deum terroribus obstant.
Laurus erat tecti medio in penetralibus altis
(60) Sacra comam multosque metu servata per annos,
Quam pater inventam, primas cum conderet arces,
Ipse ferebatur Phoebo sacrasse Latinus,
Laurentisque ab ea nomen posuisse colonis.
Huius apes summum densae (mirabile dictu)
(65) Stridore ingenti liquidum trans aethera vectae
Obsedere apicem, & pedibus per mutua nexis
Examen subitum ramo frondente pependit.
Continuo vates externum cernimus inquit
adventare virum, & partis petere agmen easdem
(70) Partibus ex isdem, & summa dominarier arce.
Praeterea, castis adolet dum altaria taedis,
Et juxta genitorem astat Lavinia virgo,
Visa (nefas) longis comprendere crinibus ignem
Atque omnem ornatum flamma crepitante cremari,
(75) Regalisque accensa comas, accensa coronam
Insignem gemmis; tum fumida lumine fuluo
Involvi ac totis Volcanum spargere tectis.
Id vero horrendum ac visu mirabile ferri:
Namque fore inlustrem fama fatisque canebant
(80) Ipsam, sed populo magnum portendere bellum.
At rex sollicitus monstris oracula Fauni,
Fatidici genitoris, adit lucosque sub alta
Consulit Albunea, nemorum quae maxima sacro
Fonte sonat saevamque exhalat opaca mephitim.
(85) Hinc Italae gentes omnisque Oenotria tellus
In dubiis responsa petunt; huc dona sacerdos
Cum tulit, & caesarum ovium sub nocte silenti
Pellibus incubuit stratis somnosque petivit,
Multa modis simulacra videt volitantia miris
(90) Et varias audit voces fruiturque deorum
Conloquio atque imis Acheronta adfatur Avernis.
Hic, & tum pater ipse petens responsa Latinus
Centum lanigeras mactabat rite bidentis,
Atque harum effultus tergo stratisque jacebat
(95) Velleribus: subita ex alto vox reddita luco est:
ne pete conubiis natam sociare Latinis,
O mea progenies, thalamis neu crede paratis;
Externi venient generi, qui sanguine nostrum
Nomen in astra ferant, quorumque à stirpe nepotes
(100) Omnia sub pedibus, qua sol utrumque recurrens
Aspicit Oceanum, vertique regique videbunt.
Haec responsa patris Fauni monitusque silenti
Nocte datos non ipse suo premit ore Latinus,
Sed circum late volitans jam Fama per urbes
(105) Ausonias tulerat, cum Laomedontia pubes
Gramineo ripae religavit ab aggere classem.
Aeneas primique duces, & pulcher Iulus
Corpora sub ramis deponunt arboris altae,
Instituuntque dapes, & adorea liba per herbam
(110) Subiciunt epulis (sic Iuppiter ipse monebat)
Et Cereale solum pomis agrestibus augent.
Consumptis hic forte aliis, ut vertere morsus
Exiguam in Cererem penuria adegit edendi,
Et violare manu malisque audacibus orbem
(115) Fatalis crusti patulis nec parcere quadris:
Heus, etiam mensas consumimus? inquit Iulus,
Nec plura, adludens. ea vox audita laborum
Prima tulit finem, primamque loquentis ab ore
Eripuit pater ac stupefactus numine pressit.
(120) Continuo salve fatis mihi debita tellus
Vosque ait ô fidi Trojae salvete penates:
Hic domus, haec patria est. genitor mihi talia namque
(nunc repeto) Anchises fatorum arcana reliquit:
cum te, nate, fames ignota ad litora vectum
(125) Accisis coget dapibus consumere mensas,
Tum sperare domos defessus, ibique memento
Prima locare manu molirique aggere tecta.
Haec erat illa fames, haec nos suprema manebat
Exitiis positura modum.
(130) Quare agite, & primo laeti cum lumine solis
Quae loca, quive habeant homines, ubi moenia gentis,
Vestigemus, & à portu diversa petamus.
Nunc pateras libate Iovi precibusque vocate
Anchisen genitorem, & vina reponite mensis.
(135) Sic deinde effatus frondenti tempora ramo
Implicat, & geniumque loci primamque deorum
Tellurem Nymphasque, & adhuc ignota precatur
Flumina, tum Noctem Noctisque orientia signa
Idaeumque Iovem Phrygiamque ex ordine matrem
(140) Invocat, & duplicis caeloque Ereboque parentis.
Hic pater omnipotens ter caelo clarus ab alto
Intonuit, radiisque ardentem lucis, & auro
Ipse manu quatiens ostendit ab aethere nubem.
Diditur hic subito Trojana per agmina rumor
(145) Advenisse diem quo debita moenia condant.
Certatim instaurant epulas atque omine magno
Crateras laeti statuunt, & vina coronant.
Postera cum prima lustrabat lampade terras
Orta dies, urbem, & finis, & litora gentis
(150) Diversi explorant: haec fontis stagna Numici,
Hunc Thybrim fluvium, hic fortis habitare Latinos.
Tum satus Anchisa delectos ordine ab omni
Centum oratores augusta ad moenia regis
Ire jubet, ramis velatos Palladis omnis,
(155) Donaque ferre viro pacemque exposcere Teucris.
Haud mora, festinant jussi rapidisque feruntur
Passibus. ipse humili designat moenia fossa
Moliturque locum, primasque in litore sedes
Castrorum in morem pinnis atque aggere cingit.
(160) Iamque iter emensi turris ac tecta Latinorum
Ardua cernebant juvenes muroque subibant.
Ante urbem pueri, & primaevo flore juventus
Exercentur equis domitantque in pulvere currus,
Aut acris tendunt arcus aut lenta lacertis
(165) Spicula contorquent, cursuque ictuque lacessunt:
Cum praevectus equo longaevi regis ad auris
Nuntius ingentis ignota in veste reportat
Advenisse viros. ille intra tecta vocari
Imperat, & solio medius consedit avito.
(170) Tectum augustum, ingens, centum sublime columnis
Urbe fuit summa, Laurentis regia Pici,
Horrendum sylvis, & religione parentum.
Hic sceptra accipere, & primos attollere fascis
Regibus omen erat; hoc illis curia templum,
(175) Hae sacris sedes epulis; hic ariete caeso
Perpetuis soliti patres considere mensis.
Quin etiam veterum effigies ex ordine avorum
Antiqua e cedro, Italusque paterque Sabinus
Vitisator curvam servans sub imagine falcem,
(180) Saturnusque senex Ianique bifrontis imago
Vestibulo astabant, aliique ab origine reges,
Martiaque ob patriam pugnando vulnera passi.
Multaque praeterea sacris in postibus arma,
Captivi pendent currus curvaeque secures
(185) Et cristae capitum, & portarum ingentia claustra
Spiculaque clypeique ereptaque rostra carinis.
Ipse Quirinali lituo parvaque sedebat
Succinctus trabea laevaque ancile gerebat
Picus, equum domitor, quem capta cupidine conjux
(190) Aurea percussum virga versumque venenis
Fecit avem Circe sparsitque coloribus alas.
Tali intus templo divum patriaque Latinus
Sede sedens Teucros ad sese in tecta vocavit,
Atque haec ingressis placido prior edidit ore:
(195) Dicite, Dardanidae (neque enim nescimus, & urbem
Et genus, auditique advertitis aequore cursum),
Quid petitis? quae causa rates aut cuius egentis
Litus ad Ausonium tot per vada caerula vexit?
Sive errore viae seu tempestatibus acti,
(200) Qualia multa mari nautae patiuntur in alto,
Fluminis intrastis ripas portuque sedetis,
Ne fugite hospitium, neve ignorate Latinos
Saturni gentem haud vinclo nec legibus aequam,
Sponte sua veterisque dei se more tenentem.
(205) Atque equidem memini (fama est obscurior annis)
Auruncos ita ferre senes, his ortus ut agris
Dardanus Idaeas Phrygiae penetrarit ad urbes
Threiciamque Samum, quae nunc Samothracia fertur.
Hinc illum Corythi Tyrrhena ab sede profectum
(210) Aurea nunc solio stellantis regia caeli
Accipit, & numerum divorum altaribus auget.
Dixerat, & dicta Ilioneus sic voce secutus:
rex, genus egregium Fauni, nec fluctibus actos
Atra subegit hiems vestris succedere terris,
(215) Nec sidus regione viae litusve fefellit:
Consilio hanc omnes animisque volentibus urbem
Adferimur pulsi regnis, quae maxima quondam
Extremo veniens sol aspiciebat Olympo.
Ab Iove principium generis, Iove Dardana pubes
(220) Gaudet avo, rex ipse Iovis de gente suprema:
Troius Aeneas tua nos ad limina misit.
Quanta per Idaeos saevis effusa Mycenis
Tempestas ierit campos, quibus actus uterque
Europae atque Asiae fatis concurrerit orbis,
(225) Audiit, & si quem tellus extrema refuso
Summovet Oceano, & si quem extenta plagarum
Quattuor in medio dirimit plaga solis iniqui.
Diluvio ex illo tot vasta per aequora vecti
Dis sedem exiguam patriis litusque rogamus
(230) Innocuum, & cunctis undamque auramque patentem.
Non erimus regno indecores, nec vestra feretur
Fama levis tantique abolescet gratia facti,
Nec Trojam Ausonios gremio excepisse pigebit.
Fata per Aeneae juro dextramque potentem,
(235) Sive fide seu quis bello est expertus, & armis:
Multi nos populi, multae (ne temne, quod ultro
Praeferimus manibus vittas ac verba precantia)
Et petiere sibi, & volvere adiungere gentes;
Sed nos fata deum vestras exquirere terras
(240) Imperiis egere suis. hinc Dardanus ortus,
Huc repetit jussisque ingentibus urget Apollo
Tyrrhenum ad Thybrim, & fontis vada sacra Numici.
Dat tibi praeterea fortunae parva prioris
Munera, reliquias Troja ex ardente receptas.
(245) Hoc pater Anchises auro libabat ad aras,
Hoc Priami gestamen erat cum jura vocatis
More daret populis, sceptrumque sacerque tiaras
Iliadumque labor vestes.
Talibus Ilionei dictis defixa Latinus
(250) Obtutu tenet ora soloque immobilis haeret,
Intentos volvens oculos. nec purpura regem
Picta movet nec sceptra movent Priameia tantum
Quantum in conubio natae thalamoque moratur,
Et veteris Fauni volvit sub pectore sortem:
(255) Hunc illum fatis externa ab sede profectum
Portendi generum paribusque in regna vocari
Auspiciis, huic progeniem virtute futuram
Egregiam, & totum quae viribus occupet orbem.
Tandem laetus ait: di nostra incepta secundent
(260) Auguriumque suum! dabitur, Trojane, quod optas.
Munera nec sperno: non vobis rege Latino
Divitis uber agri Trojaeve opulentia deerit.
Ipse modo Aeneas, nostri si tanta cupido est,
Si jungi hospitio properat sociusque vocari,
(265) Adveniat, vultus neve exhorrescat amicos:
Pars mihi pacis erit dextram tetigisse tyranni.
Vos contra regi mea nunc mandata referte:
Est mihi nata, viro gentis quam jungere nostrae
Non patrio ex adyto sortes, non plurima caelo
(270) Monstra sinunt; generos externis adfore ab oris,
Hoc Latio restare canunt, qui sanguine nostrum
Nomen in astra ferant. hunc illum poscere fata
Et reor et, si quid veri mens augurat, opto.
Haec effatus equos numero pater eligit omni
(275) (stabant ter centum nitidi in praesepibus altis);
Omnibus extemplo Teucris jubet ordine duci
Instratos ostro alipedes pictisque tapetis
(aurea pectoribus demissa monilia pendent,
Tecti auro fulvum mandunt sub dentibus aurum),
(280) Absenti Aeneae currum geminosque jugalis
Semine ab aetherio spirantis naribus ignem,
Illorum de gente patri quos daedala Circe
Supposita de matre nothos furata creavit.
Talibus Aeneadae donis dictisque Latini
(285) Sublimes in equis redeunt pacemque reportant.
Ecce autem Inachiis sese referebat ab Argis
Saeva Iovis conjux aurasque invecta tenebat,
Et laetum Aenean classemque ex aethere longe
Dardaniam Siculo prospexit ab usque Pachyno.
(290) Moliri jam tecta videt, jam fidere terrae,
Deseruisse rates: stetit acri fixa dolore.
Tum quassans caput haec effundit pectore dicta:
Heu stirpem invisam, & fatis contraria nostris
Fata Phrygum! num Sigeis occumbere campis,
(295) Num capti potuere capi? num incensa cremavit
Troja viros? medias acies mediosque per ignis
Invenere viam. at, credo, mea numina tandem
Fessa jacent, odiis aut exsaturata quievi.
Quin etiam patria excussos infesta per undas
(300) Ausa sequi, & profugis toto me opponere ponto.
Absumptae in Teucros vires caelique marisque.
Quid Syrtes aut Scylla mihi, quid vasta Charybdis
Profuit? optato conduntur Thybridis alveo
Securi pelagi atque mei. Mars perdere gentem
(305) Immanem Lapithum valuit, concessit in iras
Ipse deum antiquam genitor Calydona Dianae,
Quod scelus aut Lapithas tantum aut Calydona merentem?
Ast ego, magna Iovis conjux, nil linquere inausum
Quae potui infelix, quae memet in omnia verti,
(310) Vincor ab Aenea. quod si mea numina non sunt
Magna satis, dubitem haud equidem implorare quod usquam est:
Flectere si nequeo superos, Acheronta movebo.
Non dabitur regnis, esto, prohibere Latinis,
Atque immota manet fatis Lavinia conjux:
(315) At trahere atque moras tantis licet addere rebus,
At licet amborum populos exscindere regum.
Hac gener atque socer coeant mercede suorum:
Sanguine Trojano, & Rutulo dotabere, virgo,
Et Bellona manet te pronuba. nec face tantum
(320) Cisseis praegnas ignis enixa jugalis;
Quin idem Veneri partus suus, & Paris alter,
Funestaeque iterum recidiva in Pergama taedae.
Haec ubi dicta dedit, terras horrenda petivit;
Luctificam Allecto dirarum ab sede dearum
(325) Infernisque ciet tenebris, cui tristia bella
Iraeque insidiaeque, & crimina noxia cordi.
Odit, & ipse pater Pluton, odere sorores
Tartareae monstrum: tot sese vertit in ora,
Tam saevae facies, tot pullulat atra colubris.
(330) Quam Iuno his acuit verbis ac talia fatur:
Hunc mihi da proprium, virgo sata Nocte, laborem,
Hanc operam, ne noster honos infractave cedat
Fama loco, neu conubiis ambire Latinum
Aeneadae possint Italosve obsidere finis.
(335) Tu potes unanimos armare in proelia fratres
Atque odiis versare domos, tu verbera tectis
Funereasque inferre faces, tibi nomina mille,
Mille nocendi artes. fecundum concute pectus,
Dissice compositam pacem, sere crimina belli;
(340) Arma velit poscatque simul rapiatque juventus.
Exim Gorgoneis Allecto infecta venenis
Principio Latium, & Laurentis tecta tyranni
Celsa petit, tacitumque obsedit limen Amatae,
Quam super adventu Teucrum Turnique hymenaeis
(345) Femineae ardentem curaeque iraeque coquebant.
Huic dea caeruleis unum de crinibus anguem
Conicit, inque sinum praecordia ad intima subdit,
Quo furibunda domum monstro permisceat omnem.
Ille inter vestis, & levia pectora lapsus
(350) Volvitur attactu nullo, fallitque furentem
Vipeream inspirans animam; fit tortile collo
Aurum ingens coluber, fit longae taenia vittae
Innectitque comas, & membris lubricus errat.
Ac dum prima lues udo sublapsa veneno
(355) Pertemptat sensus atque ossibus implicat ignem
Necdum animus toto percepit pectore flammam,
Mollius, & solito matrum de more locuta est,
Multa super natae lacrymans Phrygiisque hymenaeis:
exsulibusne datur ducenda Lavinia Teucris,
(360) O genitor, nec te miseret nataeque tuique?
Nec matris miseret, quam primo Aquilone relinquet
Perfidus alta petens abducta virgine praedo?
At non sic Phrygius penetrat Lacedaemona pastor,
Ledaeamque Helenam Trojanas vexit ad urbes?
(365) Quid tua sancta fides? quid cura antiqua tuorum
Et consanguineo totiens data dextera Turno?
Si gener externa petitur de gente Latinis,
Idque sedet, Faunique premunt te jussa parentis,
Omnem equidem sceptris terram quae libera nostris
(370) Dissidet externam reor, & sic dicere divos.
Et Turno, si prima domus repetatur origo,
Inachus Acrisiusque patres mediaeque Mycenae.
His ubi nequiquam dictis experta Latinum
Contra stare videt, penitusque in viscera lapsum
(375) Serpentis furiale malum totamque pererrat,
Tum vero infelix ingentibus excita monstris
Immensam sine more furit lymphata per urbem.
Ceu quondam torto volitans sub verbere turbo,
Quem pueri magno in gyro vacua atria circum
(380) Intenti ludo exercent—ille actus habena
Curvatis fertur spatiis; stupet inscia supra
Impubesque manus mirata volubile buxum;
Dant animos plagae: non cursu segnior illo
Per medias urbes agitur populosque ferocis.
(385) Quin etiam in sylvas simulato numine Bacchi
Maius adorta nefas majoremque orsa furorem
Evolat, & natam frondosis montibus abdit,
Quo thalamum eripiat Teucris taedasque moretur,
Euhoe Bacche fremens, solum te virgine dignum
(390) Vociferans: etenim mollis tibi sumere thyrsos,
Te lustrare choro, sacrum tibi pascere crinem.
Fama volat, furiisque accensas pectore matres
Idem omnis simul ardor agit nova quaerere tecta.
Deseruere domos, ventis dant colla comasque;
(395) Ast aliae tremulis ululatibus aethera complent
Pampineasque gerunt incinctae pellibus hastas.
Ipsa inter medias flagrantem fervida pinum
Sustinet ac natae Turnique canit hymenaeos
Sanguineam torquens aciem, torvumque repente
(400) Clamat: io matres, audite, ubi quaeque, Latinae:
Si qua piis animis manet infelicis Amatae
Gratia, si juris materni cura remordet,
Solvite crinalis vittas, capite orgia mecum.
Talem inter sylvas, inter deserta ferarum
(405) Reginam Allecto stimulis agit undique Bacchi.
Postquam visa satis primos acuisse furores
Consiliumque omnemque domum vertisse Latini,
Protinus hinc fuscis tristis dea tollitur alis
Audacis Rutuli ad muros, quam dicitur urbem
(410) Acrisioneis Danae fundasse colonis
Praecipiti delata Noto. locus Ardea quondam
Dictus avis, & nunc magnum manet Ardea nomen,
Sed fortuna fuit. tectis hic Turnus in altis
Iam mediam nigra carpebat nocte quietem.
(415) Allecto toruam faciem, & furialia membra
Exuit, in vultus sese transformat anilis
Et frontem obscenam rugis arat, induit albos
Cum vitta crinis, tum ramum innectit olivae;
Fit Calybe Iunonis anus templique sacerdos,
(420) Et juveni ante oculos his se cum vocibus offert:
Turne, tot incassum fusos patiere labores,
Et tua Dardaniis transcribi sceptra colonis?
Rex tibi conjugium, & quaesitas sanguine dotes
Abnegat, externusque in regnum quaeritur heres.
(425) I nunc, ingratis offer te, inrise, periclis;
Tyrrhenas, i, sterne acies, tege pace Latinos.
Haec adeo tibi me, placida cum nocte jaceres,
Ipsa palam fari omnipotens Saturnia jussit.
Quare age, & armari pubem portisque moveri
(430) Laetus in arva para, & Phrygios qui flumine pulchro
Consedere duces pictasque exure carinas.
Caelestum vis magna jubet. rex ipse Latinus,
Ni dare conjugium, & dicto parere fatetur,
Sentiat, & tandem Turnum experiatur in armis.
(435) Hic juvenis vatem inridens sic orsa vicissim
Ore refert: classis invectas Thybridis undam
Non, ut rere, meas effugit nuntius auris;
Ne tantos mihi finge metus. nec regia Iuno
Immemor est nostri.
(440) Sed te victa situ verique effeta senectus,
O mater, curis nequiquam exercet, & arma
Regum inter falsa vatem formidine ludit.
Cura tibi divum effigies, & templa tueri;
Bella viri pacemque gerent quis bella gerenda.
(445) Talibus Allecto dictis exarsit in iras.
At juveni oranti subitus tremor occupat artus,
Deriguere oculi: tot Erinys sibilat hydris
Tantaque se facies aperit; tum flammea torquens
Lumina cunctantem, & quaerentem dicere plura
(450) Reppulit, & geminos erexit crinibus anguis,
Verberaque insonuit rabidoque haec addidit ore:
en ego victa situ, quam veri effeta senectus
Arma inter regum falsa formidine ludit.
Respice ad haec: adsum dirarum ab sede sororum,
(455) Bella manu letumque gero.
Sic effata facem juveni coniecit, & atro
Lumine fumantis fixit sub pectore taedas.
Olli somnum ingens rumpit pavor, ossaque, & artus
Perfundit toto proruptus corpore sudor.
(460) Arma amens fremit, arma toro tectisque requirit;
Saevit amor ferri, & scelerata insania belli,
Ira super: magno veluti cum flamma sonore
Virgea suggeritur costis undantis aeni
Exsultantque aestu latices, furit intus aquai
(465) Fumidus atque alte spumis exuberat amnis,
Nec jam se capit unda, volat vapor ater ad auras.
Ergo iter ad regem polluta pace Latinum
Indicit primis juvenum, & jubet arma parari,
Tutari Italiam, detrudere finibus hostem;
(470) Se satis ambobus Teucrisque venire Latinisque.
Haec ubi dicta dedit divosque in vota vocavit,
Certatim sese Rutuli exhortantur in arma.
Hunc decus egregium formae movet atque juventae,
Hunc atavi reges, hunc claris dextera factis.
(475) Dum Turnus Rutulos animis audacibus implet,
Allecto in Teucros Stygiis se concitat alis,
Arte nova, speculata locum, quo litore pulcher
Insidiis cursuque feras agitabat Iulus.
Hic subitam canibus rabiem Cocytia virgo
(480) Obicit, & noto naris contingit odore,
Ut cervum ardentes agerent; quae prima laborum
Causa fuit belloque animos accendit agrestis.
Cervus erat forma praestanti, & cornibus ingens,
Tyrrhidae pueri quem matris ab ubere raptum
(485) Nutribant Tyrrhusque pater, cui regia parent
Armenta, & late custodia credita campi.
Adsuetum imperiis soror omni Silvia cura
Mollibus intexens ornabat cornua sertis,
Pectebatque ferum puroque in fonte lavabat.
(490) Ille manum patiens mensaeque adsuetus erili
Errabat sylvis rursusque ad limina nota
Ipse domum sera quamvis se nocte ferebat.
Hunc procul errantem rabidae venantis Iuli
Commovere canes, fluvio cum forte secundo
(495) Deflueret ripaque aestus viridante levaret.
Ipse etiam eximiae laudis succensus amore
Ascanius curvo derexit spicula cornu;
Nec dextrae erranti deus afuit, actaque multo
Perque uterum sonitu perque ilia venit harundo.
(500) Saucius at quadripes nota intra tecta refugit
Successitque gemens stabulis, questuque cruentus
Atque imploranti similis tectum omne replebat.
Silvia prima soror palmis percussa lacertos
Auxilium vocat, & duros conclamat agrestis.
(505) Olli (pestis enim tacitis latet aspera sylvis)
Improvisi adsunt, hic torre armatus obusto,
Stipitis hic gravidi nodis; quod cuique repertum
Rimanti telum ira facit. vocat agmina Tyrrhus,
Quadrifidam quercum cuneis ut forte coactis
(510) Scindebat rapta spirans immane securi.
At saeva e speculis tempus dea nacta nocendi
Ardua tecta petit stabuli, & de culmine summo
Pastorale canit signum cornuque recurvo
Tartaream intendit vocem, qua protinus omne
(515) Contremuit nemus, & sylvae insonuere profundae;
Audiit, & Triviae longe lacus, audiit amnis
Sulpurea Nar albus aqua fontesque Velini,
Et trepidae matres pressere ad pectora natos.
Tum vero ad vocem celeres, qua bucina signum
(520) Dira dedit, raptis concurrunt undique telis
Indomiti agricolae, nec non, & Troja pubes
Ascanio auxilium castris effundit apertis.
Derexere acies. non jam certamine agresti
Stipitibus duris agitur sudibusve praeustis,
(525) Sed ferro ancipiti decernunt atraque late
Horrescit strictis seges ensibus, aeraque fulgent
Sole lacessita, & lucem sub nubila jactant:
Fluctus uti primo coepit cum albescere vento,
Paulatim sese tollit mare, & altius undas
(530) Erigit, inde imo consurgit ad aethera fundo.
Hic juvenis primam ante aciem stridente sagitta,
Natorum Tyrrhi fuerat qui maximus, Almo,
Sternitur; haesit enim sub gutture vulnus, & udae
Vocis iter tenuemque inclusit sanguine vitam.
(535) Corpora multa virum circa seniorque Galaesus,
Dum paci medium se offert, justissimus unus
Qui fuit Ausoniisque olim ditissimus arvis:
Quinque greges illi balantum, quina redibant
Armenta, & terram centum vertebat aratris.
(540) Atque ea per campos aequo dum Marte geruntur,
Promissi dea facta potens, ubi sanguine bellum
Imbuit, & primae commisit funera pugnae,
Deserit Hesperiam, & caeli conversa per auras
Iunonem victrix adfatur voce superba:
(545) en, perfecta tibi bello discordia tristi;
Dic in amicitiam coeant, & foedera jungant.
Quandoquidem Ausonio respersi sanguine Teucros,
Hoc etiam his addam, tua si mihi certa voluntas:
Finitimas in bella feram rumoribus urbes,
(550) Accendamque animos insani Martis amore
Undique ut auxilio veniant; spargam arma per agros.
Tum contra Iuno: terrorum, & fraudis abunde est:
Stant belli causae, pugnatur comminus armis,
Quae fors prima dedit sanguis novus imbuit arma.
(555) Talia conjugia, & talis celebrent hymenaeos
Egregium Veneris genus, & rex ipse Latinus.
Te super aetherias errare licentius auras
Haud pater ille velit, summi regnator Olympi.
Cede locis. ego, si qua super fortuna laborum est,
(560) Ipsa regam. talis dederat Saturnia voces;
Illa autem attollit stridentis anguibus alas
Cocytique petit sedem supera ardua linquens.
Est locus Italiae medio sub montibus altis,
Nobilis, & fama multis memoratus in oris,
(565) Amsancti valles; densis hunc frondibus atrum
Urget utrimque latus nemoris, medioque fragosus
Dat sonitum saxis, & torto vertice torrens.
Hic specus horrendum, & saevi spiracula Ditis
Monstrantur, ruptoque ingens Acheronte vorago
(570) Pestiferas aperit fauces, quis condita Erinys,
Invisum numen, terras caelumque levabat.
Nec minus interea extremam Saturnia bello
Imponit regina manum. ruit omnis in urbem
Pastorum ex acie numerus, caesosque reportant
(575) Almonem puerum foedatique ora Galaesi,
Implorantque deos obtestanturque Latinum.
Turnus adest medioque in crimine caedis, & igni
Terrorem ingeminat: Teucros in regna vocari,
Stirpem admisceri Phrygiam, se limine pelli.
(580) Tum quorum attonitae Baccho nemora avia matres
Insultant thiasis (neque enim leve nomen Amatae)
Undique collecti coeunt Martemque fatigant.
Ilicet infandum cuncti contra omina bellum,
Contra fata deum perverso numine poscunt.
(585) Certatim regis circumstant tecta Latini;
Ille velut pelago rupes immota resistit,
Ut pelagi rupes magno veniente fragore,
Quae sese multis circum latrantibus undis
Mole tenet; scopuli nequiquam, & spumea circum
(590) Saxa fremunt laterique inlisa refunditur alga.
Verum ubi nulla datur caecum exsuperare potestas
Consilium, & saevae nutu Iunonis eunt res,
Multa deos aurasque pater testatus inanis
frangimur heu fatis inquit ferimurque procella!
(595) Ipsi has sacrilego pendetis sanguine poenas,
O miseri. te, Turne, nefas, te triste manebit
Supplicium, votisque deos venerabere seris.
Nam mihi parta quies, omnisque in limine portus
Funere felici spolior. nec plura locutus
(600) Saepsit se tectis rerumque reliquit habenas.
Mos erat Hesperio in Latio, quem protinus urbes
Albanae coluere sacrum, nunc maxima rerum
Roma colit, cum prima movent in proelia Martem,
Sive Getis inferre manu lacrymabile bellum
(605) Hyrcanisve Arabisve parant, seu tendere ad Indos
Auroramque sequi Parthosque reposcere signa:
Sunt geminae Belli portae (sic nomine dicunt)
Religione sacrae, & saevi formidine Martis;
Centum aerei claudunt vectes aeternaque ferri
(610) Robora, nec custos absistit limine Ianus.
Has, ubi certa sedet patribus sententia pugnae,
Ipse Quirinali trabea cinctuque Gabino
Insignis reserat stridentia limina consul,
Ipse vocat pugnas; sequitur tum cetera pubes,
(615) Aereaque adsensu conspirant cornua rauco.
Hoc, & tum Aeneadis indicere bella Latinus
More jubebatur tristisque recludere portas.
Abstinuit tactu pater aversusque refugit
Foeda ministeria, & caecis se condidit umbris.
(620) Tum regina deum caelo delapsa morantis
Impulit ipsa manu portas, & cardine verso
Belli ferratos rumpit Saturnia postis.
Ardet inexcita Ausonia atque immobilis ante;
Pars pedes ire parat campis, pars arduus altis
(625) Pulverulentus equis furit; omnes arma requirunt.
Pars levis clypeos, & spicula lucida tergent
Arvina pingui subiguntque in cote securis;
Signaque ferre juvat sonitusque audire tubarum.
Quinque adeo magnae positis incudibus urbes
(630) Tela novant, Atina potens Tiburque superbum,
Ardea Crustumerique, & turrigerae Antemnae.
Tegmina tuta cavant capitum flectuntque salignas
Umbonum cratis; alii thoracas aenos
Aut levis ocreas lento ducunt argento;
(635) Vomeris huc, & falcis honos, huc omnis aratri
Cessit amor; recoquunt patrios fornacibus ensis.
Classica iamque sonant, it bello tessera signum;
Hic galeam tectis trepidus rapit, ille trementis
Ad juga cogit equos, clypeumque auroque trilicem
(640) Loricam induitur fidoque accingitur ense.
Pandite nunc Helicona, deae, cantusque movete,
Qui bello exciti reges, quae quemque secutae
Complerint campos acies, quibus Itala jam tum
Floruerit terra alma viris, quibus arserit armis;
(645) Et meministis enim, divae, & memorare potestis;
Ad nos vix tenuis famae perlabitur aura.
Primus init bellum Tyrrhenis asper ab oris
Contemptor divum Mezentius agminaque armat.
Filius huic juxta Lausus, quo pulchrior alter
(650) Non fuit excepto Laurentis corpore Turni;
Lausus, equum domitor debellatorque ferarum,
Ducit Agyllina nequiquam ex urbe secutos
Mille viros, dignus patriis qui laetior esset
Imperiis, & cui pater haud Mezentius esset.
(655) Post hos insignem palma per gramina currum
Victoresque ostentat equos satus Hercule pulchro
Pulcher Aventinus, clypeoque insigne paternum
Centum anguis cinctamque gerit serpentibus Hydram;
Collis Aventini sylva quem Rhea sacerdos
(660) Furtivum partu sub luminis edidit oras,
Mixta deo mulier, postquam Laurentia victor
Geryone exstincto Tirynthius attigit arva,
Tyrrhenoque boves in flumine lavit Hiberas.
Pila manu saevosque gerunt in bella dolones,
(665) Et tereti pugnant mucrone veruque Sabello.
Ipse pedes, tegimen torquens immane leonis,
Terribili impexum saeta cum dentibus albis
Indutus capiti, sic regia tecta subibat,
Horridus Herculeoque umeros innexus amictu.
(670) Tum gemini fratres Tiburtia moenia linquunt,
Fratris Tiburti dictam cognomine gentem,
Catillusque acerque Coras, Argiva juventus,
Et primam ante aciem densa inter tela feruntur:
Ceu duo nubigenae cum vertice montis ab alto
(675) Descendunt Centauri Homolen Othrymque nivalem
Linquentes cursu rapido; dat euntibus ingens
Silva locum, & magno cedunt virgulta fragore.
Nec Praenestinae fundator defuit urbis,
Volcano genitum pecora inter agrestia regem
(680) Inventumque focis omnis quem credidit aetas,
Caeculus. hunc legio late comitatur agrestis:
Quique altum Praeneste viri quique arva Gabinae
Iunonis gelidumque Anienem, & roscida rivis
Hernica saxa colunt, quos dives Anagnia pascis,
(685) Quos Amasene pater. non illis omnibus arma
Nec clypei currusve sonant; pars maxima glandes
Liventis plumbi spargit, pars spicula gestat
Bina manu, fulvosque lupi de pelle galeros
Tegmen habent capiti; vestigia nuda sinistri
(690) Instituere pedis, crudus tegit altera pero.
At Messapus, equum domitor, Neptunia proles,
Quem neque fas igni cuiquam nec sternere ferro,
Iam pridem resides populos desuetaque bello
Agmina in arma vocat subito ferrumque retractat.
(695) Hi Fescenninas acies Aequosque Faliscos,
Hi Soractis habent arces Flaviniaque arva
Et Cimini cum monte lacum lucosque Capenos.
Ibant aequati numero regemque canebant:
Ceu quondam nivei liquida inter nubila cycni
(700) Cum sese e pastu referunt, & longa canoros
Dant per colla modos, sonat amnis, & Asia longe
Pulsa palus.
Nec quisquam aeratas acies examine tanto
Misceri putet, aeriam sed gurgite ab alto
(705) Urgeri volucrum raucarum ad litora nubem.
Ecce Sabinorum prisco de sanguine magnum
Agmen agens Clausus magnique ipse agminis instar,
Claudia nunc à quo diffunditur, & tribus, & gens
Per Latium, postquam in partem data Roma Sabinis.
(710) Una ingens Amiterna cohors priscique Quirites,
Ereti manus omnis oliviferaeque Mutuscae;
Qui Nomentum urbem, qui Rosea rura Velini,
Qui Tetricae horrentis rupes montemque Severum
Casperiamque colunt Forulosque, & flumen Himellae,
(715) Qui Tiberim Fabarimque bibunt, quos frigida misit
Nursia, & Ortinae classes populique Latini,
Quosque secans infaustum interluit Allia nomen:
Quam multi Libyco volvuntur marmore fluctus
Saevus ubi Orion hibernis conditur undis,
(720) Vel cum sole novo densae torrentur aristae
Aut Hermi campo aut Lyciae flaventibus arvis.
Scuta sonant pulsuque pedum conterrita tellus.
Hinc Agamemnonius, Trojani nominis hostis,
Curru jungit Halaesus equos Turnoque ferocis
(725) Mille rapit populos, vertunt felicia Baccho
Massica qui rastris, & quos de collibus altis
Aurunci misere patres Sidicinaque juxta
Aequora, quique Cales linquunt amnisque vadosi
Accola Volturni, pariterque Saticulus asper
(730) Oscorumque manus. teretes sunt aclydes illis
Tela, sed haec lento mos est aptare flagello.
Laevas caetra tegit, falcati comminus enses.
Nec tu carminibus nostris indictus abibis,
Oebale, quem generasse Telon Sebethide nympha
(735) Fertur, Teleboum Capreas cum regna teneret,
Iam senior; patriis sed non, & filius arvis
Contentus late jam tum dicione premebat
Sarrastis populos, & quae rigat aequora Sarnus,
Quique Rufras Batulumque tenent atque arva Celemnae,
(740) Et quos maliferae despectant moenia Abellae,
Teutonico ritu soliti torquere cateias;
Tegmina quis capitum raptus de subere cortex
Aerataeque micant peltae, micat aereus ensis.
Et te montosae misere in proelia Nersae,
(745) Ufens, insignem fama, & felicibus armis,
Horrida praecipue cui gens adsuetaque multo
Venatu nemorum, duris Aequicula glaebis.
Armati terram exercent semperque recentis
Convectare juvat praedas, & vivere rapto.
(750) Quin, & Marruvia venit de gente sacerdos
Fronde super galeam, & felici comptus oliva
Archippi regis missu, fortissimus Umbro,
Vipereo generi, & graviter spirantibus hydris
Spargere qui somnos cantuque manuque solebat,
(755) Mulcebatque iras, & morsus arte levabat.
Sed non Dardaniae medicari cuspidis ictum
Evaluit neque eum juvere in vulnera cantus
Somniferi, & Marsis quaesitae montibus herbae.
Te nemus Angitiae, vitrea te Fucinus unda,
(760) Te liquidi flevere lacus.
Ibat, & Hippolyti proles pulcherrima bello,
Virbius, insignem quem mater Aricia misit,
Eductum Egeriae lucis umentia circum
litora, pinguis ubi, & placabilis ara Dianae.
(765) Namque ferunt fama Hippolytum, postquam arte novercae
Occiderit patriasque explerit sanguine poenas
Turbatis distractus equis, ad sidera rursus
Aetheria, & superas caeli venisse sub auras,
Paeoniis revocatum herbis, & amore Dianae.
(770) Tum pater omnipotens aliquem indignatus ab umbris
Mortalem infernis ad lumina surgere vitae,
Ipse repertorem medicinae talis, & artis
Fulmine Phoebigenam Stygias detrusit ad undas.
At Trivia Hippolytum secretis alma recondit
(775) Sedibus, & nymphae Egeriae nemorique relegat,
Solus ubi in sylvis Italis ignobilis aevum
Exigeret versoque ubi nomine Virbius esset.
Unde etiam templo Triviae lucisque sacratis
Cornipedes arcentur equi, quod litore currum
(780) Et juvenem monstris pavidi effudere marinis.
Filius ardentis haud setius aequore campi
Exercebat equos curruque in bella ruebat.
Ipse inter primos praestanti corpore Turnus
Vertitur arma tenens, & toto vertice supra est.
(785) Cui triplici crinita juba galea alta Chimaeram
Sustinet Aetnaeos efflantem faucibus ignis;
Tam magis illa fremens, & tristibus effera flammis
Quam magis effuso crudescunt sanguine pugnae.
At levem clypeum sublatis cornibus Io
(790) Auro insignibat, jam saetis obsita, jam bos,
Argumentum ingens, & custos virginis Argus,
Caelataque amnem fundens pater Inachus urna.
Insequitur nimbus peditum clypeataque totis
Agmina densentur campis, Argivaque pubes
(795) Auruncaeque manus, Rutuli veteresque Sicani,
Et Sacranae acies, & picti scuta Labici;
Qui saltus, Tiberine, tuos sacrumque Numici
Litus arant Rutulosque exercent vomere collis
Circaeumque jugum, quis Iuppiter Anxurus arvis
(800) Praesidet, & viridi gaudens Feronia luco;
Qua Saturae jacet atra palus gelidusque per imas
Quaerit iter vallis atque in mare conditur Ufens.
Hos super advenit Volsca de gente Camilla
Agmen agens equitum, & florentis aere catervas,
(805) Bellatrix, non illa colo calathisve Minervae
Femineas adsueta manus, sed proelia virgo
Dura pati cursuque pedum praevertere ventos.
Illa vel intactae segetis per summa volaret
Gramina nec teneras cursu laesisset aristas,
(810) Vel mare per medium fluctu suspensa tumenti
Ferret iter celeris nec tingeret aequore plantas.
Illam omnis tectis agrisque effusa juventus
Turbaque miratur matrum, & prospectat euntem,
Attonitis inhians animis ut regius ostro
(815) Velet honos levis umeros, ut fibula crinem
Auro internectat, Lyciam ut gerat ipsa pharetram
Et pastoralem praefixa cuspide myrtum.

P. VERGILI MARONIS AENEIDOS LIBER OCTAVVS
Ut belli signum Laurenti Turnus ab arce
Extulit, & rauco strepuerunt cornua cantu,
Utque acris concussit equos utque impulit arma,
Extemplo turbati animi, simul omne tumultu
(5) Coniurat trepido Latium saevitque juventus
Effera. ductores primi Messapus, & Ufens
Contemptorque deum Mezentius undique cogunt
Auxilia, & latos vastant cultoribus agros.
Mittitur, & magni Venulus Diomedis ad urbem
(10) Qui petat auxilium, & Latio consistere Teucros,
Advectum Aenean classi victosque penatis
Inferre, & fatis regem se dicere posci
Edoceat, multasque viro se adiungere gentis
Dardanio, & late Latio increbrescere nomen:
(15) Quid struat his coeptis, quem, si fortuna sequatur,
Eventum pugnae cupiat, manifestius ipsi
Quam Turno regi aut regi apparere Latino.
Talia per Latium. quae Laomedontius heros
Cuncta videns magno curarum fluctuat aestu,
(20) Atque animum nunc huc celerem nunc dividit illuc
In partisque rapit varias perque omnia versat,
Sicut aquae tremulum labris ubi lumen ahenis
Sole repercussum aut radiantis imagine lunae
Omnia pervolitat late loca, iamque sub auras
(25) Erigitur summique ferit laquearia tecti.
Nox erat, & terras animalia fessa per omnis
Alituum pecudumque genus sopor altus habebat,
Cum pater in ripa gelidique sub aetheris axe
Aeneas, tristi turbatus pectora bello,
(30) Procubuit seramque dedit per membra quietem.
Huic deus ipse loci fluvio Tiberinus amoeno
Populeas inter senior se attollere frondes
Visus (eum tenuis glauco velabat amictu
Carbasus, & crinis umbrosa tegebat harundo),
(35) Tum sic adfari, & curas his demere dictis:
O sate gente deum, Trojanam ex hostibus urbem
Qui revehis nobis aeternaque Pergama servas,
Exspectate solo Laurenti arvisque Latinis,
Hic tibi certa domus, certi (ne absiste) penates.
(40) Neu belli terrere minis; tumor omnis, & irae
Concessere deum.
Iamque tibi, ne vana putes haec fingere somnum,
litoreis ingens inventa sub ilicibus sus
Triginta capitum fetus enixa jacebit,
(45) Alba solo recubans, albi circum ubera nati.
[hic locus urbis erit, requies ea certa laborum,]
Ex quo ter denis urbem redeuntibus annis
Ascanius clari condet cognominis Albam.
Haud incerta cano. nunc qua ratione quod instat
(50) Expedias victor, paucis (adverte) docebo.
Arcades his oris, genus à Pallante profectum,
Qui regem Evandrum comites, qui signa secuti,
Delegere locum, & posuere in montibus urbem
Pallantis proavi de nomine Pallanteum.
(55) Hi bellum adsidue ducunt cum gente Latina;
Hos castris adhibe socios, & foedera junge.
Ipse ego te ripis, & recto flumine ducam,
Adversum remis superes subvectus ut amnem.
Surge age, nate dea, primisque cadentibus astris
(60) Iunoni fer rite preces, iramque minasque
Supplicibus supera votis. mihi victor honorem
Persolves. ego sum pleno quem flumine cernis
Stringentem ripas, & pinguia culta secantem,
Caeruleus Thybris, caelo gratissimus amnis.
(65) Hic mihi magna domus, celsis caput urbibus exit.
Dixit, deinde lacu fluvius se condidit alto
Ima petens; nox Aenean somnusque reliquit.
Surgit, & aetherii spectans orientia solis
Lumina rite cavis undam de flumine palmis
(70) Sustinet ac talis effundit ad aethera voces:
Nymphae, Laurentes Nymphae, genus amnibus unde est,
Tuque, ô Thybri tuo genitor cum flumine sancto,
Accipite Aenean, & tandem arcete periclis.
Quo te cumque lacus miserantem incommoda nostra
(75) Fonte tenent, quocumque solo pulcherrimus exis,
Semper honore meo, semper celebrabere donis
Corniger Hesperidum fluvius regnator aquarum.
Adsis ô tantum, & propius tua numina firmes.
Sic memorat, geminasque legit de classe biremis
(80) Remigioque aptat, socios simul instruit armis.
Ecce autem subitum atque oculis mirabile monstrum,
Candida per sylvam cum fetu concolor albo
Procubuit viridique in litore conspicitur sus;
Quam pius Aeneas tibi enim, tibi, maxima Iuno,
(85) Mactat sacra ferens, & cum grege sistit ad aram.
Thybris ea fluvium, quam longa est, nocte tumentem
Leniit, & tacita refluens ita substitit unda,
Mitis ut in morem stagni placidaeque paludis
Sterneret aequor aquis, remo ut luctamen abesset.
(90) Ergo iter inceptum celerant rumore secundo:
Labitur uncta vadis abies; mirantur, & undae,
Miratur nemus insuetum fulgentia longe
Scuta virum fluvio pictasque innare carinas.
Olli remigio noctemque diemque fatigant
(95) Et longos superant flexus, variisque teguntur
Arboribus, viridisque secant placido aequore sylvas.
Sol medium caeli conscenderat igneus orbem
Cum muros arcemque procul ac rara domorum
Tecta vident, quae nunc Romana potentia caelo
(100) Aequavit, tum res inopes Evandrus habebat.
Ocius advertunt proras urbique propinquant.
Forte die sollemnem illo rex Arcas honorem
Amphitryoniadae magno divisque ferebat
Ante urbem in luco. Pallas huic filius una,
(105) Una omnes juvenum primi pauperque senatus
Tura dabant, tepidusque cruor fumabat ad aras.
Ut celsas videre rates atque inter opacum
Adlabi nemus, & tacitos incumbere remis,
Terrentur visu subito cunctique relictis
(110) Consurgunt mensis. audax quos rumpere Pallas
Sacra vetat raptoque volat telo obvius ipse,
Et procul e tumulo: iuvenes, quae causa subegit
Ignotas temptare vias? quo tenditis? inquit.
Qui genus? unde domo? pacemne huc fertis an arma?
(115) Tum pater Aeneas puppi sic fatur ab alta
Paciferaeque manu ramum praetendit olivae:
Troiugenas ac tela vides inimica Latinis,
Quos illi bello profugos egere superbo.
Evandrum petimus. ferte haec, & dicite lectos
(120) Dardaniae venisse duces socia arma rogantis.
Obstipuit tanto percussus nomine Pallas:
egredere ô quicumque es ait coramque parentem
Adloquere ac nostris succede penatibus hospes.
Excepitque manu dextramque amplexus inhaesit;
(125) Progressi subeunt luco fluviumque relinquunt.
Tum regem Aeneas dictis adfatur amicis:
Optime Graiugenum, cui me Fortuna precari
Et vitta comptos voluit praetendere ramos,
Non equidem extimui Danaum quod ductor, & Arcas
(130) Quodque à stirpe fores geminis conjuctus Atridis;
Sed mea me virtus, & sancta oracula divum
Cognatique patres, tua terris didita fama,
Coniunxere tibi, & fatis egere volentem.
Dardanus, Iliacae primus pater urbis, & auctor,
(135) Electra, ut Grai perhibent, Atlantide cretus,
Advehitur Teucros; Electram maximus Atlas
Edidit, aetherios umero qui sustinet orbis.
Vobis Mercurius pater est, quem candida Maia
Cyllenae gelido conceptum vertice fudit;
(140) At Maiam, auditis si quicquam credimus, Atlas,
Idem Atlas generat caeli qui sidera tollit.
Sic genus amborum scindit se sanguine ab uno.
His fretus non legatos neque prima per artem
Temptamenta tui pepigi; me, me ipse meumque
(145) Obieci caput, & supplex ad limina veni.
Gens eadem, quae te, crudeli Daunia bello
Insequitur; nos si pellant nihil afore credunt
Quin omnem Hesperiam penitus sua sub juga mittant,
Et mare quod supra teneant quodque adluit infra.
(150) Accipe daque fidem. sunt nobis fortia bello
Pectora, sunt animi, & rebus spectata juventus.
Dixerat Aeneas. ille os oculosque loquentis
Iamdudum, & totum lustrabat lumine corpus.
Tum sic pauca refert: ut te, fortissime Teucrum,
(155) Accipio agnoscoque libens! ut verba parentis
Et vocem Anchisae magni vultumque recordor!
Nam memini Hesionae visentem regna sororis
Laomedontiaden Priamum Salamina petentem
Protinus Arcadiae gelidos invisere finis.
(160) Tum mihi prima genas vestibat flore juventas,
Mirabarque duces Teucros, mirabar, & ipsum
Laomedontiaden; sed cunctis altior ibat
Anchises. mihi mens juvenali ardebat amore
Compellare virum, & dextrae conjugere dextram;
(165) Accessi, & cupidus Phenei sub moenia duxi.
Ille mihi insignem pharetram Lyciasque sagittas
Discedens chlamydemque auro dedit intertextam,
Frenaque bina meus quae nunc habet aurea Pallas.
Ergo, & quam petitis juncta est mihi foedere dextra,
(170) Et lux cum primum terris se crastina reddet,
Auxilio laetos dimittam opibusque juvabo.
Interea sacra haec, quando huc venistis amici,
Annua, quae differre nefas, celebrate faventes
Nobiscum, & jam nunc sociorum adsuescite mensis.
(175) Haec ubi dicta, dapes jubet, & sublata reponi
Pocula gramineoque viros locat ipse sedili,
Praecipuumque toro, & villosi pelle leonis
Accipit Aenean solioque invitat acerno.
Tum lecti juvenes certatim araeque sacerdos
(180) Viscera tosta ferunt taurorum, onerantque canistris
Dona laboratae Cereris, Bacchumque ministrant.
Uescitur Aeneas simul, & Trojana juventus
Perpetui tergo bovis, & lustralibus extis.
Postquam exempta fames, & amor compressus edendi,
(185) Rex Evandrus ait: non haec sollemnia nobis,
Has ex more dapes, hanc tanti numinis aram
Vana superstitio veterumque ignara deorum
Imposuit: saevis, hospes Trojane, periclis
Servati facimus meritosque novamus honores.
(190) Iam primum saxis suspensam hanc aspice rupem,
Disiectae procul ut moles desertaque montis
Stat domus, & scopuli ingentem traxere ruinam.
Hic spelunca fuit vasto summota recessu,
Semihominis Caci facies quam dira tenebat
(195) Solis inaccessam radiis; semperque recenti
Caede tepebat humus, foribusque adfixa superbis
Ora virum tristi pendebant pallida tabo.
Huic monstro Volcanus erat pater: illius atros
Ore vomens ignis magna se mole ferebat.
(200) Attulit, & nobis aliquando optantibus aetas
Auxilium adventumque dei. nam maximus ultor
Tergemini nece Geryonae spoliisque superbus
Alcides aderat taurosque hac victor agebat
Ingentis, vallemque boves amnemque tenebant.
(205) At furis Caci mens effera, ne quid inausum
Aut intractatum scelerisve dolive fuisset,
Quattuor à stabulis praestanti corpore tauros
Avertit, totidem forma superante juvencas.
Atque hos, ne qua forent pedibus vestigia rectis,
(210) Cauda in speluncam tractos versisque viarum
Indiciis raptor saxo occultabat opaco;
Quaerenti nulla ad speluncam signa ferebant.
Interea, cum jam stabulis saturata moveret
Amphitryoniades armenta abitumque pararet,
(215) Discessu mugire boves atque omne querelis
Impleri nemus, & colles clamore relinqui.
Reddidit una boum vocem vastoque sub antro
Mugiit, & Caci spem custodita fefellit.
Hic vero Alcidae furiis exarserat atro
(220) Felle dolor: rapit arma manu nodisque gravatum
Robur, & aerii cursu petit ardua montis.
Tum primum nostri Cacum videre timentem
Turbatumque oculis; fugit ilicet ocior Euro
Speluncamque petit, pedibus timor addidit alas.
(225) Ut sese inclusit ruptisque immane catenis
Deiecit saxum, ferro quod, & arte paterna
Pendebat, fultosque emuniit obice postis,
Ecce furens animis aderat Tirynthius omnemque
Accessum lustrans huc ora ferebat, & illuc,
(230) Dentibus infrendens. ter totum fervidus ira
Lustrat Aventini montem, ter saxea temptat
Limina nequiquam, ter fessus valle resedit.
Stabat acuta silex praecisis undique saxis
Speluncae dorso insurgens, altissima visu,
(235) Dirarum nidis domus opportuna volucrum.
Hanc, ut prona jugo laevum incumbebat ad amnem,
Dexter in adversum nitens concussit, & imis
Avulsam solvit radicibus, inde repente
Impulit; impulsu quo maximus intonat aether,
(240) Dissultant ripae refluitque exterritus amnis.
At specus, & Caci detecta apparvit ingens
Regia, & umbrosae penitus patuere cavernae,
Non secus ac si qua penitus vi terra dehiscens
Infernas reseret sedes, & regna recludat
(245) Pallida, dis invisa, superque immane barathrum
Cernatur, trepident immisso lumine Manes.
Ergo insperata deprensum luce repente
Inclusumque cavo saxo atque insueta rudentem
Desuper Alcides telis premit, omniaque arma
(250) Advocat, & ramis vastisque molaribus instat.
Ille autem, neque enim fuga jam super ulla pericli,
Faucibus ingentem fumum (mirabile dictu)
Evomit involvitque domum caligine caeca
Prospectum eripiens oculis, glomeratque sub antro
(255) Fumiferam noctem commixtis igne tenebris.
Non tulit Alcides animis, seque ipse per ignem
Praecipiti iecit saltu, qua plurimus undam
Fumus agit nebulaque ingens specus aestuat atra.
Hic Cacum in tenebris incendia vana vomentem
(260) Corripit in nodum complexus, & angit inhaerens
Elisos oculos, & siccum sanguine guttur.
Panditur extemplo foribus domus atra revulsis
Abstractaeque boves abiurataeque rapinae
Caelo ostenduntur, pedibusque informe cadaver
(265) Protrahitur. nequeunt expleri corda tuendo
Terribilis oculos, vultum villosaque saetis
Pectora semiferi atque exstinctos faucibus ignis.
Ex illo celebratus honos laetique minores
Servavere diem, primusque Potitius auctor
(270) Et domus Herculei custos Pinaria sacri
Hanc aram luco statuit, quae maxima semper
Dicetur nobis, & erit quae maxima semper.
Quare agite, ô juvenes, tantarum in munere laudum
Cingite fronde comas, & pocula porgite dextris,
(275) Communemque vocate deum, & date vina volentes.
Dixerat, Herculea bicolor cum populus umbra
Velavitque comas foliisque innexa pependit,
Et sacer implevit dextram scyphus. ocius omnes
In mensam laeti libant divosque precantur.
(280) Devexo interea propior fit Vesper Olympo.
Iamque sacerdotes primusque Potitius ibant
Pellibus in morem cincti, flammasque ferebant.
Instaurant epulas, & mensae grata secundae
Dona ferunt cumulantque oneratis lancibus aras.
(285) Tum Salii ad cantus incensa altaria circum
Populeis adsunt evincti tempora ramis,
Hic juvenum chorus, ille senum, qui carmine laudes
Herculeas, & facta ferunt: ut prima novercae
Monstra manu geminosque premens eliserit anguis,
(290) Ut bello egregias idem disiecerit urbes,
Trojamque Oechaliamque, ut duros mille labores
Rege sub Eurystheo fatis Iunonis iniquae
Pertulerit. tu nubigenas, invicte, bimembris
Hylaeumque Pholumque manu, tu Cresia mactas
(295) Prodigia, & vastum Nemeae sub rupe leonem.
Te Stygii tremuere lacus, te ianitor Orci
Ossa super recubans antro semesa cruento;
Nec te ullae facies, non terruit ipse Typhoeus
Arduus arma tenens; non te rationis egentem
(300) Lernaeus turba capitum circumstetit anguis.
Salve, vera Iovis proles, decus addite divis,
Et nos, & tua dexter adi pede sacra secundo.
Talia carminibus celebrant; super omnia Caci
Speluncam adiciunt spirantemque ignibus ipsum.
(305) Consonat omne nemus strepitu collesque resultant.
Exim se cuncti divinis rebus ad urbem
Perfectis referunt. ibat rex obsitus aevo,
Et comitem Aenean juxta natumque tenebat
Ingrediens varioque viam sermone levabat.
(310) Miratur facilisque oculos fert omnia circum
Aeneas, capiturque locis, & singula laetus
Exquiritque auditque virum monimenta priorum.
Tum rex Evandrus Romanae conditor arcis:
Haec nemora indigenae Fauni Nymphaeque tenebant
(315) Gensque virum truncis, & duro robore nata,
Quis neque mos neque cultus erat, nec jungere tauros
Aut componere opes norant aut parcere parto,
Sed rami atque asper victu venatus alebat.
Primus ab aetherio venit Saturnus Olympo
(320) Arma Iovis fugiens, & regnis exsul ademptis.
Is genus indocile ac dispersum montibus altis
Composuit legesque dedit, Latiumque vocari
Maluit, his quoniam latuisset tutus in oris.
Aurea quae perhibent illo sub rege fuere
(325) Saecula: sic placida populos in pace regebat,
Deterior donec paulatim ac decolor aetas
Et belli rabies, & amor successit habendi.
Tum manus Ausonia, & gentes venere Sicanae,
Saepius, & nomen posuit Saturnia tellus;
(330) Tum reges asperque immani corpore Thybris,
A quo post Itali fluvium cognomine Thybrim
Diximus; amisit verum vetus Albula nomen.
Me pulsum patria pelagique extrema sequentem
Fortuna omnipotens, & ineluctabile fatum
(335) His posuere locis, matrisque egere tremenda
Carmentis nymphae monita, & deus auctor Apollo.
Vix ea dicta, dehinc progressus monstrat, & aram
Et Carmentalem Romani nomine portam
Quam memorant, nymphae priscum Carmentis honorem,
(340) Vatis fatidicae, cecinit quae prima futuros
Aeneadas magnos, & nobile Pallanteum.
Hinc lucum ingentem, quem Romulus acer asylum
Rettulit, & gelida monstrat sub rupe Lupercal
Parrhasio dictum Panos de more Lycaei.
(345) Nec non, & sacri monstrat nemus Argileti
Testaturque locum, & letum docet hospitis Argi.
Hinc ad Tarpeiam sedem, & Capitolia ducit
Aurea nunc, olim sylvestribus horrida dumis.
Iam tum religio pavidos terrebat agrestis
(350) Dira loci, jam tum sylvam saxumque tremebant.
Hoc nemus, hunc inquit frondoso vertice collem
(quis deus incertum est) habitat deus; Arcades ipsum
Credunt se vidisse Iovem, cum saepe nigrantem
Aegida concuteret dextra nimbosque cieret.
(355) Haec duo praeterea disiectis oppida muris,
Reliquias veterumque vides monimenta virorum.
Hanc Ianus pater, hanc Saturnus condidit arcem;
Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen.
Talibus inter se dictis ad tecta subibant
(360) Pauperis Evandri, passimque armenta videbant
Romanoque foro, & lautis mugire Carinis.
Ut ventum ad sedes, haec inquit limina victor
Alcides subiit, haec illum regia cepit.
Aude, hospes, contemnere opes, & te quoque dignum
(365) Finge deo, rebusque veni non asper egenis.
Dixit, & angusti subter fastigia tecti
Ingentem Aenean duxit stratisque locavit
Effultum foliis, & pelle Libystidis ursae:
Nox ruit, & fuscis tellurem amplectitur alis.
(370) At Venus haud animo nequiquam exterrita mater
Laurentumque minis, & duro mota tumultu
Volcanum adloquitur, thalamoque haec conjugis aureo
Incipit, & dictis divinum aspirat amorem:
Dum bello Argolici vastabant Pergama reges
(375) Debita casurasque inimicis ignibus arces,
Non ullum auxilium miseris, non arma rogavi
Artis opisque tuae, nec te, carissime conjux,
Incassumve tuos volui exercere labores,
Quamvis, & Priami deberem plurima natis,
(380) Et durum Aeneae flevissem saepe laborem.
Nunc Iovis imperiis Rutulorum constitit oris:
Ergo eadem supplex venio, & sanctum mihi numen
Arma rogo, genetrix nato. te filia Nerei,
Te potuit lacrymis Tithonia flectere conjux.
(385) Aspice qui coeant populi, quae moenia clausis
Ferrum acuant portis in me excidiumque meorum.
Dixerat, & niveis hinc atque hinc diva lacertis
Cunctantem amplexu molli fovet. ille repente
Accepit solitam flammam, notusque medullas
(390) Intravit calor, & labefacta per ossa cucurrit,
Non secus atque olim tonitru cum rupta corusco
Ignea rima micans percurrit lumine nimbos;
Sensit laeta dolis, & formae conscia conjux.
Tum pater aeterno fatur devinctus amore:
(395) Quid causas petis ex alto? fiducia cessit
Quo tibi, diva, mei? similis si cura fuisset,
Tum quoque fas nobis Teucros armare fuisset;
Nec pater omnipotens Trojam nec fata vetabant
Stare decemque alios Priamum superesse per annos.
(400) Et nunc, si bellare paras atque haec tibi mens est,
Quidquid in arte mea possum promittere curae,
Quod fieri ferro liquidove potest electro,
Quantum ignes animaeque valent, absiste precando
Viribus indubitare tuis. ea verba locutus
(405) Optatos dedit amplexus placidumque petivit
Conjugis infusus gremio per membra soporem.
Inde ubi prima quies medio jam noctis abactae
Curriculo expulerat somnum, cum femina primum,
Cui tolerare colo vitam tenuique Minerva
(410) Impositum, cinerem, & sopitos suscitat ignis
Noctem addens operi, famulasque ad lumina longo
Exercet penso, castum ut servare cubile
Conjugis, & possit parvos educere natos:
Haud secus ignipotens nec tempore segnior illo
(415) Mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit.
Insula Sicanium juxta latus Aeoliamque
Erigitur Liparen fumantibus ardua saxis,
Quam subter specus, & Cyclopum exesa caminis
Antra Aetnaea tonant, validique incudibus ictus
(420) Auditi referunt gemitus, striduntque cavernis
Stricturae Chalybum, & fornacibus ignis anhelat,
Volcani domus, & Volcania nomine tellus.
Hoc tunc ignipotens caelo descendit ab alto.
Ferrum exercebant vasto Cyclopes in antro,
(425) Brontesque Steropesque, & nudus membra Pyragmon.
His informatum manibus jam parte polita
Fulmen erat, toto genitor quae plurima caelo
Deicit in terras, pars imperfecta manebat.
Tris imbris torti radios, tris nubis aquosae
(430) Addiderant, rutuli tris ignis, & alitis Austri.
Fulgores nunc terrificos sonitumque metumque
Miscebant operi flammisque sequacibus iras.
Parte alia Marti currumque rotasque volucris
Instabant, quibus ille viros, quibus excitat urbes;
(435) Aegidaque horriferam, turbatae Palladis arma,
Certatim squamis serpentum auroque polibant
Conexosque anguis ipsamque in pectore divae
Gorgona desecto vertentem lumina collo.
Tollite cuncta inquit coeptosque auferte labores,
(440) Aetnaei Cyclopes, & huc advertite mentem:
Arma acri facienda viro. nunc viribus usus,
Nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistra.
Praecipitate moras. nec plura effatus, at illi
Ocius incubuere omnes pariterque laborem
(445) Sortiti. fluit aes rivis aurique metallum
Vulnificusque chalybs vasta fornace liquescit.
Ingentem clypeum informant, unum omnia contra
Tela Latinorum, septenosque orbibus orbis
Impediunt. alii ventosis follibus auras
(450) Accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt
Aera lacu; gemit impositis incudibus antrum;
Illi inter sese multa vi bracchia tollunt
In numerum, versantque tenaci forcipe massam.
Haec pater Aeoliis properat dum Lemnius oris,
(455) Evandrum ex humili tecto lux suscitat alma
Et matutini volucrum sub culmine cantus.
Consurgit senior tunicaque inducitur artus
Et Tyrrhena pedum circumdat vincula plantis.
Tum lateri atque umeris Tegeaeum subligat ensem
(460) Demissa ab laeva pantherae terga retorquens.
Nec non, & gemini custodes limine ab alto
Praecedunt gressumque canes comitantur erilem.
Hospitis Aeneae sedem, & secreta petebat
Sermonum memor, & promissi muneris heros.
(465) Nec minus Aeneas se matutinus agebat;
Filius huic Pallas, illi comes ibat Achates.
Congressi jungunt dextras mediisque residunt
Aedibus, & licito tandem sermone fruuntur.
Rex prior haec:
(470) maxime Teucrorum ductor, quo sospite numquam
Res equidem Trojae victas aut regna fatebor,
Nobis ad belli auxilium pro nomine tanto
Exiguae vires; hinc Tusco claudimur amni,
Hinc Rutulus premit, & murum circumsonat armis.
(475) Sed tibi ego ingentis populos opulentaque regnis
Iungere castra paro, quam fors inopina salutem
Ostentat: fatis huc te poscentibus adfers.
Haud procul hinc saxo incolitur fundata vetusto
Urbis Agyllinae sedes, ubi Lydia quondam
(480) Gens, bello praeclara, jugis insedit Etruscis.
Hanc multos florentem annos rex deinde superbo
Imperio, & saevis tenuit Mezentius armis.
Quid memorem infandas caedes, quid facta tyranni
Effera? di capiti ipsius generique reservent!
(485) Mortua quin etiam jungebat corpora vivis
Componens manibusque manus atque oribus ora,
Tormenti genus, & sanie taboque fluentis
Complexu in misero longa sic morte necabat.
At fessi tandem cives infanda furentem
(490) Armati circumsistunt ipsumque domumque,
Obtruncant socios, ignem ad fastigia jactant.
Ille inter caedem Rutulorum elapsus in agros
Confugere, & Turni defendier hospitis armis.
Ergo omnis furiis surrexit Etruria justis,
(495) Regem ad supplicium praesenti Marte reposcunt.
His ego te, Aenea, ductorem milibus addam.
Toto namque fremunt condensae litore puppes
Signaque ferre jubent, retinet longaevus haruspex
Fata canens: ô Maeoniae delecta juventus,
(500) Flos veterum virtusque virum, quos justus in hostem
Fert dolor, & merita accendit Mezentius ira,
Nulli fas Italo tantam subiungere gentem:
Externos optate duces. tum Etrusca resedit
Hoc acies campo monitis exterrita divum.
(505) Ipse oratores ad me regnique coronam
Cum sceptro misit mandatque insignia Tarchon,
Succedam castris Tyrrhenaque regna capessam.
Sed mihi tarda gelu saeclisque effeta senectus
Invidet imperium seraeque ad fortia vires.
(510) Natum exhortarer, ni mixtus matre Sabella
Hinc partem patriae traheret. tu, cuius, & annis
Et generi fatum indulget, quem numina poscunt,
Ingredere, ô Teucrum atque Italum fortissime ductor.
Hunc tibi praeterea, spes, & solacia nostri,
(515) Pallanta adiungam; sub te tolerare magistro
Militiam, & grave Martis opus, tua cernere facta
Adsuescat, primis, & te miretur ab annis.
Arcadas huic equites bis centum, robora pubis
Lecta dabo, totidemque suo tibi nomine Pallas.
(520) Vix ea fatus erat, defixique ora tenebant
Aeneas Anchisiades, & fidus Achates,
Multaque dura suo tristi cum corde putabant,
Ni signum caelo Cytherea dedisset aperto.
Namque improviso vibratus ab aethere fulgor
(525) Cum sonitu venit, & ruere omnia visa repente,
Tyrrhenusque tubae mugire per aethera clangor.
Suspiciunt, iterum atque iterum fragor increpat ingens.
Arma inter nubem caeli in regione serena
Per sudum rutilare vident, & pulsa tonare.
(530) Obstipuere animis alii, sed Troius heros
Agnovit sonitum, & divae promissa parentis.
Tum memorat: ne vero, hospes, ne quaere profecto
Quem casum portenta ferant: ego poscor Olympo.
Hoc signum cecinit missuram diva creatrix,
(535) Si bellum ingrueret, Volcaniaque arma per auras
Laturam auxilio.
Heu quantae miseris caedes Laurentibus instant!
Quas poenas mihi, Turne, dabis! quam multa sub undas
Scuta virum galeasque, & fortia corpora volves,
(540) Thybri pater! poscant acies, & foedera rumpant.
Haec ubi dicta dedit, solio se tollit ab alto
Et primum Herculeis sopitas ignibus aras
Excitat, hesternumque larem parvosque penatis
Laetus adit; mactat lectas de more bidentis
(545) Evandrus pariter, pariter Trojana juventus.
Post hinc ad navis graditur sociosque revisit,
Quorum de numero qui sese in bella sequantur
Praestantis virtute legit; pars cetera prona
Fertur aqua segnisque secundo defluit amni,
(550) Nuntia ventura Ascanio rerumque patrisque.
Dantur equi Teucris Tyrrhena petentibus arva;
Ducunt exsortem Aeneae, quem fulva leonis
Pellis obit totum praefulgens unguibus aureis.
Fama volat parvam subito vulgata per urbem
(555) Ocius ire equites Tyrrheni ad limina regis.
Vota metu duplicant matres, propiusque periclo
It timor, & major Martis jam apparet imago.
Tum pater Evandrus dextram complexus euntis
Haeret inexpletus lacrymans ac talia fatur:
(560) O mihi praeteritos referat si Iuppiter annos,
Qualis eram cum primam aciem Praeneste sub ipsa
Stravi scutorumque incendi victor acervos
Et regem hac Erulum dextra sub Tartara misi,
Nascenti cui tris animas Feronia mater
(565) (horrendum dictu) dederat, terna arma movenda—
Ter leto sternendus erat; cui tunc tamen omnis
Abstulit haec animas dextra, & totidem exuit armis:
Non ego nunc dulci amplexu divellerer usquam,
Nate, tuo, neque finitimo Mezentius umquam
(570) Huic capiti insultans tot ferro saeva dedisset
Funera, tam multis viduasset civibus urbem.
At vos, ô superi, & divum tu maxime rector
Iuppiter, Arcadii, quaeso, miserescite regis
Et patrias audite preces. si numina vestra
(575) Incolumem Pallanta mihi, si fata reservant,
Si visurus eum vivo, & venturus in unum,
Vitam oro, patior quemvis durare laborem.
Sin aliquem infandum casum, Fortuna, minaris,
Nunc, nunc ô liceat crudelem abrumpere vitam,
(580) Dum curae ambiguae, dum spes incerta futuri,
Dum te, care puer, mea sola, & sera voluptas,
Complexu teneo, gravior neu nuntius auris
Vulneret. haec genitor digressu dicta supremo
Fundebat; famuli conlapsum in tecta ferebant.
(585) Iamque adeo exierat portis equitatus apertis
Aeneas inter primos, & fidus Achates,
Inde alii Trojae proceres; ipse agmine Pallas
It medio chlamyde, & pictis conspectus in armis,
Qualis ubi Oceani perfusus Lucifer unda,
(590) Quem Venus ante alios astrorum diligit ignis,
Extulit os sacrum caelo tenebrasque resolvit.
Stant pavidae in muris matres oculisque sequuntur
Pulveream nubem, & fulgentis aere catervas.
Olli per dumos, qua proxima meta viarum,
(595) Armati tendunt; it clamor, & agmine facto
Quadripedante putrem sonitu quatit ungula campum.
Est ingens gelidum lucus prope Caeritis amnem,
Religione patrum late sacer; undique colles
Inclusere cavi, & nigra nemus abiete cingunt.
(600) Silvano fama est veteres sacrasse Pelasgos,
Arvorum pecorisque deo, lucumque diemque,
Qui primi finis aliquando habuere Latinos.
Haud procul hinc Tarcho, & Tyrrheni tuta tenebant
Castra locis, celsoque omnis de colle videri
(605) Iam poterat legio, & latis tendebat in arvis.
Huc pater Aeneas, & bello lecta juventus
Succedunt, fessique, & equos, & corpora curant.
At Venus aetherios inter dea candida nimbos
Dona ferens aderat; natumque in valle reducta
(610) Ut procul egelido secretum flumine vidit,
Talibus adfata est dictis seque obtulit ultro:
en perfecta mei promissa conjugis arte
Munera. ne mox aut Laurentis, nate, superbos
Aut acrem dubites in proelia poscere Turnum.
(615) Dixit, & amplexus nati Cytherea petivit,
Arma sub adversa posuit radiantia quercu.
Ille deae donis, & tanto laetus honore
Expleri nequit atque oculos per singula voluit,
Miraturque interque manus, & bracchia versat
(620) Terribilem cristis galeam flammasque vomentem,
Fatiferumque ensem, loricam ex aere rigentem,
Sanguineam, ingentem, qualis cum caerula nubes
Solis inardescit radiis longeque refulget;
Tum levis ocreas electro auroque recocto,
(625) Hastamque, & clypei non enarrabile textum.
Illic res Italas Romanorumque triumphos
Haud vatum ignarus venturique inscius aevi
Fecerat ignipotens, illic genus omne futurae
Stirpis ab Ascanio pugnataque in ordine bella.
(630) Fecerat, & viridi fetam Mavortis in antro
Procubuisse lupam, geminos huic ubera circum
Ludere pendentis pueros, & lambere matrem
Impavidos, illam tereti cervice reflexa
Mulcere alternos, & corpora fingere lingua.
(635) Nec procul hinc Romam, & raptas sine more Sabinas
Consessu caveae, magnis Circensibus actis,
Addiderat, subitoque novum consurgere bellum
Romulidis Tatioque seni Curibusque severis.
Post idem inter se posito certamine reges
(640) Armati Iovis ante aram paterasque tenentes
Stabant, & caesa jungebant foedera porca.
Haud procul inde citae Mettum in diversa quadrigae
Distulerant (at tu dictis, Albane, maneres!),
Raptabatque viri mendacis viscera Tullus
(645) Per sylvam, & sparsi rorabant sanguine vepres.
Nec non Tarquinium eiectum Porsenna jubebat
Accipere ingentique urbem obsidione premebat;
Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant.
Illum indignanti similem similemque minanti
(650) Aspiceres, pontem auderet quia vellere Cocles
Et fluvium vinclis innaret Cloelia ruptis.
In summo custos Tarpeiae Manlius arcis
Stabat pro templo, & Capitolia celsa tenebat,
Romuleoque recens horrebat regia culmo.
(655) Atque hic auratis volitans argenteus anser
Porticibus Gallos in limine adesse canebat;
Galli per dumos aderant arcemque tenebant
Defensi tenebris, & dono noctis opacae.
Aurea caesaries ollis atque aurea vestis,
(660) Virgatis lucent sagulis, tum lactea colla
Auro innectuntur, duo quisque Alpina coruscant
Gaesa manu, scutis protecti corpora longis.
Hic exsultantis Salios nudosque Lupercos
Lanigerosque apices, & lapsa ancilia caelo
(665) Extuderat, castae ducebant sacra per urbem
Pilentis matres in mollibus. hinc procul addit
Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis,
Et scelerum poenas, & te, Catilina, minaci
Pendentem scopulo Furiarumque ora trementem,
(670) Secretosque pios, his dantem jura Catonem.
Haec inter tumidi late maris ibat imago
Aurea, sed fluctu spumabant caerula cano,
Et circum argento clari delphines in orbem
Aequora verrebant caudis aestumque secabant.
(675) In medio classis aeratas, Actia bella,
Cernere erat, totumque instructo Marte videres
Fervere Leucaten auroque effulgere fluctus.
Hinc Augustus agens Italos in proelia Caesar
Cum patribus populoque, penatibus, & magnis dis,
(680) Stans celsa in puppi, geminas cui tempora flammas
Laeta vomunt patriumque aperitur vertice sidus.
Parte alia ventis, & dis Agrippa secundis
Arduus agmen agens, cui, belli insigne superbum,
Tempora navali fulgent rostrata corona.
(685) Hinc ope barbarica variisque Antonius armis,
Victor ab Aurorae populis, & litore rubro,
Aegyptum virisque Orientis, & ultima secum
Bactra vehit, sequiturque (nefas) Aegyptia conjux.
Una omnes ruere ac totum spumare reductis
(690) Convulsum remis rostrisque tridentibus aequor.
Alta petunt; pelago credas innare revulsas
Cycladas aut montis concurrere montibus altos,
Tanta mole viri turritis puppibus instant.
Stuppea flamma manu telisque volatile ferrum
(695) Spargitur, arva nova Neptunia caede rubescunt.
Regina in mediis patrio vocat agmina sistro,
Necdum etiam geminos à tergo respicit anguis.
Omnigenumque deum monstra, & latrator Anubis
Contra Neptunum, & Venerem contraque Minervam
(700) Tela tenent. saevit medio in certamine Mavors
Caelatus ferro, tristesque ex aethere Dirae,
Et scissa gaudens vadit Discordia palla,
Quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello.
Actius haec cernens arcum intendebat Apollo
(705) Desuper; omnis eo terrore Aegyptus, & Indi,
Omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei.
Ipsa videbatur ventis regina vocatis
Vela dare, & laxos jam iamque immittere funis.
Illam inter caedes pallentem morte futura
(710) Fecerat ignipotens undis, & Iapyge ferri,
Contra autem magno maerentem corpore Nilum
Pandentemque sinus, & tota veste vocantem
Caeruleum in gremium latebrosaque flumina victos.
At Caesar, triplici invectus Romana triumpho
(715) Moenia, dis Italis votum immortale sacrabat,
Maxima ter centum totam delubra per urbem.
Laetitia ludisque viae plausuque fremebant;
Omnibus in templis matrum chorus, omnibus arae;
Ante aras terram caesi stravere juvenci.
(720) Ipse sedens niveo candentis limine Phoebi
Dona recognoscit populorum aptatque superbis
Postibus; incedunt victae longo ordine gentes,
Quam variae linguis, habitu tam vestis, & armis.
Hic Nomadum genus, & discinctos Mulciber Afros,
(725) Hic Lelegas Carasque sagittiferosque Gelonos
Finxerat; Euphrates ibat jam mollior undis,
Extremique hominum Morini, Rhenusque bicornis,
Indomitique Dahae, & pontem indignatus Araxes.
Talia per clypeum Volcani, dona parentis,
(730) Miratur rerumque ignarus imagine gaudet
Attollens umero famamque, & fata nepotum.

P. VERGILI MARONIS AENEIDOS LIBER NONVS
Atque ea diversa penitus dum parte geruntur,
Irim de caelo misit Saturnia Iuno
Audacem ad Turnum. luco tum forte parentis
Pilumni Turnus sacrata valle sedebat.
(5) Ad quem sic roseo Thaumantias ore locuta est:
Turne, quod optanti divum promittere nemo
Auderet, volvenda dies en attulit ultro.
Aeneas urbe, & sociis, & classe relicta
Sceptra Palatini sedemque petit Evandri.
(10) Nec satis: extremas Corythi penetravit ad urbes
Lydorumque manum, collectos armat agrestis.
Quid dubitas? nunc tempus equos, nunc poscere currus.
Rumpe moras omnis, & turbata arripe castra.
Dixit, & in caelum paribus se sustulit alis
(15) Ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum.
Agnovit juvenis duplicisque ad sidera palmas
Sustulit ac tali fugientem est voce secutus:
Iri, decus caeli, quis te mihi nubibus actam
Detulit in terras? unde haec tam clara repente
(20) Tempestas? medium video discedere caelum
Palantisque polo stellas. sequor omina tanta,
Quisquis in arma vocas., & sic effatus ad undam
Processit summoque hausit de gurgite lymphas
Multa deos orans, oneravitque aethera votis.
(25) Iamque omnis campis exercitus ibat apertis
Dives equum, dives pictai vestis, & auri;
Messapus primas acies, postrema coercent
Tyrrhidae juvenes, medio dux agmine Turnus:
Vertitur arma tenens, & toto vertice supra est
(30) Ceu septem surgens sedatis amnibus altus
Per tacitum Ganges aut pingui flumine Nilus
Cum refluit campis, & jam se condidit alveo.
Hic subitam nigro glomerari pulvere nubem
Prospiciunt Teucri ac tenebras insurgere campis.
(35) Primus ab adversa conclamat mole Caicus:
Quis globus, ô cives, caligine volvitur atra?
Ferte citi ferrum, date tela, ascendite muros,
Hostis adest, heia! ingenti clamore per omnis
Condunt se Teucri portas, & moenia complent.
(40) Namque ita discedens praeceperat optimus armis
Aeneas: si qua interea fortuna fuisset,
Neu struere auderent aciem neu credere campo;
Castra modo, & tutos servarent aggere muros.
Ergo etsi conferre manum pudor iraque monstrat,
(45) Obiciunt portas tamen, & praecepta facessunt,
Armatique cavis exspectant turribus hostem.
Turnus, ut ante volans tardum praecesserat agmen
Viginti lectis equitum comitatus, & urbi
Improvisus adest, maculis quem Thracius albis
(50) Portat equus cristaque tegit galea aurea rubra,
ecquis erit mecum, juvenes, qui primus in hostem—?
En, ait, & jaculum attorquens emittit in auras,
Principium pugnae, & campo sese arduus infert.
Clamorem excipiunt socii fremituque sequuntur
(55) Horrisono; Teucrum mirantur inertia corda,
Non aequo dare se campo, non obvia ferre
Arma viros, sed castra fovere. huc turbidus atque huc
Lustrat equo muros aditumque per avia quaerit.
Ac veluti pleno lupus insidiatus ovili
(60) Cum fremit ad caulas ventos perpessus, & imbris
Nocte super media; tuti sub matribus agni
Balatum exercent, ille asper, & improbus ira
Saevit in absentis; collecta fatigat edendi
Ex longo rabies, & siccae sanguine fauces:
(65) Haud aliter Rutulo muros, & castra tuenti
Ignescunt irae, duris dolor ossibus ardet.
Qua temptet ratione aditus, & quae via clausos
Excutiat Teucros vallo atque effundat in aequum?
Classem, quae lateri castrorum adiuncta latebat,
(70) Aggeribus saeptam circum, & fluvialibus undis,
Invadit sociosque incendia poscit ovantis
Atque manum pinu flagranti fervidus implet.
Tum vero incumbunt (urget praesentia Turni),
Atque omnis facibus pubes accingitur atris.
(75) Diripuere focos: piceum fert fumida lumen
Taeda, & commixtam Volcanus ad astra favillam.
Quis deus, ô Musae, tam saeva incendia Teucris
Avertit? tantos ratibus quis depulit ignis?
Dicite: prisca fides facto, sed fama perennis.
(80) Tempore quo primum Phrygia formabat in Ida
Aeneas classem, & pelagi petere alta parabat,
Ipsa deum fertur genetrix Berecyntia magnum
Vocibus his adfata Iovem: da, nate, petenti,
Quod tua cara parens domito te poscit Olympo.
(85) Pinea sylva mihi multos dilecta per annos,
Lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant,
Nigranti picea trabibusque obscurus acernis.
Has ego Dardanio juveni, cum classis egeret,
Laeta dedi; nunc sollicitam timor anxius angit.
(90) Solve metus atque hoc precibus sine posse parentem,
Ne cursu quassatae ullo neu turbine venti
Vincantur: prosit nostris in montibus ortas.
Filius huic contra, torquet qui sidera mundi:
O genetrix, quo fata vocas? aut quid petis istis?
(95) Mortaline manu factae immortale carinae
Fas habeant? certusque incerta pericula lustret
Aeneas? cui tanta deo permissa potestas?
Immo, ubi defunctae finem portusque tenebunt
Ausonios olim, quaecumque evaserit undis
(100) Dardaniumque ducem Laurentia vexerit arva,
Mortalem eripiam formam magnique jubebo
Aequoris esse deas, qualis Nereia Doto
Et Galatea secant spumantem pectore pontum.
Dixerat idque ratum Stygii per flumina fratris,
(105) Per pice torrentis atraque voragine ripas
Adnuit, & totum nutu tremefecit Olympum.
Ergo aderat promissa dies, & tempora Parcae
Debita complerant, cum Turni iniuria Matrem
Admonuit ratibus sacris depellere taedas.
(110) Hic primum nova lux oculis offulsit, & ingens
Visus ab Aurora caelum transcurrere nimbus
Idaeique chori; tum vox horrenda per auras
Excidit, & Troum Rutulorumque agmina complet:
ne trepidate meas, Teucri, defendere navis
(115) Neve armate manus; maria ante exurere Turno
Quam sacras dabitur pinus. vos ite solutae,
Ite deae pelagi; genetrix jubet., & sua quaeque
Continuo puppes abrumpunt vincula ripis
Delphinumque modo demersis aequora rostris
(120) Ima petunt. hinc virgineae (mirabile monstrum)
Reddunt se totidem facies pontoque feruntur.
Quot prius aeratae steterat ad litroa prorae
Obstipuere animis Rutuli, conterritus ipse
Turbatis Messapus equis, cunctatur, & amnis
(125) Rauca sonans revocatque pedem Tiberinus ab alto.
At non audaci Turno fiducia cessit;
Ultro animos tollit dictis atque increpat ultro:
Trojanos haec monstra petunt, his Iuppiter ipse
Auxilium solitum eripuit: non tela neque ignis
(130) Exspectant Rutulos. ergo maria invia Teucris,
Nec spes ulla fugae: rerum pars altera adempta est,
Terra autem in nostris manibus, tot milia gentes
Arma ferunt Italae. nil me fatalia terrent,
Si qua Phryges prae se jactant, responsa deorum;
(135) Sat fatis Venerique datum, tetigere quod arva
Fertilis Ausoniae Troes. sunt, & mea contra
Fata mihi, ferro sceleratam exscindere gentem
Conjuge praerepta; nec solos tangit Atridas
Iste dolor, solisque licet capere arma Mycenis.
(140) sed periisse semel satis est: peccare fuisset
Ante satis, penitus modo non genus omne perosos
Femineum. quibus haec medii fiducia valli
Fossarumque morae, leti discrimina parva,
Dant animos; at non viderunt moenia Trojae
(145) Neptuni fabricata manu considere in ignis?
Sed vos, ô lecti, ferro qui scindere vallum
Apparat, & mecum invadit trepidantia castra?
Non armis mihi Volcani, non mille carinis
Est opus in Teucros. addant se protinus omnes
(150) Etrusci socios. tenebras, & inertia furta
Palladii caesis late custodibus arcis
Ne timeant, nec equi caeca condemur in aluo:
Luce palam certum est igni circumdare muros.
Haud sibi cum Danais rem faxo, & pube Pelasga
(155) Esse ferant, decimum quos distulit Hector in annum.
Nunc adeo, melior quoniam pars acta diei,
Quod superest, laeti bene gestis corpora rebus
Procurate, viri, & pugnam sperate parari.
Interea vigilum excubiis obsidere portas
(160) Cura datur Messapo, & moenia cingere flammis.
Bis septem Rutuli muros qui milite servent
Delecti, ast illos centeni quemque sequuntur
Purpurei cristis juvenes auroque corusci.
Discurrunt variantque vices, fusique per herbam
(165) Indulgent vino, & vertunt crateras aenos.
Conlucent ignes, noctem custodia ducit
Insomnem ludo.
Haec super e vallo prospectant Troes, & armis
Alta tenent, nec non trepidi formidine portas
(170) Explorant pontisque, & propugnacula jungunt,
Tela gerunt. instat Mnestheus acerque Serestus,
Quos pater Aeneas, si quando adversa vocarent,
Rectores juvenum, & rerum dedit esse magistros.
Omnis per muros legio sortita periclum
(175) Excubat exercetque vices, quod cuique tuendum est.
Nisus erat portae custos, acerrimus armis,
Hyrtacides, comitem Aeneae quem miserat Ida
Venatrix jaculo celerem levibusque sagittis,
Et juxta comes Euryalus, quo pulchrior alter
(180) Non fuit Aeneadum Trojana neque induit arma,
Ora puer prima signans intonsa juventa.
His amor unus erat pariterque in bella ruebant;
Tum quoque communi portam statione tenebant.
Nisus ait: dine hunc ardorem mentibus addunt,
(185) Euryale, an sua cuique deus fit dira cupido?
Aut pugnam aut aliquid iamdudum invadere magnum
Mens agitat mihi, nec placida contenta quiete est.
Cernis quae Rutulos habeat fiducia rerum:
Lumina rara micant, somno vinoque soluti
(190) Procubuere, silent late loca. percipe porro
Quid dubitem, & quae nunc animo sententia surgat.
Aenean acciri omnes, populusque patresque,
Exposcunt, mittique viros qui certa reportent.
Si tibi quae posco promittunt (nam mihi facti
(195) Fama sat est), tumulo videor reperire sub illo
Posse viam ad muros, & moenia Pallantea.
Obstipuit magno laudum percussus amore
Euryalus, simul his ardentem adfatur amicum:
mene igitur socium summis adiungere rebus,
(200) Nise, fugis? solum te in tanta pericula mittam?
Non ita me genitor, bellis adsuetus Opheltes,
Argolicum terrorem inter Trojaeque labores
Sublatum erudiit, nec tecum talia gessi
Magnanimum Aenean, & fata extrema secutus:
(205) Est hic, est animus lucis contemptor, & istum
Qui vita bene credat emi, quo tendis, honorem.
Nisus ad haec: equidem de te nil tale verebar,
Nec fas; non ita me referat tibi magnus ovantem
Iuppiter aut quicumque oculis haec aspicit aequis.
(210) Sed si quis (quae multa vides discrimine tali)
Si quis in adversum rapiat casusve deusve,
Te superesse velim, tua vita dignior aetas.
Sit qui me raptum pugna pretiove redemptum
Mandet humo, solita aut si qua id Fortuna vetabit,
(215) Absenti ferat inferias decoretque sepulcro.
Neu matri miserae tanti sim causa doloris,
Quae te sola, puer, multis e matribus ausa
Persequitur, magni nec moenia curat Acestae.
Ille autem: causas nequiquam nectis inanis
(220) Nec mea jam mutata loco sententia cedit.
Acceleremus ait, vigiles simul excitat. illi
Succedunt servantque vices; statione relicta
Ipse comes Niso graditur regemque requirunt.
Cetera per terras omnis animalia somno
(225) Laxabant curas, & corda oblita laborum:
Ductores Teucrum primi, delecta juventus,
Consilium summis regni de rebus habebant,
Quid facerent quisve Aeneae jam nuntius esset.
Stant longis adnixi hastis, & scuta tenentes
(230) Castrorum, & campi medio. tum Nisus, & una
Euryalus confestim alacres admittier orant:
Rem magnam pretiumque morae fore. primus Iulus
Accepit trepidos ac Nisum dicere jussit.
Tum sic Hyrtacides: audite ô mentibus aequis
(235) Aeneadae, neve haec nostris spectentur ab annis
Quae ferimus. Rutuli somno vinoque soluti
Conticuere. locum insidiis conspeximus ipsi,
Qui patet in bivio portae quae proxima ponto.
Interrupti ignes aterque ad sidera fumus
(240) Erigitur. si fortuna permittitis uti
Quaesitum Aenean, & moenia Pallantea,
Mox hic cum spoliis ingenti caede peracta
Adfore cernetis. nec nos via fallit euntis:
Vidimus obscuris primam sub vallibus urbem
(245) Venatu adsiduo, & totum cognovimus amnem.
Hic annis gravis atque animi maturus Aletes:
Di patrii, quorum semper sub numine Troja est,
Non tamen omnino Teucros delere paratis,
Cum talis animos juvenum, & tam certa tulistis
(250) Pectora. sic memorans umeros dextrasque tenebat
Amborum, & vultum lacrymis atque ora rigabat.
Quae vobis, quae digna, viri, pro laudibus istis
Praemia posse rear solvi? pulcherrima primum
Di moresque dabunt vestri: tum cetera reddet
(255) Actutum pius Aeneas atque integer aevi
Ascanius meriti tanti non immemor umquam.
immo ego vos, cui sola salus genitore reducto,
Excipit Ascanius per magnos, Nise, penatis
Assaracique larem, & canae penetralia Vestae
(260) Obtestor, quaecumque mihi fortuna fidesque est,
In vestris pono gremiis. revocate parentem,
Reddite conspectum; nihil illo triste recepto.
Bina dabo argento perfecta atque aspera signis
Pocula, devicta genitor quae cepit Arisba,
(265) Et tripodas geminos, auri duo magna talenta,
Cratera antiquum quem dat Sidonia Dido.
Si vero capere Italiam sceptrisque potiri
Contigerit victori, & praedae dicere sortem,
Vidisti, quo Turnus equo, quibus ibat in armis
(270) Aureus; ipsum illum, clypeum cristasque rubentis
Excipiam sorti, jam nunc tua praemia, Nise.
Praeterea bis sex genitor lectissima matrum
Corpora captivosque dabit suaque omnibus arma,
Insuper his campi quod rex habet ipse Latinus.
(275) Te vero, mea quem spatiis propioribus aetas
Insequitur, venerande puer, jam pectore toto
Accipio, & comitem casus complector in omnis.
Nulla meis sine te quaeretur gloria rebus:
Seu pacem seu bella geram, tibi maxima rerum
(280) Verborumque fides. contra quem talia fatur
Euryalus: me nulla dies tam fortibus ausis
Dissimilem arguerit; tantum fortuna secunda
Haud adversa cadat. sed te super omnia dona
Unum oro: genetrix Priami de gente vetusta
(285) Est mihi, quam miseram tenuit non Ilia tellus
Mecum excedentem, non moenia regis Acestae.
Hanc ego nunc ignaram huius quodcumque pericli
Inque salutatam linquo (nox, & tua testis
Dextera), quod nequeam lacrymas perferre parentis.
(290) At tu, oro, solare inopem, & succurre relictae.
Hanc sine me spem ferre tui, audentior ibo
In casus omnis. percussa mente dedere
Dardanidae lacrymas, ante omnis pulcher Iulus,
Atque animum patriae strinxit pietatis imago.
(295) Tum sic effatur:
sponde digna tuis ingentibus omnia coeptis.
Namque erit ista mihi genetrix nomenque Creüsae
Solum defuerit, nec partum gratia talem
Parva manet. casus factum quicumque sequentur,
(300) Per caput hoc juro, per quod pater ante solebat:
Quae tibi polliceor reduci rebusque secundis,
Haec eadem matrique tuae generique manebunt.
Sic ait inlacrymans; umero simul exuit ensem
Auratum, mira quem fecerat arte Lycaon
(305) Cnosius atque habilem vagina aptarat eburna.
Dat Niso Mnestheus pellem horrentisque leonis
Exuvias, galeam fidus permutat Aletes.
Protinus armati incedunt; quos omnis euntis
Primorum manus ad portas, juvenumque senumque,
(310) Prosequitur votis. nec non, & pulcher Iulus,
Ante annos animumque gerens curamque virilem,
Multa patri mandata dabat portanda; sed aurae
Omnia discerpunt, & nubibus inrita donant.
Egressi superant fossas noctisque per umbram
(315) Castra inimica petunt, multis tamen ante futuri
Exitio. passim somno vinoque per herbam
Corpora fusa vident, arrectos litore currus,
Inter lora rotasque viros, simul arma jacere,
Vina simul. prior Hyrtacides sic ore locutus:
(320) Euryale, audendum dextra: nunc ipsa vocat res.
Hac iter est. tu, ne qua manus se attollere nobis
A tergo possit, custodi, & consule longe;
Haec ego vasta dabo, & lato te limite ducam.
Sic memorat vocemque premit, simul ense superbum
(325) Rhamnetem adgreditur, qui forte tapetibus altis
Exstructus toto proflabat pectore somnum,
Rex idem, & regi Turno gratissimus augur,
Sed non augurio potuit depellere pestem.
Tris juxta famulos temere inter tela jacentis
(330) Armigerumque Remi premit aurigamque sub ipsis
Nactus equis ferroque secat pendentia colla.
Tum caput ipsi aufert domino truncumque relinquit
Sanguine singultantem; atro tepefacta cruore
Terra torique madent. nec non Lamyrumque Lamumque
(335) Et juvenem Serranum, illa qui plurima nocte
Luserat, insignis facie, multoque jacebat
Membra deo victus—felix, si protinus illum
Aequasset nocti ludum in lucemque tulisset:
Impastus ceu plena leo per ovilia turbans
(340) (suadet enim vesana fames) manditque trahitque
Molle pecus mutumque metu, fremit ore cruento.
Nec minor Euryali caedes; incensus, & ipse
Perfurit ac multam in medio sine nomine plebem,
Fadumque Herbesumque subit Rhoetumque Abarimque
(345) Ignaros; Rhoetum vigilantem, & cuncta videntem,
Sed magnum metuens se post cratera tegebat.
Pectore in adverso totum cui comminus ensem
Condidit adsurgenti, & multa morte recepit.
Purpuream vomit ille animam, & cum sanguine mixta
(350) Vina refert moriens, hic furto fervidus instat.
Iamque ad Messapi socios tendebat; ibi ignem
Deficere extremum, & religatos rite videbat
Carpere gramen equos, breviter cum talia Nisus
(sensit enim nimia caede atque cupidine ferri)
(355) absistamus ait, nam lux inimica propinquat.
Poenarum exhaustum satis est, via facta per hostis.
Multa virum solido argento perfecta relinquunt
Armaque craterasque simul pulchrosque tapetas.
Euryalus phaleras Rhamnetis, & aurea bullis
(360) Cingula, Tiburti Remulo ditissimus olim
Quae mittit dona, hospitio cum jungeret absens,
Caedicus; ille suo moriens dat habere nepoti;
Post mortem bello Rutuli pugnaque potiti:
Haec rapit atque umeris nequiquam fortibus aptat.
(365) Tum galeam Messapi habilem cristisque decoram
Induit. excedunt castris, & tuta capessunt.
Interea praemissi equites ex urbe Latina,
Cetera dum legio campis instructa moratur,
Ibant, & Turno regi responsa ferebant,
(370) Ter centum, scutati omnes, Volcente magistro.
Iamque propinquabant castris murosque subibant
Cum procul hos laevo flectentis limite cernunt,
Et galea Euryalum sublustri noctis in umbra
Prodidit immemorem radiisque adversa refulsit.
(375) Haud temere est visum. conclamat ab agmine Volcens:
state, viri. quae causa viae? quive estis in armis?
Quove tenetis iter? nihil illi tendere contra,
Sed celerare fugam in sylvas, & fidere nocti.
Obiciunt equites sese ad divortia nota
(380) Hinc atque hinc, omnemque aditum custode coronant.
Silva fuit late dumis atque ilice nigra
Horrida, quam densi complerant undique sentes;
Rara per occultos lucebat semita callis.
Euryalum tenebrae ramorum onerosaque praeda
(385) Impediunt, fallitque timor regione viarum.
Nisus abit; iamque imprudens evaserat hostis
Atque locos qui post Albae de nomine dicti
Albani (tum rex stabula alta Latinus habebat),
Ut stetit, & frustra absentem respexit amicum:
(390) Euryale infelix, qua te regione reliqui?
Quave sequar? rursus perplexum iter omne revolvens
Fallacis sylvae simul, & vestigia retro
Observata legit dumisque silentibus errat.
Audit equos, audit strepitus, & signa sequentum;
(395) Nec longum in medio tempus, cum clamor ad auris
Pervenit ac videt Euryalum, quem jam manus omnis
Fraude loci, & noctis, subito turbante tumultu,
Oppressum rapit, & conantem plurima frustra.
Quid faciat? qua vi juvenem, quibus audeat armis
(400) Eripere? an sese medios moriturus in enses
Inferat, & pulchram properet per vulnera mortem?
Ocius adducto torquet hastile lacerto
Suspiciens altam Lunam, & sic voce precatur:
Tu, dea, tu praesens nostro succurre labori,
(405) Astrorum decus, & nemorum Latonia custos.
Si qua tuis umquam pro me pater Hyrtacus aris
Dona tulit, si qua ipse meis venatibus auxi
Suspendive tholo aut sacra ad fastigia fixi,
Hunc sine me turbare globum, & rege tela per auras.
(410) Dixerat, & toto conixus corpore ferrum
Conicit. hasta volans noctis diverberat umbras
Et venit aversi in tergum Sulmonis ibique
Frangitur, ac fisso transit praecordia ligno.
Volvitur ille vomens calidum de pectore flumen
(415) Frigidus, & longis singultibus ilia pulsat.
Diversi circumspiciunt. hoc acrior idem
Ecce aliud summa telum librabat ab aure.
Dum trepidant, it hasta Tago per tempus utrumque
Stridens traiectoque haesit tepefacta cerebro.
(420) Saevit atrox Volcens nec teli conspicit usquam
Auctorem nec quo se ardens immittere possit.
Tu tamen interea calido mihi sanguine poenas
Persolves amborum inquit; simul ense recluso
Ibat in Euryalum. tum vero exterritus, amens,
(425) Conclamat Nisus nec se celare tenebris
Amplius aut tantum potuit perferre dolorem:
me, me, adsum qui feci, in me convertite ferrum,
O Rutuli! mea fraus omnis, nihil iste nec ausus
Nec potuit; caelum hoc, & conscia sidera testor;
(430) Tantum infelicem nimium dilexit amicum.
Talia dicta dabat, sed viribus ensis adactus
Transadigit costas, & candida pectora rumpit.
Volvitur Euryalus leto, pulchrosque per artus
It cruor inque umeros cervix conlapsa recumbit:
(435) Purpureus veluti cum flos succisus aratro
Languescit moriens, lassove papavera collo
Demisere caput pluvia cum forte gravantur.
At Nisus ruit in medios solumque per omnis
Volcentem petit, in solo Volcente moratur.
(440) Quem circum glomerati hostes hinc comminus atque hinc
Proturbant. instat non setius ac rotat ensem
Fulmineum, donec Rutuli clamantis in ore
Condidit adverso, & moriens animam abstulit hosti.
Tum super exanimum sese projecit amicum
(445) Confossus, placidaque ibi demum morte quievit.
Fortunati ambo! si quid mea carmina possunt,
Nulla dies umquam memori vos eximet aevo,
Dum domus Aeneae Capitoli immobile saxum
Accolet imperiumque pater Romanus habebit.
(450) Victores praeda Rutuli spoliisque potiti
Volcentem exanimum flentes in castra ferebant.
Nec minor in castris luctus Rhamnete reperto
Exsangui, & primis una tot caede peremptis,
Serranoque Numaque. ingens concursus ad ipsa
(455) Corpora seminecisque viros, tepidaque recentem
Caede locum, & pleno spumantis sanguine rivos.
Agnoscunt spolia inter se galeamque nitentem
Messapi, & multo phaleras sudore receptas.
Et jam prima novo spargebat lumine terras
(460) Tithoni croceum linquens Aurora cubile.
Iam sole infuso, jam rebus luce retectis
Turnus in arma viros armis circumdatus ipse
Suscitat: aeratasque acies in proelia cogunt,
Quisque suos, variisque acuunt rumoribus iras.
(465) Quin ipsa arrectis (visu miserabile) in hastis
Praefigunt capita, & multo clamore sequuntur
Euryali, & Nisi.
Aeneadae duri murorum in parte sinistra
Opposuere aciem (nam dextera cingitur amni),
(470) Ingentisque tenent fossas, & turribus altis
Stant maesti; simul ora virum praefixa movebant
Nota nimis miseris atroque fluentia tabo.
Interea pavidam volitans pennata per urbem
Nuntia Fama ruit matrisque adlabitur auris
(475) Euryali. at subitus miserae calor ossa reliquit,
Excussi manibus radii revolutaque pensa.
Evolat infelix, & femineo ululatu
Scissa comam muros amens atque agmina cursu
Prima petit, non illa virum, non illa pericli
(480) Telorumque memor, caelum dehinc questibus implet:
Hunc ego te, Euryale, aspicio? tune ille senectae
Sera meae requies, potuisti linquere solam,
Crudelis? nec te sub tanta pericula missum
Adfari extremum miserae data copia matri?
(485) Heu, terra ignota canibus data praeda Latinis
Alitibusque jaces! nec te tua funere mater
Produxi pressive oculos aut vulnera lavi,
Veste tegens tibi quam noctes festina diesque
Urgebam, & tela curas solabar anilis.
(490) Quo sequar? aut quae nunc artus avulsaque membra
Et funus lacerum tellus habet? hoc mihi de te,
Nate, refers? hoc sum terraque marique secuta?
Figite me, si qua est pietas, in me omnia tela
Conicite, ô Rutuli, me primam absumite ferro;
(495) Aut tu, magne pater divum, miserere, tuoque
Invisum hoc detrude caput sub Tartara telo,
Quando aliter nequeo crudelem abrumpere vitam.
Hoc fletu concussi animi, maestusque per omnis
It gemitus, torpent infractae ad proelia vires.
(500) Illam incendentem luctus Idaeus, & Actor
Ilionei monitu, & multum lacrymantis Iuli
Corripiunt interque manus sub tecta reponunt.
At tuba terribilem sonitum procul aere canoro
Increpuit, sequitur clamor caelumque remugit.
(505) Accelerant acta pariter testudine Volsci
Et fossas implere parant ac vellere vallum;
Quaerunt pars aditum, & scalis ascendere muros,
Qua rara est acies interlucetque corona
Non tam spissa viris. telorum effundere contra
(510) Omne genus Teucri ac duris detrudere contis,
Adsueti longo muros defendere bello.
Saxa quoque infesto volvebant pondere, si qua
Possent tectam aciem perrumpere, cum tamen omnis
Ferre juvet subter densa testudine casus.
(515) Nec jam sufficiunt. nam qua globus imminet ingens,
Immanem Teucri molem volvuntque ruuntque,
Quae stravit Rutulos late armorumque resolvit
Tegmina. nec curant caeco contendere Marte
Amplius audaces Rutuli, sed pellere vallo
(520) Missilibus certant.
Parte alia horrendus visu quassabat Etruscam
Pinum, & fumiferos infert Mezentius ignis;
At Messapus equum domitor, Neptunia proles,
Rescindit vallum, & scalas in moenia poscit.
(525) Vos, ô Calliope, precor, aspirate canenti
Quas ibi tum ferro strages, quae funera Turnus
Ediderit, quem quisque virum demiserit Orco,
Et mecum ingentis oras evolvite belli.
Et meministis enim, Divae, & memorare potestis.
(530) Turris erat vasto suspectu, & pontibus altis,
Opportuna loco, summis quam viribus omnes
Expugnare Itali summaque evertere opum vi
Certabant, Troes contra defendere saxis
Perque cavas densi tela intorquere fenestras.
(535) Princeps ardentem coniecit lampada Turnus
Et flammam adfixit lateri, quae plurima vento
Corripuit tabulas, & postibus haesit adesis.
Turbati trepidare intus frustraque malorum
Velle fugam. dum se glomerant retroque residunt
(540) In partem quae peste caret, tum pondere turris
Procubuit subito, & caelum tonat omne fragore.
Semineces ad terram immani mole secuta
Confixique suis telis, & pectora duro
Transfossi ligno veniunt. vix unus Helenor
(545) Et Lycus elapsi; quorum primaevus Helenor,
Maeonio regi quem serva Licymnia furtim
Sustulerat vetitisque ad Trojam miserat armis,
Ense levis nudo parmaque inglorius alba.
Isque ubi se Turni media inter milia vidit,
(550) Hinc acies atque hinc acies astare Latinas,
Ut fera, quae densa venantum saepta corona
Contra tela furit seseque haud nescia morti
Inicit, & saltu supra venabula fertur—
Haud aliter juvenis medios moriturus in hostis
(555) Inruit, & qua tela videt densissima tendit.
At pedibus longe melior Lycus inter, & hostis
Inter, & arma fuga muros tenet, altaque certat
Prendere tecta manu sociumque attingere dextras.
Quem Turnus pariter cursu teloque secutus
(560) Increpat his victor: nostrasne evadere, demens,
Sperasti te posse manus? simul arripit ipsum
Pendentem, & magna muri cum parte revellit:
Qualis ubi aut leporem aut candenti corpore cycnum
Sustulit alta petens pedibus Iovis armiger uncis,
(565) Quaesitum aut matri multis balatibus agnum
Martius à stabulis rapuit lupus. undique clamor
Tollitur: invadunt, & fossas aggere complent,
Ardentis taedas alii ad fastigia jactant.
Ilioneus saxo atque ingenti fragmine montis
(570) Lucetium portae subeuntem ignisque ferentem,
Emathiona Liger, Corynaeum sternit Asilas,
Hic jaculo bonus, hic longe fallente sagitta,
Ortygium Caeneus, victorem Caenea Turnus,
Turnus Ityn Cloniumque, Dioxippum Promolumque
(575) Et Sagarim, & summis stantem pro turribus Idan,
Privernum Capys. hunc primo levis hasta Themillae
Strinxerat, ille manum projecto tegmine demens
Ad vulnus tulit; ergo alis adlapsa sagitta
Et laevo infixa est alte lateri, abditaque intus
(580) Spiramenta animae letali vulnere rupit.
Stabat in egregiis Arcentis filius armis
Pictus acu chlamydem, & ferrugine clarus Hibera,
Insignis facie, genitor quem miserat Arcens
Eductum Martis luco Symaethia circum
(585) Flumina, pinguis ubi, & placabilis ara Palici:
Stridentem fundam positis Mezentius hastis
Ipse ter adducta circum caput egit habena
Et media adversi liquefacto tempora plumbo
Diffidit ac multa porrectum extendit harena.
(590) Tum primum bello celerem intendisse sagittam
Dicitur ante feras solitus terrere fugacis
Ascanius, fortemque manu fudisse Numanum,
Cui Remulo cognomen erat, Turnique minorem
Germanam nuper thalamo sociatus habebat.
(595) Is primam ante aciem digna atque indigna relatu
Vociferans tumidusque novo praecordia regno
Ibat, & ingentem sese clamore ferebat:
non pudet obsidione iterum valloque teneri,
Bis capti Phryges, & morti praetendere muros?
(600) En qui nostra sibi bello conubia poscunt!
Quis deus Italiam, quae vos dementia adegit?
Non hic Atridae nec fandi fictor Ulysses:
Durum à stirpe genus natos ad flumina primum
Deferimus saevoque gelu duramus, & undis;
(605) Venatu invigilant pueri sylvasque fatigant,
Flectere ludus equos, & spicula tendere cornu.
At patiens operum parvoque adsueta juventus
Aut rastris terram domat aut quatit oppida bello.
Omne aevum ferro teritur, versaque juvencum
(610) Terga fatigamus hasta, nec tarda senectus
Debilitat viris animi mutatque vigorem:
Canitiem galea premimus, semperque recentis
Comportare juvat praedas, & vivere rapto.
Vobis picta croco, & fulgenti murice vestis,
(615) Desidiae cordi, juvat indulgere choreis,
Et tunicae manicas, & habent redimicula mitrae.
O vere Phrygiae, neque enim Phryges, ite per alta
Dindyma, ubi adsuetis biforem dat tibia cantum.
Tympana vos buxusque vocat Berecyntia Matris
(620) Idaeae; sinite arma viris, & cedite ferro.
Talia jactantem dictis ac dira canentem
Non tulit Ascanius, nervoque obversus equino
Contendit telum diversaque bracchia ducens
Constitit, ante Iovem supplex per vota precatus:
(625) Iuppiter omnipotens, audacibus adnve coeptis.
Ipse tibi ad tua templa feram sollemnia dona,
Et statuam ante aras aurata fronte juvencum
Candentem pariterque caput cum matre ferentem,
Iam cornu petat, & pedibus qui spargat harenam.
(630) Audiit, & caeli genitor de parte serena
Intonuit laevum, sonat una fatifer arcus.
Effugit horrendum stridens adducta sagitta
Perque caput Remuli venit, & cava tempora ferro
Traicit. i, verbis virtutem inlude superbis!
(635) Bis capti Phryges haec Rutulis responsa remittunt:
Hoc tantum Ascanius. Teucri clamore sequuntur
Laetitiaque fremunt animosque ad sidera tollunt.
Aetheria tum forte plaga crinitus Apollo
Desuper Ausonias acies urbemque videbat
(640) Nube sedens, atque his victorem adfatur Iulum:
macte nova virtute, puer, sic itur ad astra,
Dis genite, & geniture deos. jure omnia bella
Gente sub Assaraci fato ventura resident,
Nec te Troja capit. simul haec effatus ab alto
(645) Aethere se mittit, spirantis dimovet auras
Ascaniumque petit; forma tum vertitur oris
Antiquum in Buten. hic Dardanio Anchisae
Armiger ante fuit fidusque ad limina custos;
Tum comitem Ascanio pater addidit. ibat Apollo
(650) Omnia longaevo similis vocemque coloremque
Et crinis albos, & saeva sonoribus arma,
Atque his ardentem dictis adfatur Iulum:
sit satis, Aenide, telis impune Numanum
Oppetiisse tuis. primam hanc tibi magnus Apollo
(655) Concedit laudem, & paribus non invidet armis;
Cetera parce, puer, bello. sic orsus Apollo
Mortalis medio aspectus sermone reliquit
Et procul in tenuem ex oculis evanuit auram.
Agnovere deum proceres divinaque tela
(660) Dardanidae pharetramque fuga sensere sonantem.
Ergo avidum pugnae dictis ac numine Phoebi
Ascanium prohibent, ipsi in certamina rursus
Succedunt animasque in aperta pericula mittunt.
It clamor totis per propugnacula muris,
(665) Intendunt acris arcus amentaque torquent.
Sternitur omne solum telis, tum scuta cavaeque
Dant sonitum flictu galeae, pugna aspera surgit:
Quantus ab occasu veniens pluvialibus Haedis
Verberat imber humum, quam multa grandine nimbi
(670) In vada praecipitant, cum Iuppiter horridus Austris
Torquet aquosam hiemem, & caelo cava nubila rumpit.
Pandarus, & Bitias, Idaeo Alcanore creti,
Quos Iovis eduxit luco sylvestris Iaera
Abietibus juvenes patriis, & montibus aequos,
(675) Portam, quae ducis imperio commissa, recludunt
Freti armis, ultroque invitant moenibus hostem.
Ipsi intus dextra ac laeva pro turribus astant
Armati ferro, & cristis capita alta corusci:
Quales aeriae liquentia flumina circum
(680) Sive Padi ripis Athesim seu propter amoenum
Consurgunt geminae quercus intonsaque caelo
Attollunt capita, & sublimi vertice nutant.
Inrumpunt aditus Rutuli ut videre patentis:
Continuo Quercens, & pulcher Aquiculus armis
(685) Et praeceps animi Tmarus, & Mavortius Haemon
Agminibus totis aut versi terga dedere
Aut ipso portae posuere in limine vitam.
Tum magis increscunt animis discordibus irae,
Et jam collecti Troes glomerantur eodem
(690) Et conferre manum, & procurrere longius audent.
Ductori Turno diversa in parte furenti
Turbantique viros perfertur nuntius, hostem
Fervere caede nova, & portas praebere patentis.
Deserit inceptum atque immani concitus ira
(695) Dardaniam ruit ad portam fratresque superbos.
Et primum Antiphaten (is enim se primus agebat),
Thebana de matre nothum Sarpedonis alti,
Coniecto sternit jaculo: volat Itala cornus
Aera per tenerum stomachoque infixa sub altum
(700) Pectus abit; reddit specus atri vulneris undam
Spumantem, & fixo ferrum in pulmone tepescit.
Tum Meropem atque Erymanta manu, tum sternit Aphidnum,
Tum Bitian ardentem oculis animisque frementem,
Non jaculo (neque enim jaculo vitam ille dedisset),
(705) Sed magnum stridens contorta phalarica venit
Fulminis acta modo, quam nec duo taurea terga
Nec duplici squama lorica fidelis, & auro
Sustinuit; conlapsa ruunt immania membra,
Dat tellus gemitum, & clypeum super intonat ingens.
(710) Talis in Euboico Baiarum litore quondam
Saxea pila cadit, magnis quam molibus ante
Constructam ponto jaciunt, sic illa ruinam
Prona trahit penitusque vadis inlisa recumbit;
Miscent se maria, & nigrae attolluntur harenae,
(715) Tum sonitu Prochyta alta tremit durumque cubile
Inarime Iovis imperiis imposta Typhoeo.
Hic Mars armipotens animum virisque Latinis
Addidit, & stimulos acris sub pectore vertit,
Immisitque Fugam Teucris atrumque Timorem.
(720) Undique conveniunt, quoniam data copia pugnae,
Bellatorque animo deus incidit.
Pandarus, ut fuso germanum corpore cernit
Et quo sit fortuna loco, qui casus agat res,
Portam vi multa converso cardine torquet
(725) Obnixus latis umeris, multosque suorum
Moenibus exclusos duro in certamine linquit;
Ast alios secum includit recipitque ruentis,
Demens, qui Rutulum in medio non agmine regem
Viderit inrumpentem ultroque incluserit urbi,
(730) Immanem veluti pecora inter inertia tigrim.
Continuo nova lux oculis effulsit, & arma
Horrendum sonuere, tremunt in vertice cristae
Sanguineae clypeoque micantia fulmina mittit.
Agnoscunt faciem invisam atque immania membra
(735) Turbati subito Aeneadae. tum Pandarus ingens
Emicat, & mortis fraternae fervidus ira
Effatur: non haec dotalis regia Amatae,
Nec muris cohibet patriis media Ardea Turnum.
Castra inimica vides, nulla hinc exire potestas.
(740) Olli subridens sedato pectore Turnus:
incipe, si qua animo virtus, & consere dextram,
Hic etiam inventum Priamo narrabis Achillem.
Dixerat. ille rudem nodis, & cortice crudo
Intorquet summis adnixus viribus hastam;
(745) Excepere aurae, vulnus Saturnia Iuno
Detorsit veniens, portaeque infigitur hasta.
at non hoc telum, mea quod vi dextera versat,
Effugies, neque enim is teli nec vulneris auctor:
Sic ait, & sublatum alte consurgit in ensem
(750) Et mediam ferro gemina inter tempora frontem
Dividit impubisque immani vulnere malas.
Fit sonus, ingenti concussa est pondere tellus;
Conlapsos artus atque arma cruenta cerebro
Sternit humi moriens, atque illi partibus aequis
(755) Huc caput atque illuc umero ex utroque pependit.
Diffugiunt versi trepida formidine Troes,
Et si continuo victorem ea cura subisset,
Rumpere claustra manu sociosque immittere portis,
Ultimus ille dies bello gentique fuisset.
(760) Sed furor ardentem caedisque insana cupido
Egit in adversos.
Principio Phalerim, & succiso poplite Gygen
Excipit, hinc raptas fugientibus ingerit hastas
In tergus, Iuno viris animumque ministrat.
(765) Addit Halyn comitem, & confixa Phegea parma,
Ignaros deinde in muris Martemque cientis
Alcandrumque Haliumque Noemonaque Prytanimque.
Lyncea tendentem contra sociosque vocantem
Vibranti gladio conixus ab aggere dexter
(770) Occupat, huic uno deiectum comminus ictu
Cum galea longe jacuit caput. inde ferarum
Vastatorem Amycum, quo non felicior alter
Unguere tela manu ferrumque armare veneno,
Et Clytium Aeoliden, & amicum Crethea Musis,
(775) Crethea Musarum comitem, cui carmina semper
Et citharae cordi numerosque intendere nervis,
Semper equos atque arma virum pugnasque canebat.
Tandem ductores audita caede suorum
Conveniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus,
(780) Palantisque vident socios hostemque receptum.
Et Mnestheus: quo deinde fugam, quo tenditis? inquit.
Quos alios muros, quaeve ultra moenia habetis?
Unus homo, & vestris, ô cives, undique saeptus
Aggeribus tantas strages impune per urbem
(785) Ediderit? juvenum primos tot miserit Orco?
Non infelicis patriae veterumque deorum
Et magni Aeneae, segnes, miseretque pudetque?
Talibus accensi firmantur, & agmine denso
Consistunt. Turnus paulatim excedere pugna
(790) Et fluvium petere ac partem quae cingitur unda.
Acrius hoc Teucri clamore incumbere magno
Et glomerare manum, ceu saevum turba leonem
Cum telis premit infensis; at territus ille,
Asper, acerba tuens, retro redit, & neque terga
(795) Ira dare aut virtus patitur, nec tendere contra
Ille quidem hoc cupiens potis est per tela virosque.
Haud aliter retro dubius vestigia Turnus
Improperata refert, & mens exaestuat ira.
Quin etiam bis tum medios invaserat hostis,
(800) Bis confusa fuga per muros agmina vertit;
Sed manus e castris propere coit omnis in unum
Nec contra viris audet Saturnia Iuno
Sufficere; aeriam caelo nam Iuppiter Irim
Demisit germanae haud mollia jussa ferentem,
(805) Ni Turnus cedat Teucrorum moenibus altis.
Ergo nec clypeo juvenis subsistere tantum
Nec dextra valet, iniectis sic undique telis
Obruitur. strepit adsiduo cava tempora circum
Tinnitu galea, & saxis solida aera fatiscunt
(810) Discussaeque jubae, capiti nec sufficit umbo
Ictibus; ingeminant hastis, & Troes, & ipse
Fulmineus Mnestheus. tum toto corpore sudor
Liquitur, & piceum (nec respirare potestas)
Flumen agit, fessos quatit aeger anhelitus artus.
(815) Tum demum praeceps saltu sese omnibus armis
In fluvium dedit. ille suo cum gurgite flavo
Accepit venientem ac mollibus extulit undis
Et laetum sociis abluta caede remisit.

P. VERGILI MARONIS AENEIDOS LIBER DECIMVS
Panditur interea domus omnipotentis Olympi
Conciliumque vocat divum pater atque hominum rex
Sideream in sedem, terras unde arduus omnis
Castraque Dardanidum aspectat populosque Latinos.
(5) Considunt tectis bipatentibus, incipit ipse:
caelicolae magni, quianam sententia vobis
Versa retro tantumque animis certatis iniquis?
Abnueram bello Italiam concurrere Teucris.
Quae contra vetitum discordia? quis metus aut hos
(10) Aut hos arma sequi ferrumque lacessere suasit?
Adveniet justum pugnae (ne arcessite) tempus,
Cum fera Karthago Romanis arcibus olim
Exitium magnum atque Alpis immittet apertas:
Tum certare odiis, tum res rapuisse licebit.
(15) Nunc sinite, & placitum laeti componite foedus.
Iuppiter haec paucis: at non Venus aurea contra
Pauca refert.
O pater, ô hominum rerumque aeterna potestas;
(Namque aliud quid sit, quod jam implorare queamus?),
(20) Cernis ut insultent Rutuli, Turnusque feratur
Per medios insignis equis. tumidusque secundo
Marte ruat?                     non clausa tegunt jam moenia Teucros;
Quin intra portas, inque ipsis proelia miscent
Aggeribus murorum, & inundant sanguine fossae.
(25) Aeneas ignarus abest. numquamne levari
Obsidione sines? muris iterum imminet hostis
Nascentis Trojae nec non exercitus alter,
Atque iterum in Teucros Aetolis surgit ab Arpis
Tydides. equidem credo, mea vulnera restant:
(30) Et tua progenies mortalia demoror arma.
Si sine pace tua atque invito numine Troes
Italiam petiere, luant peccata neque illos
Iuveris auxilio; sin tot responsa secuti
Quae superi manesque dabant, cur nunc tua quisquam
(35) Vertere jussa potest aut cur nova condere fata?
Quid repetam exustas Erycino in litore classes?
Quid tempestatum regem, ventosque furentis
Aeolia excitos? aut actam nubibus Irim?
Nunc etiam Manes (haec intentata manebat
(40) Sors rerum) movet, & superis immissa repente
Alecto, medias Italûm bacchata per urbes.
[p. 302]
Nil super imperio moveor: speravimus ista,
Dum fortuna fuit: vincant, quos vincere mavis.
Si nulla est regio, Teucris quam det tua conjux
(45) Dura: per eversae (genitor) fumantia Trojae
Excidia obtestor, liceat dimittere ab armis
Incolumem Ascanium, liceat superesse nepotem.
Aeneas sane ignotis jactetur in undis,
Et quamcumque viam dederit fortuna, sequatur:
(50) Hunc tegere, & dirae valeam subducere pugnae.
Est Amathus, est celsa mihi Paphus atque Cythera,
Idaliaeque domus: positis inglorius armis
Exigat hic aevum,                                     magna ditione jubeto
Carthago premat Ausoniam; nihil urbibus inde
(55) Obstabit Tyriis. Quid pestem evadere belli
Iuvit, & Argolicos medium fugisse per ignis
Totque maris vastaeque exhausta pericula terrae,
Dum Latium Teucri recidivaque Pergama quaerunt?
Non satius cineres patriae insedisse supremos,
(60) Atque solum, quo Troja fuit? Xanthum, & Simoënta
Redde oro miseris: iterumque revolvere casus
Da, pater, Iliacos Teucris:                                 Tum regia Iuno
Acta furore gravi. Quid me alta silentia cogis
Rumpere, & obductum verbis vulgare dolorem?
(65) Aenean hominum quisquam, divûmque subegit
Bella sequi? aut hostem regi se inferre Latino?
Italiam petiit fatis auctoribus: esto,
Cassandrae impulsus furiis. num linquere castra
Hortati sumus? aut vitam committere ventis?
(70) Num puero summam belli, num credere muros?
Tyrrhenamque fidem, aut gentis agitare quietas?
Quis deus in fraudem, quae dura potentia nostra
Egit? ubi hic Iuno, demissave nubibus Iris?
Indignum est Italos Trojam circumdare flammis
(75) Nascentem, & patria Turnum consistere terra,
Cui Pilumnus avus, cui diva Venilia mater.
Quid? face Trojanos atra vim ferre Latinis?
Arva aliena jugo premere atque avertere praedas?
Quid soceros legere, & gremiis abducere pactas?
[p. 310]
(80) Pacem orare manu, praefigere puppibus arma?
Tu potes Aenean manibus subducere Grajum,
Proque viro nebulam, & ventos obtendere inanes;
Et potes in totidem Classem convertere Nymphas:
Nos aliquid Rutulos contra juvisse nefandum est.
(85) Aeneas ignarus abest: ignarus, & absit.
Est Paphus, Idaliumque tibi, sunt alta Cythera:
Quid gravidam bellis urbem, & corda aspera temtas?
Nosne tibi fluxas Phrygiae res vertere fundo
Conamur? nos? an miseros qui Troas Achivis
(90) Obiecit? quae causa fuit consurgere in arma
Europamque Asiamque, & foedera solvere furto?
Me duce Dardanius Spartam expugnavit adulter,
Aut ego tela dedi, fovive Cupidine bella?
Tum decuit metuisse tuis: nunc sera querelis
(95) Haud justis assurgis, & inrita jurgia jactas.
Talibus orabat Iuno, cunctique fremebant
Caelicolae adsensu vario, ceu flamina prima
Cum deprensa fremunt sylvis, & caeca volutant
Murmura venturos nautis prodentia ventos.
(100) Tum pater omnipotens, rerum cui prima potestas,
Infit. eo dicente, deûm domus alta silescit
Et tremefacta solo tellus, silet arduus aether:
Tum Zephiri posuere, premit placida aequora pontus.
accipite ergo animis atque haec mea figite dicta.
(105) Quandoquidem Ausonios conjungi foedere Teucris
Haud licitum est, nec vestra capit discordia finem:
Quae cuique est fortuna hodie, quam quisque secat spem,
Tros Rutulusne fuat, nullo discrimine habebo,
Seu fatis Italûm castra obsidione tenentur
(110) Sive errore malo Trojae, monitisque sinistris.
Nec Rutulos solvo. sua cuique exorsa laborem,
Fortunamque ferent. rex Iuppiter omnibus idem.
Fata viam invenient. Stygii per flumina fratris,
Per pice torrentis, atraque voragine ripas
(115) Annuit, & totum nutu tremefecit Olympum.
[p. 311]
Hic finis fandi. solio tum Iuppiter aureo
Surgit, coelicolae medium quem ad limina ducunt.
§Interea Rutuli portis circum omnibus instant
Sternere caede viros, & moenia cingere flammis.
(120) At legio Aeneadum vallis obsessa tenetur;
Nec spes ulla fugae. miseri stant turribus altis
Nequicquam, & rara muros cinxere corona.
Iasius Imbrasides, Hicetaoniusque Thymoetes,
Assaracique duo, & senior cum Castore Thymbris,
(125) Prima acies: hos germani Sarpedonis ambo,
Et Clarus, & Thaemon Lycia comitantur ab alta.
Fert ingens toto connixus corpore saxum,
Haud partem exiguam montis, Lyrnesius Acmon,
Nec Clytio genitore minor nec fratre Menestheo.
(130) Hi jaculis, illi certant defendere saxis
Molirique ignem, nervoque aptare sagittas.
Ipse inter medios, Veneris justissima cura,
Dardanius caput ecce puer detectus honestum:
Qualis gemma micat, fulvum quae dividit aurum,
(135) Aut collo decus aut capiti, vel quale per artem
Inclusum buxo, aut Oricia terebintho
Lucet ebur: fusos cervix cui lactea crinis
Accipit, & molli subnectit circulus auro.
Te quoque magnanimae viderunt, Ismare, gentes
(140) Vulnera derigere, & calamos armare veneno,
Maeonia generose domo, ubi pinguia culta
Exercentque viri Pactolusque inrigat auro.
Affuit & Mnestheus, quem pulsi pristina Turni
Aggere murorum sublimem gloria tollit;
(145) Et Capys: hinc nomen Campanae ducitur urbi.
§Illi inter sese duri certamina belli
Contulerant. media Aeneas freta nocte secabat:
Namque ut ab Evandro castris ingressus Etruscis
Regem adit, & regi memorat nomenque genusque
(150) Quidve petat quidve ipse ferat, Mezentius arma
Quae sibi conciliet; violentaque pectora Turni
Edocet: humanis quae sit fiducia rebus
Admonet; immiscetque preces: haud fit mora, Tarchon
[p. 312]
Iungit opes, foedusque ferit. tum libera fatis
(155) Classem conscendit jussis gens Lydia divûm
Externo commissa duci. Aeneïa puppis
Prima tenet, rostro Phrygios subjuncta leones:
Imminet Ida super, profugis gratissima Teucris.
Hic magnus sedet Aeneas secumque volutat
(160) Eventus belli varios, Pallasque sinistro
Affixus lateri, jam quaerit sidera, opacae
Noctis iter: jam quae passus terraque marique.
§Pandite nunc Helicona deae, cantusque movete,
Quae manus interea Thuscis comitetur ab oris
(165) Aenean; armetque rates pelagoque vehatur.
Massicus aerata princeps secat aequora Tigri:
Sub quo mille manus juvenum, qui moenia Clusi,
Quique urbem liquere Cosas: quis tela sagittae,
Corytique leves umeris, & letifer arcus.
(170) Una torvus Abas: huic totum insignibus armis
Agmen, & aurato fulgebat Apolline puppis.
Sescentos illi dederat Populonia mater
Expertos belli juvenes: ast Ilva trecentos
Insula inexhaustis Chalybum generosa metallis.
(175) Tertius, ille hominum divûmque interpres Asylas,
Cui pecudum fibrae, coeli cui sidera parent,
Et linguae volucrum, & praesagi fulminis ignes;
Mille rapit densos acie, atque horrentibus hastis.
Hos parere jubent Alpheae ab origine Pysae,
(180) Urbs Etrusca solo. Sequitur pulcherrimus Astur,
Astur equo fidens, & versicoloribus armis.
Tercentum adiciunt (mens omnibus una sequendi)
Qui Caerete domo, qui sunt Minionis in arvis,
Et Pyrgi veteres intempestaeque Graviscae.
(185) Non ego te, Ligurum ductor, fortissime bello,
[p. 313]
Transierim, Cunare, & paucis comitate Cupavo:
Cujus olorinae surgunt de vertice pennae.
Crimen amor vestrum, formaeque insigne paternae.
Namque ferunt luctu Cycnum Phaethontis amati.
(190) Populeas inter frondes umbramque sororum,
Dum canit, & moestum musa solatur amorem,
Canentem molli pluma duxisse senectam,
Linquentem terras, & sidera voce sequentem.
Filius, aequalis comitatus classe catervas,
(195) Ingentem remis Centaurum promovet: ille
Instat aquae, saxumque undis immane minatur
Arduus, & longa sulcat maria alta carina.
Ille etiam patriis agmen ciet Ocnus ab oris,
Fatidicae Mantûs, & Thusci filius amnis;
(200) Qui muros, matrisque dedit tibi, Mantua, nomen:
Mantua dives avis: sed non genus omnibus unum.
Gens illi triplex, populi sub gente quaterni,
Ipsa caput populis, Thusco de sanguine vires.
Hinc quoque quingentos in se Mezentius armat,
(205) Quos patre Benaco velatus arundine glauca,
Mincius infesta ducebat in aequora pinu.
It gravis Aulestes centenaque arbore fluctum
Verberat assurgens: spumant vada marmore verso.
Hunc vehit immanis Triton, & coerula concha
(210) Exterrens freta: cui laterum tenus hispida nanti
Frons hominem praefert, in Pristin desinit alvus:
Spumea semifero sub pectore murmurat unda.
Tot lecti proceres ter denis navibus ibant
Subsidio Trojae, & campos salis aere secabant.
§(215) Iamque dies coelo concesserat almaque curru
Noctivago Phoebe medium pulsabat Olympum.
Aeneas (neque enim membris dat cura quietem)
Ipse sedens clavumque regit, velisque ministrat.
[p. 314]
Atque illi medio in spatio, chorus ecce suarum
(220) Occurrit comitum, nymphae: quas alma Cybele(!)
Numen habere maris nymphasque è navibus esse
Iusserat. innabant pariter fluctusque secabant,
Quot prius aeratae steterant ad litora puppes.(!)
Agnoscunt longe regem, lustrantque choreis.
(225) Quarum quae fandi doctissima Cymodocea,
Pone sequens, dextra puppim tenet, ipsaque dorso
Eminet, ac laeva tacitis subremigat undis.
Tum sic ignarum alloquitur. Vigilasne deûm gens
Aenea? vigila, & velis immitte rudentes.
(230) Nos sumus Idaeae sacro de vertice pinus,
Nunc pelagi nymphae, classis tua. perfidus ut nos
Praecipites(!) ferro Rutulus flammaque premebat,
Rupimus invitae tua vincula, teque per aequor
Quaerimus: hanc genetrix faciem miserata refecit,
(235) Et dedit esse deas, aevumque agitare sub undis.
At puer Ascanius muro, fossisque tenetur
Tela inter media, atque horrentes Marte Latinos.
Iam loca jussa tenent forti permistus Etrusco
Arcas eques; medias illis opponere turmas,
(240) Ne castris jungant, certa est sententia Turno.
Surge age, & Aurora socios veniente vocari
Primus in arma jube: & clypeum cape, quem dedit ipse
Invictum ignipotens, atque oras ambiit auro.
Crastina lux (mea si non inrita dicta putaris)
(245) Ingentis Rutulae spectabit caedis acervos.
Dixerat, & dextra discedens impulit altam,
Haud ignara modi puppim: fugit illa per undas
Ocyor & jaculo, & ventos aequante sagitta.
Inde aliae celerant cursus, stupet inscius ipse
(250) Tros Anchisiades, animos tamen omine tollit.
Tum breviter supera aspectans convexa precatur.
Alma parens Idaea deûm, cui Dindyma cordi,
Turrigeraeque urbes, bijugique ad fraena leones,
Tu mihi nunc pugnae princeps, tu rite propinques
(255) Augurium, Phrygibusque adsis pede, diva, secundo.
[p. 315]
Tantum effatus: & interea revoluta ruebat
Matura jam luce dies, noctemque fugarat.
Principio sociis edicit signa sequantur,
Atque animos aptent armis, pugnaeque parent se.
(260) Iamque in conspectu Teucros habet, & sua castra,
Stans celsa in puppi. clypeum cum deinde sinistra
Extulit ardentem. clamorem ad sidera tollunt
Dardanidae è muris. spes addita suscitat iras.
Tela manu jaciunt: quales sub nubibus atris
(265) Strymoniae dant signa grues, atque aethera tranant
Cum sonitu, fugiuntque Notos clamore secundo.
At Rutulo Regi ducibusque ea mira videri
Ausoniis; donec versas ad litora puppes
Respiciunt, totumque allabi classibus aequor.
(270) Ardet apex capiti, cristisque ac vertice flamma
Funditur, & vastos umbo vomit aureus ignes:
Non secus ac liquida si quando nocte cometae
Sanguinei lugubre rubent, aut Sirius ardor:
Ille sitim morbosque ferens mortalibus aegris
(275) Nascitur, & laevo contristat lumine coelum.
Haud tamen audaci Turno fiducia cessit
Litora praecipere, & venientis pellere terra.
Ultro animos tollit dictis, atque increpat ultro.
Quod votis optastis adest, perfringere dextra:
(280) In manibus Mars ipse, viris. Nunc conjugis esto
Quisque suae tectique memor: nunc magna referto
Facta patrum, laudesque ultro occurramus ad undam,
Dum trepidi, egressisque labant vestigia prima.
Audentes fortuna juvat.
(285) Haec ait. & secum versat, quos ducere contra,
Vel quibus obsessos possit concredere muros.
Interea Aeneas socios de puppibus altis
Pontibus exponit: multi servare recursus
Languentis pelagi, & brevibus se credere saltu,
(290) Per remos alii. speculatus litora Tarchon,
Qua vada non sperat nec fracta remurmurat unda,
Sed mare inoffensum crescenti allabitur aestu,
Advertit subito proras, sociosque precatur:
Nunc, ô lecta manus, validis incumbite remis;
[p. 316]
(295) Tollite, ferte rates, inimicam findite rostris
Hanc terram, sulcumque sibi premat ipsa carina.
Frangere nec tali puppim statione recuso,
Arrepta tellure semel. Quae talia postquam
Effatus Tarchon, socii consurgere tonsis,
(300) Spumantesque rates arvis inferre Latinis:
Donec rostra tenent siccum, & sedere carinae
Omnes innocuae. sed non puppis tua, Tarchon.
Namque inflicta vadis, dorso dum pendet iniquo
Anceps sustentata diu fluctusque fatigat,
(305) Solvitur, atque viros mediis exponit in undis:
Fragmina remorum quos & fluitantia transtra
Impediunt, retrahitque pedes simul unda relabens.
Nec Turnum segnis retinet mora: sed rapit acer
Totam aciem in Teucros, & contra in litore sistit.
(310) Signa canunt. primus turmas invasit agrestes
Aeneas, omen pugnae; stravitque Latinos,
Occiso Therone, virum qui maximus ultro
Aenean petit: huic gladio, perque aerea scuta,*
Per tunicam squalentem auro latus haurit apertum.
(315) Inde Lycam ferit, exsectum jam matre perempta,
Et tibi, Phoebe, sacrum: casus evadere ferri
Cui licuit parvo nec longe Cissea durum,
Immanemque Gyam sternentes agmina clava,
Dejecit leto. nihil illos Herculis arma,
(320) Nil validae juvere manus genitorque Melampus,
Alcidae comes usque gravis dum terra labores
Praebuit. ==============>316 §§§§Ecce, Pharo, voces dum jactat inertes,
Intorquens jaculum clamanti sistit in ore.
Tu quoque, flaventem prima lanugine malas
(325) Dum sequeris Clytium infelix, nova gaudia, Cydon,
Dardania stratus dextra, securus amorum,
Qui juvenum tibi semper erant, miserande jaceres;
Ni fratrum stipata cohors foret obvia, Phorci
Progenies, septem numero, septenaque tela
(330) Conjiciunt: partim galea, clypeoque resultant
Irrita; deflexit partim stringentia corpus
Alma Venus. fidum Aeneas affatur Achatem.
Suggere tela mihi (non ullum dextera frustra,
Torserit in Rutulos) steterunt quae in corpore Grajûm
(335) Iliacis campis. tum magnam corripit hastam,
[p. 317]
Et jacit: illa volans clypei transverberat aera
Maeonis, & thoraca simul cum pectore rumpit.
Huic frater subit Alcanor fratremque ruentem
Sustentat dextra. trajecto missa lacerto
(340) Protinus hasta fugit, servatque cruenta tenorem,
Dexteraque ex humero nervis moribunda pependit.
Tum Numitor jaculo fratris de corpore rapto,
Aenean petiit: sed non & figere contra
Est licitum, magnique femur perstrinxit Achatae.
(345) Hic Curibus fidens primaevo corpore, Clausus
Advenit, & rigida Dryopem ferit eminus hasta
Sub mentum graviter pressa, pariterque loquentis
Vocem, animamque rapit, trajecto gutture; at ille
Fronte ferit terram, & crassum vomit ore cruorem.
(350) Tres quoque Threicios, Boreae de gente suprema
Et tres quos Idas pater & patria Ismara mittit,
Per varios sternit casus. accurrit Halesus
Auruncaeque manus: subit, & Neptunia proles,
Insignis Messapus equis. expellere tendunt
(355) Nunc hi, nunc illi: certatur limine in ipso
Ausoniae. magno discordes aethere venti
Praelia ceu tollunt animis, & viribus aequis:
Non ipsi inter se, non nubila, non mare cedit:
Anceps pugna diu: stant obnixa omnia contra:
(360) Haud aliter Trojanae acies, aciesque Latinae
Concurrunt: haeret pede pes, densusque viro vir.
At parte ex alia, qua saxa rotantia late
Intulerat torrens, arbustaque diruta ripis,
Arcadas insuetos acies inferre pedestres
(365) Ut vidit Pallas Latio dare terga sequaci,
(Aspera queis natura loci dimittere quando
=== Suasit equos) unum quod rebus restat egenis,
Nunc prece, nunc dictis virtutem accendit amaris;
Quo fugitis, socii? per vos, & fortia facta,
(370) Per ducis Evandri nomen devictaque bella
Spemque meam, patriae quae nunc subit aemula laudi,
Fidite ne pedibus. ferro rumpenda per hostis
Est via. qua globus ille virum densissimus urget,
Hac vos, & Pallanta ducem patria alta reposcit.
(375) Numina nulla premunt, mortali urgemur ab hoste
Mortales; totidem nobis animaeque manusque.
Ecce maris magna claudit nos obice pontus,
Deest jam terra fugae: pelagus Trojamne petamus?
Haec ait, & medius densos prorumpit in hostis.
(380) Obvius huic primum fatis adductus iniquis
Fit Lagus. hunc, vellit magno dum pondere saxum,
Intorto figit telo, discrimina costis
Per medium qua spina dabat, hastamque receptat
Ossibus haerentem. quem non super occupat Hisbo,
(385) Ille quidem hoc sperans; nam Pallas ante ruentem,
Dum furit, incautum crudeli morte sodalis
Excipit atque ensem tumido in pulmone recondit.
Hinc Sthenium petit, & Rhoeti de gente vetusta
Anchemolum thalamos ausum incestare novercae.
(390) Vos etiam, gemini, Rutulis cecidistis in arvis,
Daucia, Laride Thymberque, simillima proles,
Indiscreta suis gratusque parentibus error;
At nunc dura dedit vobis discrimina Pallas.
Nam tibi, Thymbre, caput Evandrius abstulit ensis;
(395) Te decisa suum, Laride, dextera quaerit
Semianimesque micant digiti ferrumque retractant.
Arcadas accensos monitu, & praeclara tuentis
Facta viri mixtus dolor, & pudor armat in hostis.
Tum Pallas biiugis fugientem Rhoetea praeter
(400) Traicit. hoc spatium tantumque morae fuit Ilo;
Ilo namque procul validam derexerat hastam,
Quam medius Rhoeteus intercipit, optime Teuthra,
Te fugiens fratremque Tyren, curruque volutus
Caedit semianimis Rutulorum calcibus arva.
(405) Ac velut optato ventis aestate coortis
Dispersa immittit sylvis incendia pastor,
Correptis subito mediis extenditur una
Horrida per latos acies Volcania campos,
Ille sedens victor flammas despectat ovantis:
(410) Non aliter socium virtus coit omnis in unum
Teque juvat, Palla. sed bellis acer Halaesus
Tendit in adversos seque in sua colligit arma.
Hic mactat Ladona Pheretaque Demodocumque,
Strymonio dextram fulgenti deripit ense
(415) Elatam in jugulum, saxo ferit ora Thoantis
Ossaque dispersit cerebro permixta cruento.
Fata canens sylvis genitor celarat Halaesum;
Ut senior leto canentia lumina solvit,
Iniecere manum Parcae telisque sacrarunt
(420) Evandri. quem sic Pallas petit ante precatus:
Da nunc, Thybri pater, ferro, quod missile libro,
Fortunam atque viam duri per pectus Halaesi.
Haec arma exuviasque viri tua quercus habebit.
Audiit illa deus; dum texit Imaona Halaesus,
(425) Arcadio infelix telo dat pectus inermum.
At non caede viri tanta perterrita Lausus,
Pars ingens belli, sinit agmina: primus Abantem
Oppositum interimit, pugnae nodumque moramque.
Sternitur Arcadiae proles, sternuntur Etrusci
(430) Et vos, ô Grajis imperdita corpora, Teucri.
Agmina concurrunt ducibusque, & viribus aequis;
Extremi addensent acies nec turba moveri
Tela manusque sinit. hinc Pallas instat, & urget,
Hinc contra Lausus, nec multum discrepat aetas,
(435) Egregii forma, sed quis Fortuna negarat
In patriam reditus. ipsos concurrere passus
Haud tamen inter se magni regnator Olympi;
Mox illos sua fata manent majore sub hoste.
Interea soror alma monet succedere Lauso
(440) Turnum, qui volucri curru medium secat agmen.
Ut vidit socios: tempus desistere pugnae;
Solus ego in Pallanta feror, soli mihi Pallas
Debetur; cuperem ipse parens spectator adesset.
Haec ait, & socii cesserunt aequore jusso.
(445) At Rutulum abscessu juvenis tum jussa superba
Miratus stupet in Turno corpusque per ingens
Lumina voluit obitque truci procul omnia visu,
Talibus, & dictis it contra dicta tyranni:
aut spoliis ego jam raptis laudabor opimis
(450) Aut leto insigni: sorti pater aequus utrique est.
Tolle minas. fatus medium procedit in aequor;
Frigidus Arcadibus coit in praecordia sanguis.
Desiluit Turnus biiugis, pedes apparat ire
Comminus; utque leo, specula cum vidit ab alta
(455) Stare procul campis meditantem in proelia taurum,
Advolat, haud alia est Turni venientis imago.
Hunc ubi contiguum missae fore credidit hastae,
Ire prior Pallas, si qua fors adiuvet ausum
Viribus imparibus, magnumque ita ad aethera fatur:
(460) per patris hospitium, & mensas, quas advena adisti,
Te precor, Alcide, coeptis ingentibus adsis.
Cernat semineci sibi me rapere arma cruenta
Victoremque ferant morientia lumina Turni.
Audiit Alcides juvenem magnumque sub imo
(465) Corde premit gemitum lacrymasque effundit inanis.
Tum genitor natum dictis adfatur amicis:
stat sua cuique dies, breve, & inreparabile tempus
Omnibus est vitae; sed famam extendere factis,
Hoc virtutis opus. Trojae sub moenibus altis
(470) Tot gnati cecidere deum, quin occidit una
Sarpedon, mea progenies; etiam sua Turnum
Fata vocant metasque dati pervenit ad aevi.
Sic ait, atque oculos Rutulorum reicit arvis.
At Pallas magnis emittit viribus hastam
(475) Vaginaque cava fulgentem deripit ensem.
Illa volans umeri surgunt qua tegmina summa
Incidit, atque viam clypei molita per oras
Tandem etiam magno strinxit de corpore Turni.
Hic Turnus ferro praefixum robur acuto
(480) In Pallanta diu librans jacit atque ita fatur:
aspice num mage sit nostrum penetrabile telum.
Dixerat; at clypeum, tot ferri terga, tot aeris,
Quem pellis totiens obeat circumdata tauri,
Vibranti cuspis medium transverberat ictu
(485) Loricaeque moras, & pectus perforat ingens.
Ille rapit calidum frustra de vulnere telum:
Una eademque via sanguis animusque sequuntur.
Corruit in vulnus (sonitum super arma dedere)
Et terram hostilem moriens petit ore cruento.
(490) Quem Turnus super adsistens:
Arcades, haec inquit memores mea dicta referte
Evandro: qualem meruit, Pallanta remitto.
Quisquis honos tumuli, quidquid solamen humandi est,
Largior. haud illi stabunt Aeneia parvo
(495) Hospitia., & laevo pressit pede talia fatus
Exanimem rapiens immania pondera baltei
Impressumque nefas: una sub nocte jugali
Caesa manus juvenum foede thalamique cruenti,
Quae Clonus Eurytides multo caelaverat auro;
(500) Quo nunc Turnus ovat spolio gaudetque potitus.
Nescia mens hominum fati sortisque futurae
Et servare modum rebus sublata secundis!
Turno tempus erit magno cum optaverit emptum
Intactum Pallanta, & cum spolia ista diemque
(505) Oderit. at socii multo gemitu lacrymisque
Impositum scuto referunt Pallanta frequentes.
O dolor atque decus magnum rediture parenti,
Haec te prima dies bello dedit, haec eadem aufert,
Cum tamen ingentis Rutulorum linquis acervos!
(510) Nec jam fama mali tanti, sed certior auctor
Advolat Aeneae tenui discrimine leti
Esse suos, tempus versis succurrere Teucris.
Proxima quaeque metit gladio latumque per agmen
Ardens limitem agit ferro, te, Turne, superbum
(515) Caede nova quaerens. Pallas, Evander, in ipsis
Omnia sunt oculis, mensae quas advena primas
Tunc adiit, dextraeque datae. Sulmone creatos
Quattuor hic juvenes, totidem quos educat Ufens,
Viventis rapit, inferias quos immolet umbris
(520) Captivoque rogi perfundat sanguine flammas.
Inde Mago procul infensam contenderat hastam:
Ille astu subit, at tremibunda supervolat hasta,
Et genua amplectens effatur talia supplex:
per patrios manis, & spes surgentis Iuli
(525) Te precor, hanc animam serves gnatoque patrique.
Est domus alta, jacent penitus defossa talenta
Caelati argenti, sunt auri pondera facti
Infectique mihi. non hic victoria Teucrum
Vertitur aut anima una dabit discrimina tanta.
(530) Dixerat. Aeneas contra cui talia reddit:
argenti atque auri memoras quae multa talenta
Gnatis parce tuis. belli commercia Turnus
Sustulit ista prior jam tum Pallante perempto.
Hoc patris Anchisae manes, hoc sentit Iulus.
(535) Sic fatus galeam laeva tenet atque reflexa
Cervice orantis capulo tenus applicat ensem.
Nec procul Haemonides, Phoebi Triviaeque sacerdos,
Infula cui sacra redimibat tempora vitta,
Totus conlucens veste atque insignibus albis.
(540) Quem congressus agit campo, lapsumque superstans
Immolat ingentique umbra tegit, arma Serestus
Lecta refert umeris tibi, rex Gradive, tropaeum.
Instaurant acies Volcani stirpe creatus
Caeculus, & veniens Marsorum montibus Umbro.
(545) Dardanides contra furit: Anxuris ense sinistram
Et totum clypei ferro deiecerat orbem
(dixerat ille aliquid magnum vimque adfore verbo
Crediderat, caeloque animum fortasse ferebat
Canitiemque sibi, & longos promiserat annos);
(550) Tarquitus exsultans contra fulgentibus armis,
Silvicolae Fauno Dryope quem nympha crearat,
Obvius ardenti sese obtulit. ille reducta
Loricam clypeique ingens onus impedit hasta,
Tum caput orantis nequiquam, & multa parantis
(555) Dicere deturbat terrae, truncumque tepentem
Provolvens super haec inimico pectore fatur:
istic nunc, metuende, jace. non te optima mater
Condet humi patrioque onerabit membra sepulcro:
Alitibus linquere feris, aut gurgite mersum
(560) Unda feret piscesque impasti vulnera lambent.
Protinus Antaeum, & Lucam, prima agmina Turni,
Persequitur, fortemque Numam fulvumque Camertem,
Magnanimo Volcente satum, ditissimus agri
Qui fuit Ausonidum, & tacitis regnavit Amyclis.
(565) Aegaeon qualis, centum cui bracchia dicunt
Centenasque manus, quinquaginta oribus ignem
Pectoribusque arsisse, Iovis cum fulmina contra
Tot paribus streperet clypeis, tot stringeret ensis:
Sic toto Aeneas desaevit in aequore victor
(570) Ut semel intepuit mucro. quin ecce Niphaei
Quadriiugis in equos adversaque pectora tendit.
Atque illi longe gradientem, & dira frementem
Ut videre, metu versi retroque ruentes
Effunduntque ducem rapiuntque ad litora currus.
(575) Interea biiugis infert se Lucagus albis
In medios fraterque Liger; sed frater habenis
Flectit equos, strictum rotat acer Lucagus ensem.
Haud tulit Aeneas tanto fervore furentis;
Inruit adversaque ingens apparvit hasta.
(580) Cui Liger:
non Diomedis equos nec currum cernis Achilli
Aut Phrygiae campos: nunc belli finis, & aevi
His dabitur terris. vesano talia late
Dicta volant Ligeri. sed non, & Troius heros
(585) Dicta parat contra, jaculum nam torquet in hostis.
Lucagus ut pronus pendens in verbera telo
Admonuit biiugos, projecto dum pede laevo
Aptat se pugnae, subit oras hasta per imas
Fulgentis clypei, tum laevum perforat inguen;
(590) Excussus curru moribundus volvitur arvis.
Quem pius Aeneas dictis adfatur amaris:
Lucage, nulla tuos currus fuga segnis equorum
Prodidit aut vanae vertere ex hostibus umbrae:
Ipse rotis saliens juga deseris. haec ita fatus
(595) Arripuit biiugos; frater tendebat inertis
Infelix palmas curru delapsus eodem:
per te, per qui te talem genuere parentes,
Vir Trojane, sine hanc animam, & miserere precantis.
Pluribus oranti Aeneas: haud talia dudum
(600) Dicta dabas. morere, & fratrem ne desere frater.
Tum latebras animae pectus mucrone recludit.
Talia per campos edebat funera ductor
Dardanius torrentis aquae vel turbinis atri
More furens. tandem erumpunt, & castra relinquunt
(605) Ascanius puer, & nequiquam obsessa juventus.
Iunonem interea compellat Iuppiter ultro:
O germana mihi atque eadem gratissima conjux,
Ut rebare, Venus (nec te sententia fallit)
Trojanas sustentat opes, non vivida bello
(610) Dextra viris animusque ferox patiensque pericli.
Cui Iuno summissa: quid, ô pulcherrime conjux,
Sollicitas aegram, & tua tristia dicta timentem?
Si mihi, quae quondam fuerat quamque esse decebat,
Vis in amore foret, non hoc mihi namque negares,
(615) Omnipotens, quin, & pugnae subducere Turnum
Et Dauno possem incolumem servare parenti.
Nunc pereat Teucrisque pio det sanguine poenas.
Ille tamen nostra deducit origine nomen
Pilumnusque illi quartus pater, & tua larga
(620) Saepe manu multisque oneravit limina donis.
Cui rex aetherii breviter sic fatur Olympi:
si mora praesentis leti tempusque caduco
Oratur juveni meque hoc ita ponere sentis,
Tolle fuga Turnum atque instantibus eripe fatis:
(625) Hactenus indulsisse vacat. sin altior istis
Sub precibus venia ulla latet totumque moveri
Mutarive putas bellum, spes pascis inanis.
Et Iuno adlacrymans: quid si, quae voce gravaris,
Mente dares atque haec Turno rata vita maneret?
(630) Nunc manet insontem gravis exitus, aut ego veri
Vana feror. quod ut ô potius formidine falsa
Ludar, & in melius tua, qui potes, orsa reflectas!
Haec ubi dicta dedit, caelo se protinus alto
Misit agens hiemem nimbo succincta per auras,
(635) Iliacamque aciem, & Laurentia castra petivit.
Tum dea nube cava tenuem sine viribus umbram
In faciem Aeneae (visu mirabile monstrum)
Dardaniis ornat telis, clypeumque jubasque
Divini adsimulat capitis, dat inania verba,
(640) Dat sine mente sonum gressusque effingit euntis,
Morte obita qualis fama est volitare figuras
Aut quae sopitos deludunt somnia sensus.
At primas laeta ante acies exsultat imago
Inritatque virum telis, & voce lacessit.
(645) Instat cui Turnus stridentemque eminus hastam
Conicit; illa dato vertit vestigia tergo.
Tum vero Aenean aversum ut cedere Turnus
Credidit atque animo spem turbidus hausit inanem:
Quo fugis, Aenea? thalamos ne desere pactos;
(650) Hac dabitur dextra tellus quaesita per undas.
Talia vociferans sequitur strictumque coruscat
Mucronem, nec ferre videt sua gaudia ventos.
Forte ratis celsi conjucta crepidine saxi
Expositis stabat scalis, & ponte parato,
(655) Qua rex Clusinis aduectus Osinius oris.
Huc sese trepida Aeneae fugientis imago
Conicit in latebras, nec Turnus segnior instat
Exsuperatque moras, & pontis transilit altos.
Vix proram attigerat, rumpit Saturnia funem
(660) Avulsamque rapit revoluta per aequora navem.
Tum levis haud ultra latebras jam quaerit imago,
Sed sublime volans nubi se immiscuit atrae,
Illum autem Aeneas absentem in proelia poscit;
Obvia multa virum demittit corpora morti,
(665) Cum Turnum medio interea fert aequore turbo.
Respicit ignarus rerum ingratusque salutis
Et duplicis cum voce manus ad sidera tendit:
Omnipotens genitor, tanton me crimine dignum
Duxisti, & talis voluisti expendere poenas?
(670) Quo feror? unde abii? quae me fuga quemve reducit?
Laurentisne iterum muros aut castra videbo?
Quid manus illa virum, qui me meaque arma secuti?
Quosque (nefas) omnis infanda in morte reliqui
Et nunc palantis video, gemitumque cadentum
(675) Accipio? quid ago? aut quae jam satis ima dehiscat
Terra mihi? vos ô potius miserescite, venti;
In rupes, in saxa (volens vos Turnus adoro)
Ferte ratem saevisque vadis immittite syrtis,
Quo nec me Rutuli nec conscia fama sequatur.
(680) Haec memorans animo nunc huc, nunc fluctuat illuc,
An sese mucrone ob tantum dedecus amens
Induat, & crudum per costas exigat ensem,
Fluctibus an jaciat mediis, & litora nando
Curva petat Teucrumque iterum se reddat in arma.
(685) Ter conatus utramque viam, ter maxima Iuno
Continuit juvenemque animi miserata repressit.
Labitur alta secans fluctuque aestuque secundo
Et patris antiquam Dauni defertur ad urbem.
At Iovis interea monitis Mezentius ardens
(690) Succedit pugnae Teucrosque invadit ovantis.
Concurrunt Tyrrhenae acies atque omnibus uni,
Uni odiisque viro telisque frequentibus instant.
Ille (velut rupes vastum quae prodit in aequor,
Obvia ventorum furiis expostaque ponto,
(695) Vim cunctam atque minas perfert caelique marisque
Ipsa immota manens) prolem Dolichaonis Hebrum
Sternit humi, cum quo Latagum Palmumque fugacem,
Sed Latagum saxo atque ingenti fragmine montis
Occupat os faciemque adversam, poplite Palmum
(700) Succiso volvi segnem sinit, armaque Lauso
Donat habere umeris, & vertice figere cristas.
Nec non Euanthen Phrygium Paridisque Mimanta
Aequalem comitemque, una quem nocte Theano
In lucem genitore Amyco dedit, & face praegnas
(705) Cisseis regina Parim; Paris urbe paterna
Occubat, ignarum Laurens habet ora Mimanta.
Ac velut ille canum morsu de montibus altis
Actus aper, multos Vesulus quem pinifer annos
Defendit multosque palus Laurentia sylva
(710) Pascit harundinea, postquam inter retia ventum est,
Substitit infremuitque ferox, & inhorruit armos,
Nec cuiquam irasci propiusve accedere virtus,
Sed jaculis tutisque procul clamoribus instant;
Ille autem impavidus partis cunctatur in omnis
(715) Dentibus infrendens, & tergo decutit hastas:
Haud aliter, justae quibus est Mezentius irae,
Non ulli est animus stricto concurrere ferro,
Missilibus longe, & vasto clamore lacessunt.
Venerat antiquis Corythi de finibus Acron,
(720) Graius homo, infectos linquens profugus hymenaeos.
Hunc ubi miscentem longe media agmina vidit,
Purpureum pennis, & pactae conjugis ostro,
Impastus stabula alta leo ceu saepe peragrans
(suadet enim vesana fames), si forte fugacem
(725) Conspexit capream aut surgentem in cornua cervum,
Gaudet hians immane comasque arrexit, & haeret
Visceribus super incumbens; lavit improba taeter
Ora cruor—
Sic ruit in densos alacer Mezentius hostis.
(730) Sternitur infelix Acron, & calcibus atram
Tundit humum exspirans infractaque tela cruentat.
Atque idem fugientem haud est dignatus Oroden
Sternere nec jacta caecum dare cuspide vulnus;
Obvius adversoque occurrit seque viro vir
(735) Contulit, haud furto melior sed fortibus armis.
Tum super abiectum posito pede nixus, & hasta:
pars belli haud temnenda, viri, jacet altus Orodes.
Conclamant socii laetum paeana secuti;
Ille autem exspirans: non me, quicumque es, inulto,
(740) Victor, nec longum laetabere; te quoque fata
Prospectant paria atque eadem mox arva tenebis.
Ad quem subridens mixta Mezentius ira:
nunc morere. ast de me divum pater atque hominum rex
Viderit. hoc dicens eduxit corpore telum.
(745) Olli dura quies oculos, & ferreus urget
Somnus, in aeternam clauduntur lumina noctem.
Caedicus Alcathoum obtruncat, Sacrator Hydaspen
Partheniumque Rapo, & praedurum viribus Orsen,
Messapus Cloniumque Lycaoniumque Erichaeten,
(750) Illum infrenis equi lapsu tellure jacentem,
Hunc peditem. pedes, & Lycius processerat Agis,
Quem tamen haud expers Valerus virtutis avitae
Deicit; at Thronium Salius Saliumque Nealces
Insidiis, jaculo, & longe fallente sagitta.
(755) Iam gravis aequabat luctus, & mutua Mavors
Funera; caedebant pariter pariterque ruebant
Victores victique, neque his fuga nota neque illis.
Di Iovis in tectis iram miserantur inanem
Amborum, & tantos mortalibus esse labores;
(760) Hinc Venus, hinc contra spectat Saturnia Iuno.
Pallida Tisiphone media inter milia saevit.
At vero ingentem quatiens Mezentius hastam
Turbidus ingreditur campo. quam magnus Orion,
Cum pedes incedit medii per maxima Nerei
(765) Stagna viam scindens, umero supereminet undas,
Aut summis referens annosam montibus ornum
Ingrediturque solo, & caput inter nubila condit,
Talis se vastis infert Mezentius armis.
Huic contra Aeneas speculatus in agmine longo
(770) Obvius ire parat. manet imperterritus ille
Hostem magnanimum opperiens, & mole sua stat;
Atque oculis spatium emensus quantum satis hastae:
Dextra mihi deus, & telum, quod missile libro,
Nunc adsint! voveo praedonis corpore raptis
(775) Indutum spoliis ipsum te, Lause, tropaeum
Aeneae. dixit, stridentemque eminus hastam
Iecit. at illa volans clypeo est excussa proculque
Egregium Antoren latus inter, & ilia figit,
Herculis Antoren comitem, qui missus ab Argis
(780) Haeserat Evandro atque Itala consederat urbe.
Sternitur infelix alieno vulnere, caelumque
Aspicit, & dulcis moriens reminiscitur Argos.
Tum pius Aeneas hastam jacit; illa per orbem
Aere cavum triplici, per linea terga tribusque
(785) Transiit intextum tauris opus, imaque sedit
Inguine, sed viris haud pertulit. ocius ensem
Aeneas viso Tyrrheni sanguine laetus
Eripit à femine, & trepidanti fervidus instat.
Ingemuit cari graviter genitoris amore,
(790) Ut vidit, Lausus, lacrymaeque per ora volutae—
Hic mortis durae casum tuaque optima facta,
Si qua fidem tanto est operi latura vetustas,
Non equidem nec te, juvenis memorande, silebo—
Ille pedem referens, & inutilis inque ligatus
(795) Cedebat clypeoque inimicum hastile trahebat.
Proripuit juvenis seseque immiscuit armis,
Iamque adsurgentis dextra plagamque ferentis
Aeneae subiit mucronem ipsumque morando
Sustinuit; socii magno clamore sequuntur,
(800) Dum genitor nati parma protectus abiret,
Telaque coniciunt perturbantque eminus hostem
Missilibus. furit Aeneas tectusque tenet se.
Ac velut effusa si quando grandine nimbi
Praecipitant, omnis campis diffugit arator
(805) Omnis, & agricola, & tuta latet arce viator
Aut amnis ripis aut alti fornice saxi,
Dum pluit in terris, ut possint sole reducto
Exercere diem: sic obrutus undique telis
Aeneas nubem belli, dum detonet omnis,
(810) Sustinet, & Lausum increpitat Lausoque minatur:
Quo moriture ruis majoraque viribus audes?
Fallit te incautum pietas tua. nec minus ille
Exsultat demens, saevae iamque altius irae
Dardanio surgunt ductori, extremaque Lauso
(815) Parcae fila legunt. validum namque exigit ensem
Per medium Aeneas juvenem totumque recondit;
Transiit, & parmam mucro, levia arma minacis,
Et tunicam molli mater quam neverat auro,
Implevitque sinum sanguis; tum vita per auras
(820) Concessit maesta ad Manis corpusque reliquit.
At vero ut vultum vidit morientis, & ora,
Ora modis Anchisiades pallentia miris,
Ingemuit miserans graviter dextramque tetendit,
Et mentem patriae subiit pietatis imago.
(825) quid tibi nunc, miserande puer, pro laudibus istis,
Quid pius Aeneas tanta dabit indole dignum?
Arma, quibus laetatus, habe tua; teque parentum
Manibus, & cineri, si qua est ea cura, remitto.
Hoc tamen infelix miseram solabere mortem:
(830) Aeneae magni dextra cadis. increpat ultro
Cunctantis socios, & terra sublevat ipsum
Sanguine turpantem comptos de more capillos.
Interea genitor Tiberini ad fluminis undam
Vulnera siccabat lymphis corpusque levabat
(835) Arboris acclinis trunco. procul aerea ramis
Dependet galea, & prato gravia arma quiescunt.
Stant lecti circum juvenes; ipse aeger anhelans
Colla fovet fusus propexam in pectore barbam;
Multa super Lauso rogitat, multumque remittit
(840) Qui revocent maestique ferant mandata parentis.
At Lausum socii exanimem super arma ferebant
Flentes, ingentem atque ingenti vulnere victum.
Agnovit longe gemitum praesaga mali mens.
Canitiem multo deformat pulvere, & ambas
(845) Ad caelum tendit palmas, & corpore inhaeret.
Tantane me tenuit vivendi, nate, voluptas,
Ut pro me hostili paterer succedere dextrae,
Quem genui? tuane haec genitor per vulnera servor
Morte tua vivens? heu, nunc misero mihi demum
(850) Exitium infelix, nunc alte vulnus adactum!
Idem ego, nate, tuum maculavi crimine nomen,
Pulsus ob invidiam solio sceptrisque paternis.
Debueram patriae poenas odiisque meorum:
Omnis per mortis animam sontem ipse dedissem!
(855) Nunc vivo neque adhuc homines lucemque relinquo.
Sed linquam. simul hoc dicens attollit in aegrum
Se femur et, quamquam vis alto vulnere tardat,
Haud deiectus equum duci jubet. hoc decus illi,
Hoc solamen erat, bellis hoc victor abibat
(860) Omnibus. adloquitur maerentem, & talibus infit:
Rhaebe, diu, res si qua diu mortalibus ulla est,
Viximus. aut hodie victor spolia illa cruenti
Et caput Aeneae referes Lausique dolorum
Ultor eris mecum, aut, aperit si nulla viam vis,
(865) Occumbes pariter; neque enim, fortissime, credo,
Iussa aliena pati, & dominos dignabere Teucros.
Dixit, & exceptus tergo consueta locavit
Membra manusque ambas jaculis oneravit acutis,
Aere caput fulgens cristaque hirsutus equina.
(870) Sic cursum in medios rapidus dedit. aestuat ingens
Uno [Imo] in corde pudor mixtoque insania luctu.
Et furiis agitatus amor, & conscia virtus.
Atque hic Aenean magna ter voce vocavit.
Aeneas agnovit enim laetusque precatur:
(875) sic pater ille deum faciat, sic altus Apollo!
Incipias conferre manum.
Tantum effatus, & infesta subit obvius hasta.
Ille autem: quid me erepto, saevissime, nato
Terres? haec via sola fuit qua perdere posses:
(880) Nec mortem horremus nec divum parcimus ulli.
Desine, nam venio moriturus, & haec tibi porto
Dona prius. dixit, telumque intorsit in hostem;
Inde aliud super atque aliud figitque volatque
Ingenti gyro, sed sustinet aureus umbo.
(885) Ter circum astantem laevos equitavit in orbis
Tela manu jaciens, ter secum Troius heros
Immanem aerato circumfert tegmine sylvam.
Inde ubi tot traxisse moras, tot spicula taedet
Vellere, & urgetur pugna congressus iniqua,
(890) Multa movens animo jam tandem erumpit, & inter
Bellatoris equi cava tempora conicit hastam.
Tollit se arrectum quadripes, & calcibus auras
Verberat, effusumque equitem super ipse secutus
Implicat eiectoque incumbit cernuus armo.
(895) Clamore incendunt caelum Troesque Latinique.
Advolat Aeneas vaginaque eripit ensem
Et super haec: ubi nunc Mezentius acer, & illa
Effera vis animi? contra Tyrrhenus, ut auras
Suspiciens hausit caelum mentemque recepit:
(900) Hostis amare, quid increpitas mortemque minaris?
Nullum in caede nefas, nec sic ad proelia veni,
Nec tecum meus haec pepigit mihi foedera Lausus.
Unum hoc per si qua est victis venia hostibus oro:
Corpus humo patiare tegi. scio acerba meorum
(905) Circumstare odia: hunc, oro, defende furorem
Et me consortem nati concede sepulcro.
Haec loquitur, juguloque haud inscius accipit ensem
Undantique animam diffundit in arma cruore.

P. VERGILI MARONIS AENEIDOS LIBER VNDECIMVS
Oceanum interea surgens Aurora reliquit:
Aeneas, quamquam, & sociis dare tempus humandis
Praecipitant curae turbataque funere mens est,
Vota deum primo victor solvebat Eoo.
(5) Ingentem quercum decisis undique ramis
Constituit tumulo fulgentiaque induit arma,
Mezenti ducis exuvias, tibi magne tropaeum
Bellipotens; aptat rorantis sanguine cristas
Telaque trunca viri, & bis sex thoraca petitum
(10) Perfossumque locis, clypeumque ex aere sinistrae
Subligat atque ensem collo suspendit eburnum.
Tum socios (namque omnis eum stipata tegebat
Turba ducum) sic incipiens hortatur ovantis:
maxima res effecta, viri; timor omnis abesto,
(15) Quod superest; haec sunt spolia, & de rege superbo
Primitiae manibusque meis Mezentius hic est.
Nunc iter ad regem nobis murosque Latinos.
Arma parate, animis, & spe praesumite bellum,
Ne qua mora ignaros, ubi primum vellere signa
(20) Adnuerint superi pubemque educere castris,
Impediat segnisve metu sententia tardet.
Interea socios inhumataque corpora terrae
Mandemus, qui solus honos Acheronte sub imo est.
Ite, ait egregias animas, quae sanguine nobis
(25) Hanc patriam peperere suo, decorate supremis
Muneribus, maestamque Evandri primus ad urbem
Mittatur Pallas, quem non virtutis egentem
Abstulit atra dies, & funere mersit acerbo.
Sic ait inlacrymans, recipitque ad limina gressum
(30) Corpus ubi exanimi positum Pallantis Acoetes
Servabat senior, qui Parrhasio Evandro
Armiger ante fuit, sed non felicibus aeque
Tum comes auspiciis caro datus ibat alumno.
Circum omnis famulumque manus Trojanaque turba
(35) Et maestum Iliades crinem de more solutae.
Ut vero Aeneas foribus sese intulit altis
Ingentem gemitum tunsis ad sidera tollunt
Pectoribus, maestoque immugit regia luctu.
Ipse caput nivei fultum Pallantis, & ora
(40) Ut vidit levique patens in pectore vulnus
Cuspidis Ausoniae, lacrymis ita fatur obortis:
Tene, inquit miserande puer, cum laeta veniret,
Invidit Fortuna mihi, ne regna videres
Nostra neque ad sedes victor veherere paternas?
(45) Non haec Evandro de te promissa parenti
Discedens dederam, cum me complexus euntem
Mitteret in magnum imperium metuensque moneret
Acris esse viros, cum dura proelia gente.
Et nunc ille quidem spe multum captus inani
(50) Fors, & vota facit cumulatque altaria donis,
Nos juvenem exanimum, & nil jam caelestibus ullis
Debentem vano maesti comitamur honore.
Infelix, nati funus crudele videbis!
Hi nostri reditus exspectatique triumphi?
(55) Haec mea magna fides? at non, Evandre, pudendis
Vulneribus pulsum aspicies, nec sospite dirum
Optabis nato funus pater. ei mihi quantum
Praesidium, Ausonia, & quantum tu perdis, Iule!
Haec ubi deflevit, tolli miserabile corpus
(60) Imperat, & toto lectos ex agmine mittit
Mille viros qui supremum comitentur honorem
Intersintque patris lacrymis, solacia luctus
Exigua ingentis, misero sed debita patri.
Haud segnes alii cratis, & molle feretrum
(65) Arbuteis texunt virgis, & vimine querno
Exstructosque toros obtentu frondis inumbrant.
Hic juvenem agresti sublimem stramine ponunt:
Qualem virgineo demessum pollice florem
Seu mollis violae seu languentis hyacinthi,
(70) Cui neque fulgor adhuc nec dum sua forma recessit,
Non jam mater alit tellus virisque ministrat.
Tum geminas vestis auroque ostroque rigentis
Extulit Aeneas, quas illi laeta laborum
Ipsa suis quondam manibus Sidonia Dido
(75) Fecerat, & tenui telas discreverat auro.
Harum unam juveni supremum maestus honorem
Induit arsurasque comas obnubit amictu,
Multaque praeterea Laurentis praemia pugnae
Aggerat, & longo praedam jubet ordine duci;
(80) Addit equos, & tela quibus spoliaverat hostem.
Vinxerat, & post terga manus, quos mitteret umbris
Inferias, caeso sparsurus sanguine flammas,
Indutosque jubet truncos hostilibus armis
Ipsos ferre duces inimicaque nomina figi.
(85) Ducitur infelix aevo confectus Acoetes,
Pectora nunc foedans pugnis, nunc unguibus ora,
Sternitur, & toto projectus corpore terrae;
Ducunt, & Rutulo perfusos sanguine currus.
Post bellator equus positis insignibus Aethon
(90) It lacrymans guttisque umectat grandibus ora.
Hastam alii galeamque ferunt, nam cetera Turnus
Victor habet. tum maesta phalanx Teucrique sequuntur
Tyrrhenique omnes, & versis Arcades armis.
Postquam omnis longe comitum praecesserat ordo,
(95) Substitit Aeneas gemituque haec addidit alto:
nos alias hinc ad lacrymas eadem horrida belli
Fata vocant: salve aeternum mihi, maxime Palla,
Aeternumque vale. nec plura effatus ad altos
Tendebat muros gressumque in castra ferebat.
(100) Iamque oratores aderant ex urbe Latina
Velati ramis oleae veniamque rogantes:
Corpora, per campos ferro quae fusa jacebant,
Redderet ac tumulo sineret succedere terrae;
Nullum cum victis certamen, & aethere cassis;
(105) Parceret hospitibus quondam socerisque vocatis.
Quos bonus Aeneas haud aspernanda precantis
Prosequitur venia, & verbis haec insuper addit:
Quaenam vos tanto fortuna indigna, Latini,
Implicuit bello, qui nos fugiatis amicos?
(110) Pacem me exanimis, & Martis sorte peremptis
Oratis? equidem, & vivis concedere vellem.
Nec veni, nisi fata locum sedemque dedissent,
Nec bellum cum gente gero; rex nostra reliquit
Hospitia, & Turni potius se credidit armis.
(115) Aequius huic Turnum fuerat se opponere morti.
Si bellum finire manu, si pellere Teucros
Apparat, his mecum decuit concurrere telis:
Vixet cui vitam deus aut sua dextra dedisset.
Nunc ite, & miseris supponite civibus ignem.
(120) Dixerat Aeneas. illi obstipuere silentes
Conversique oculos inter se atque ora tenebant.
Tum senior semperque odiis, & crimine Drances
Infensus juveni Turno sic ore vicissim
Orsa refert: ô fama ingens, ingentior armis,
(125) Vir Trojane, quibus caelo te laudibus aequem?
Iustitiaene prius mirer belline laborum?
Nos vero haec patriam grati referemus ad urbem
Et te, si qua viam dederit Fortuna, Latino
Iungemus regi. quaerat sibi foedera Turnus.
(130) Quin, & fatalis murorum attollere moles
Saxaque subvectare umeris Trojana juvabit.
Dixerat haec unoque omnes eadem ore fremebant.
Bis senos pepigere dies, & pace sequestra
Per sylvas Teucri mixtique impune Latini
(135) Erravere jugis. ferro sonat alta bipenni
Fraxinus, evertunt actas ad sidera pinus,
Robora nec cuneis, & olentem scindere cedrum
Nec plaustris cessant vectare gementibus ornos.
Et jam Fama volans, tanti praenuntia luctus,
(140) Evandrum Evandrique domos, & moenia replet,
Quae modo victorem Latio Pallanta ferebat.
Arcades ad portas ruere, & de more vetusto
Funereas rapuere faces; lucet via longo
Ordine flammarum, & late discriminat agros.
(145) Contra turba Phrygum veniens plangentia jungit
Agmina. quae postquam matres succedere tectis
Viderunt, maestam incendunt clamoribus urbem.
At non Evandrum potis est vis ulla tenere,
Sed venit in medios. feretro Pallante reposto
(150) Procubuit super atque haeret lacrymansque gemensque,
Et via vix tandem voci laxata dolore est:
non haec, ô Palla, dederas promissa parenti,
Cautius ut saevo velles te credere Marti.
Haud ignarus eram quantum nova gloria in armis
(155) Et praedulce decus primo certamine posset.
Primitiae juvenis miserae bellique propinqui
Dura rudimenta, & nulli exaudita deorum
Vota precesque meae! tuque, ô sanctissima conjux,
Felix morte tua neque in hunc servata dolorem!
(160) Contra ego vivendo vici mea fata, superstes
Restarem ut genitor. Troum socia arma secutum
Obruerent Rutuli telis! animam ipse dedissem
Atque haec pompa domum me, non Pallanta, referret!
Nec vos arguerim, Teucri, nec foedera nec quas
(165) Iunximus hospitio dextras: sors ista senectae
Debita erat nostrae. quod si immatura manebat
Mors gnatum, caesis Volscorum milibus ante
Ducentem in Latium Teucros cecidisse juvabit.
Quin ego non alio digner te funere, Palla,
(170) Quam pius Aeneas, & quam magni Phryges, & quam
Tyrrhenique duces, Tyrrhenum exercitus omnis.
Magna tropaea ferunt quos dat tua dextera leto;
Tu quoque nunc stares immanis truncus in arvis,
Esset par aetas, & idem si robur ab annis,
(175) Turne. sed infelix Teucros quid demoror armis?
Vadite, & haec memores regi mandata referte:
Quod vitam moror invisam Pallante perempto
Dextera causa tua est, Turnum gnatoque patrique
Quam debere vides. meritis vacat hic tibi solus
(180) Fortunaeque locus. non vitae gaudia quaero,
Nec fas, sed gnato manis perferre sub imos.
Aurora interea miseris mortalibus almam
Extulerat lucem referens opera atque labores:
Iam pater Aeneas, jam curvo in litore Tarchon
(185) Constituere pyras. huc corpora quisque suorum
More tulere patrum, subiectisque ignibus atris
Conditur in tenebras altum caligine caelum.
Ter circum accensos cincti fulgentibus armis
Decurrere rogos, ter maestum funeris ignem
(190) Lustravere in equis ululatusque ore dedere.
Spargitur, & tellus lacrymis, sparguntur, & arma,
It caelo clamorque virum clangorque tubarum.
Hic alii spolia occisis derepta Latinis
Coniciunt igni, galeas ensisque decoros
(195) Frenaque ferventisque rotas; pars munera nota,
Ipsorum clypeos, & non felicia tela.
Multa boum circa mactantur corpora Morti,
Saetigerosque sues raptasque ex omnibus agris
In flammam jugulant pecudes. tum litore toto
(200) Ardentis spectant socios semustaque servant
Busta, neque avelli possunt, nox umida donec
Invertit caelum stellis ardentibus aptum.
Nec minus, & miseri diversa in parte Latini
Innumeras struxere pyras, & corpora partim
(205) Multa virum terrae infodiunt, avectaque partim
Finitimos tollunt in agros urbique remittunt.
Cetera confusaeque ingentem caedis acervum
Nec numero nec honore cremant; tunc undique vasti
Certatim crebris conlucent ignibus agri.
(210) Tertia lux gelidam caelo dimoverat umbram:
Maerentes altum cinerem, & confusa ruebant
Ossa focis tepidoque onerabant aggere terrae.
Iam vero in tectis, praedivitis urbe Latini,
Praecipuus fragor, & longi pars maxima luctus.
(215) Hic matres miseraeque nurus, hic cara sororum
Pectora maerentum puerique parentibus orbi
Dirum exsecrantur bellum Turnique hymenaeos;
Ipsum armis ipsumque jubent decernere ferro,
Qui regnum Italiae, & primos sibi poscat honores.
(220) Ingravat haec saevus Drances solumque vocari
Testatur, solum posci in certamina Turnum.
Multa simul contra variis sententia dictis
Pro Turno, & magnum reginae nomen obumbrat,
Multa virum meritis sustentat fama tropaeis.
(225) Hos inter motus, medio in flagrante tumultu,
Ecce super maesti magna Diomedis ab urbe
Legati responsa ferunt: nihil omnibus actum
Tantorum impensis operum, nil dona neque aurum
Nec magnas valuisse preces, alia arma Latinis
(230) Quaerenda, aut pacem Trojano ab rege petendum.
Deficit ingenti luctu rex ipse Latinus:
Fatalem Aenean manifesto numine ferri
Admonet ira deum tumulique ante ora recentes.
Ergo concilium magnum primosque suorum
(235) Imperio accitos alta intra limina cogit.
Olli convenere fluuntque ad regia plenis
Tecta viis. sedet in mediis, & maximus aevo
Et primus sceptris haud laeta fronte Latinus.
Atque hic legatos Aetola ex urbe remissos
(240) Quae referant fari jubet, & responsa reposcit
Ordine cuncta suo. tum facta silentia linguis,
Et Venulus dicto parens ita farier infit:
Vidimus, ô cives, Diomedem Argivaque castra,
Atque iter emensi casus superavimus omnis,
(245) Contigimusque manum qua concidit Ilia tellus.
Ille urbem Argyripam patriae cognomine gentis
Victor Gargani condebat Iapygis agris.
Postquam introgressi, & coram data copia fandi,
Munera praeferimus, nomen patriamque docemus,
(250) Qui bellum intulerint, quae causa attraxerit Arpos.
Auditis ille haec placido sic reddidit ore:
ô fortunatae gentes, Saturnia regna,
Antiqui Ausonii, quae vos fortuna quietos
Sollicitat suadetque ignota lacessere bella?
(255) Quicumque Iliacos ferro violavimus agros
(mitto ea quae muris bellando exhausta sub altis,
Quos Simois premat ille viros) infanda per orbem
Supplicia, & scelerum poenas expendimus omnes,
Vel Priamo miseranda manus; scit triste Minervae
(260) Sidus, & Euboicae cautes ultorque Caphereus.
Militia ex illa diversum ad litus abacti
Atrides Protei Menelaus adusque columnas
Exsulat, Aetnaeos vidit Cyclopas Ulysses.
Regna Neoptolemi referam versosque penatis
(265) Idomenei? Libycone habitantis litore Locros?
Ipse Mycenaeus magnorum ductor Achivum
Conjugis infandae prima inter limina dextra
Oppetiit, devictam Asiam subsedit adulter.
Invidisse deos, patriis ut redditus aris
(270) Conjugium optatum, & pulchram Calydona viderem?
Nunc etiam horribili visu portenta sequuntur
Et socii amissi petierunt aethera pennis
Fluminibusque vagantur aves (heu, dira meorum
Supplicia!), & scopulos lacrymosis vocibus implent.
(275) Haec adeo ex illo mihi jam speranda fuerunt
Tempore cum ferro caelestia corpora demens
Appetii, & Veneris violavi vulnere dextram.
Ne vero, ne me ad talis impellite pugnas.
Nec mihi cum Teucris ullum post eruta bellum
(280) Pergama nec veterum memini laetorve malorum.
Munera quae patriis ad me portatis ab oris
Vertite ad Aenean. stetimus tela aspera contra
Contulimusque manus: experto credite quantus
In clypeum adsurgat, quo turbine torqueat hastam.
(285) Si duo praeterea talis Idaea tulisset
Terra viros, ultro Inachias venisset ad urbes
Dardanus, & versis lugeret Graecia fatis.
Quidquid apud durae cessatum est moenia Trojae,
Hectoris Aeneaeque manu victoria Graium
(290) Haesit, & in decimum vestigia rettulit annum.
Ambo animis, ambo insignes praestantibus armis,
Hic pietate prior. coeant in foedera dextrae,
Qua datur; ast armis concurrant arma cavete.
Et responsa simul quae sint, rex optime, regis
(295) Audisti, & quae sit magno sententia bello.
Vix ea legati, variusque per ora cucurrit
Ausonidum turbata fremor, ceu saxa morantur
Cum rapidos amnis, fit clauso gurgite murmur
Vicinaeque fremunt ripae crepitantibus undis.
(300) Ut primum placati animi, & trepida ora quierunt,
Praefatus divos solio rex infit ab alto:
Ante equidem summa de re statuisse, Latini,
Et vellem, & fuerat melius, non tempore tali
Cogere concilium, cum muros adsidet hostis.
(305) Bellum importunum, cives, cum gente deorum
Invictisque viris gerimus, quos nulla fatigant
Proelia nec victi possunt absistere ferro.
Spem si quam ascitis Aetolum habuistis in armis,
Ponite. spes sibi quisque; sed haec quam angusta videtis.
(310) Cetera qua rerum jaceant perculsa ruina,
Ante oculos interque manus sunt omnia vestras.
Nec quemquam incuso: potuit quae plurima virtus
Esse, fuit; toto certatum est corpore regni.
Nunc adeo quae sit dubiae sententia menti,
(315) Expediam, & paucis (animos adhibete) docebo.
Est antiquus ager Tusco mihi proximus amni,
Longus in occasum, finis super usque Sicanos;
Aurunci Rutulique serunt, & vomere duros
Exercent collis atque horum asperrima pascunt.
(320) Haec omnis regio, & celsi plaga pinea montis
Cedat amicitiae Teucrorum, & foederis aequas
Dicamus leges sociosque in regna vocemus:
Considant, si tantus amor, & moenia condant.
Sin alios finis aliamque capessere gentem
(325) Est animus possuntque solo decedere nostro,
Bis denas Italo texamus robore navis;
Seu pluris complere valent, jacet omnis ad undam
Materies: ipsi numerumque modumque carinis
Praecipiant, nos aera, manus, navalia demus.
(330) Praeterea, qui dicta ferant, & foedera firment
Centum oratores prima de gente Latinos
Ire placet pacisque manu praetendere ramos,
Munera portantis aurique eborisque talenta
Et sellam regni trabeamque insignia nostri.
(335) Consulite in medium, & rebus succurrite fessis.
Tum Drances idem infensus, quem gloria Turni
Obliqua invidia stimulisque agitabat amaris,
Largus opum, & lingua melior, sed frigida bello
Dextera, consiliis habitus non futtilis auctor,
(340) Seditione potens (genus huic materna superbum
Nobilitas dabat, incertum de patre ferebat),
Surgit, & his onerat dictis atque aggerat iras:
rem nulli obscuram nostrae nec vocis egentem
Consulis, ô bone rex: cuncti se scire fatentur
(345) Quid fortuna ferat populi, sed dicere mussant.
Det libertatem fandi flatusque remittat,
Cuius ob auspicium infaustum moresque sinistros
(dicam equidem, licet arma mihi mortemque minetur)
Lumina tot cecidisse ducum totamque videmus
(350) Consedisse urbem luctu, dum Troja temptat
Castra fugae fidens, & caelum territat armis.
Unum etiam donis istis, quae plurima mitti
Dardanidis dicique jubes, unum, optime regum,
Adicias, nec te ullius violentia vincat
(355) Quin natam egregio genero dignisque hymenaeis
Des pater, & pacem hanc aeterno foedere jungas.
Quod si tantus habet mentes, & pectora terror,
Ipsum obtestemur veniamque oremus ab ipso:
Cedat, jus proprium regi patriaeque remittat.
(360) Quid miseros totiens in aperta pericula civis
Proicis, ô Latio caput horum, & causa malorum?
Nulla salus bello, pacem te poscimus omnes,
Turne, simul pacis solum inviolabile pignus.
Primus ego, invisum quem tu tibi fingis (et esse
(365) Nil moror), en supplex venio. miserere tuorum,
Pone animos, & pulsus abi. sat funera fusi
Vidimus ingentis, & desolavimus agros.
Aut, si fama movet, si tantum pectore robur
Concipis, & si adeo dotalis regia cordi est,
(370) Aude atque adversum fidens fer pectus in hostem.
Scilicet ut Turno contingat regia conjux,
Nos animae viles, inhumata infletaque turba,
Sternamur campis. etiam tu, si qua tibi vis,
Si patrii quid Martis habes, illum aspice contra
(375) Qui vocat.
Talibus exarsit dictis violentia Turni.
Dat gemitum rumpitque has imo pectore voces:
larga quidem semper, Drance, tibi copia fandi
Tum cum bella manus poscunt, patribusque vocatis
(380) Primus ades. sed non replenda est curia verbis,
Quae tuto tibi magna volant, dum distinet hostem
Agger murorum nec inundant sanguine fossae.
Proinde tona eloquio (solitum tibi) meque timoris
Argue tu, Drance, quando tot stragis acervos
(385) Teucrorum tua dextra dedit, passimque tropaeis
Insignis agros. possit quid vivida virtus
Experiare licet, nec longe scilicet hostes
Quaerendi nobis; circumstant undique muros.
Imus in adversos—quid cessas? an tibi Mavors
(390) Ventosa in lingua pedibusque fugacibus istis
Semper erit?
Pulsus ego? aut quisquam merito, foedissime, pulsum
Arguet, Iliaco tumidum qui crescere Thybrim
Sanguine, & Evandri totam cum stirpe videbit
(395) Procubuisse domum atque exutos Arcadas armis?
Haud ita me experti Bitias, & Pandarus ingens
Et quos mille die victor sub Tartara misi,
Inclusus muris hostilique aggere saeptus.
Nulla salus bello? capiti cane talia, demens,
(400) Dardanio rebusque tuis. proinde omnia magno
Ne cessa turbare metu atque extollere viris
Gentis bis victae, contra premere arma Latini.
Nunc, & Myrmidonum proceres Phrygia arma tremescunt,
Nunc, & Tydides, & Larisaeus Achilles,
(405) Amnis, & Hadriacas retro fugit Aufidus undas.
Vel cum se pavidum contra mea jurgia fingit,
Artificis scelus, & formidine crimen acerbat.
Numquam animam talem dextra hac (absiste moveri)
Amittes: habitet tecum, & sit pectore in isto.
(410) Nunc ad te, & tua magna, pater, consulta revertor.
Si nullam nostris ultra spem ponis in armis,
Si tam deserti sumus, & semel agmine verso
Funditus occidimus neque habet Fortuna regressum,
Oremus pacem, & dextras tendamus inertis.
(415) Quamquam ô si solitae quicquam virtutis adesset!
Ille mihi ante alios fortunatusque laborum
Egregiusque animi, qui, ne quid tale videret,
Procubuit moriens, & humum semel ore momordit.
Sin, & opes nobis, & adhuc intacta juventus
(420) Auxilioque urbes Italae populique supersunt,
Sin, & Trojanis cum multo gloria venit
Sanguine (sunt illis sua funera, parque per omnis
Tempestas), cur indecores in limine primo
Deficimus? cur ante tubam tremor occupat artus?
(425) Multa dies variique labor mutabilis aevi
Rettulit in melius, multos alterna revisens
Lusit, & in solido rursus Fortuna locavit.
Non erit auxilio nobis Aetolus, & Arpi:
At Messapus erit felixque Tolumnius, & quos
(430) Tot populi misere duces, nec parva sequetur
Gloria delectos Latio, & Laurentibus agris.
Est, & Volscorum egregia de gente Camilla
Agmen agens equitum, & florentis aere catervas.
Quod si me solum Teucri in certamina poscunt
(435) Idque placet tantumque bonis communibus obsto,
Non adeo has exosa manus Victoria fugit
Ut tanta quicquam pro spe temptare recusem.
Ibo animis contra, vel magnum praestet Achillem
Factaque Volcani manibus paria induat arma
(440) Ille licet. vobis animam hanc soceroque Latino
Turnus ego, haud ulli veterum virtute secundus,
Devovi. solum Aeneas vocat?, & vocet oro;
Nec Drances potius, sive est haec ira deorum,
Morte luat, sive est virtus, & gloria, tollat.
(445) Illi haec inter se dubiis de rebus agebant
Certantes: castra Aeneas aciemque movebat.
Nuntius ingenti per regia tecta tumultu
Ecce ruit magnisque urbem terroribus implet:
Instructos acie Tiberino à flumine Teucros
(450) Tyrrhenamque manum totis descendere campis.
Extemplo turbati animi concussaque vulgi
Pectora, & arrectae stimulis haud mollibus irae.
Arma manu trepidi poscunt, fremit arma juventus,
Flent maesti mussantque patres. hic undique clamor
(455) Dissensu vario magnus se tollit in auras,
Haud secus atque alto in luco cum forte catervae
Consedere avium, piscosove amne Padusae
Dant sonitum rauci per stagna loquacia cycni.
immo, ait ô cives, arrepto tempore Turnus,
(460) cogite concilium, & pacem laudate sedentes;
Illi armis in regna ruunt. nec plura locutus
Corripuit sese, & tectis citus extulit altis.
Tu, Voluse, armari Volscorum edice maniplis,
Duc ait et Rutulos. equitem Messapus in armis,
(465) Et cum fratre Coras latis diffundite campis.
Pars aditus urbis firment turrisque capessant;
Cetera, qua jusso, mecum manus inferat arma.
Ilicet in muros tota discurritur urbe.
Concilium ipse pater, & magna incepta Latinus
(470) Deserit ac tristi turbatus tempore differt,
Multaque se incusat qui non acceperit ultro
Dardanium Aenean generumque asciverit urbi.
Praefodiunt alii portas aut saxa sudesque
Subvectant. bello dat signum rauca cruentum
(475) Bucina. tum muros varia cinxere corona
Matronae puerique, vocat labor ultimus omnis.
Nec non ad templum summasque ad Palladis arces
Subvehitur magna matrum regina caterva
Dona ferens, juxtaque comes Lavinia virgo,
(480) Causa mali tanti, oculos deiecta decoros.
Succedunt matres, & templum ture vaporant
Et maestas alto fundunt de limine voces:
armipotens, praeses belli, Tritonia virgo,
Frange manu telum Phrygii praedonis, & ipsum
(485) Pronum sterne solo portisque effunde sub altis.
Cingitur ipse furens certatim in proelia Turnus.
Iamque adeo rutilum thoraca indutus ahenis
Horrebat squamis surasque incluserat auro,
Tempora nudus adhuc, laterique accinxerat ensem,
(490) Fulgebatque alta decurrens aureus arce
Exsultatque animis, & spe jam praecipit hostem:
Qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis
Tandem liber equus, campoque potitus aperto
Aut ille in pastus armentaque tendit equarum
(495) Aut adsuetus aquae perfundi flumine noto
Emicat, arrectisque fremit cervicibus alte
Luxurians luduntque jubae per colla, per armos.
Obvia cui Volscorum acie comitante Camilla
Occurrit portisque ab equo regina sub ipsis
(500) Desiluit, quam tota cohors imitata relictis
Ad terram defluxit equis; tum talia fatur:
Turne, sui merito si qua est fiducia forti,
Audeo, & Aeneadum promitto occurrere turmae
Solaque Tyrrhenos equites ire obvia contra.
(505) Me sine prima manu temptare pericula belli,
Tu pedes ad muros subsiste, & moenia serva.
Turnus ad haec oculos horrenda in virgine fixus:
O decus Italiae virgo, quas dicere grates
Quasve referre parem? sed nunc, est omnia quando
(510) Iste animus supra, mecum partire laborem.
Aeneas, ut fama fidem missique reportant
Exploratores, equitum levia improbus arma
Praemisit, quaterent campos; ipse ardua montis
Per deserta jugo superans adventat ad urbem.
(515) Furta paro belli conuexo in tramite sylvae,
Ut bivias armato obsidam milite fauces.
Tu Tyrrhenum equitem conlatis excipe signis;
Tecum acer Messapus erit turmaeque Latinae
Tiburtique manus, ducis, & tu concipe curam.
(520) Sic ait, & paribus Messapum in proelia dictis
Hortatur sociosque duces, & pergit in hostem.
Est curvo anfractu valles, accommoda fraudi
Armorumque dolis, quam densis frondibus atrum
Urget utrimque latus, tenuis quo semita ducit
(525) Angustaeque ferunt fauces aditusque maligni.
Hanc super in speculis summoque in vertice montis
Planities ignota jacet tutique receptus,
Seu dextra laevaque velis occurrere pugnae
Sive instare jugis, & grandia volvere saxa.
(530) Huc juvenis nota fertur regione viarum
Arripuitque locum, & sylvis insedit iniquis.
Velocem interea superis in sedibus Opim,
Unam ex virginibus sociis sacraque caterva,
Compellabat, & has tristis Latonia voces
(535) Ore dabat: graditur bellum ad crudele Camilla,
O virgo, & nostris nequiquam cingitur armis,
Cara mihi ante alias. neque enim novus iste Dianae
Venit amor subitaque animum dulcedine movit.
Pulsus ob invidiam regno virisque superbas
(540) Priverno antiqua Metabus cum excederet urbe,
Infantem fugiens media inter proelia belli
Sustulit exsilio comitem, matrisque vocavit
Nomine Casmillae mutata parte Camillam.
Ipse sinu prae se portans juga longa petebat
(545) Solorum nemorum: tela undique saeva premebant
Et circumfuso volitabant milite Volsci.
Ecce fugae medio summis Amasenus abundans
Spumabat ripis, tantus se nubibus imber
Ruperat. ille innare parans infantis amore
(550) Tardatur caroque oneri timet. omnia secum
Versanti subito vix haec sententia sedit:
Telum immane manu valida quod forte gerebat
Bellator, solidum nodis, & robore cocto,
Huic natam libro, & sylvestri subere clausam
(555) Implicat atque habilem mediae circumligat hastae;
Quam dextra ingenti librans ita ad aethera fatur:
alma, tibi hanc, nemorum cultrix, Latonia virgo,
Ipse pater famulam voveo; tua prima per auras
Tela tenens supplex hostem fugit. accipe, testor,
(560) Diva tuam, quae nunc dubiis committitur auris.
Dixit, & adducto contortum hastile lacerto
Immittit: sonuere undae, rapidum super amnem
Infelix fugit in jaculo stridente Camilla.
At Metabus magna propius jam urgente caterva
(565) Dat sese fluvio, atque hastam cum virgine victor
Gramineo, donum Triviae, de caespite vellit.
Non illum tectis ullae, non moenibus urbes
Accepere (neque ipse manus feritate dedisset),
Pastorum, & solis exegit montibus aevum.
(570) Hic natam in dumis interque horrentia lustra
Armentalis equae mammis, & lacte ferino
Nutribat teneris immulgens ubera labris.
Utque pedum primis infans vestigia plantis
Institerat, jaculo palmas armavit acuto
(575) Spiculaque ex umero parvae suspendit, & arcum.
Pro crinali auro, pro longae tegmine pallae
Tigridis exuviae per dorsum à vertice pendent.
Tela manu jam tum tenera puerilia torsit
Et fundam tereti circum caput egit habena
(580) Strymoniamque gruem aut album deiecit olorem.
Multae illam frustra Tyrrhena per oppida matres
Optavere nurum; sola contenta Diana
Aeternum telorum, & virginitatis amorem
Intemerata colit. vellem haud correpta fuisset
(585) Militia tali conata lacessere Teucros:
Cara mihi comitumque foret nunc una mearum.
Verum age, quandoquidem fatis urgetur acerbis,
Labere, nympha, polo finisque invise Latinos,
Tristis ubi infausto committitur omine pugna.
(590) Haec cape, & ultricem pharetra deprome sagittam:
Hac, quicumque sacrum violarit vulnere corpus,
Tros Italusque, mihi pariter det sanguine poenas.
Post ego nube cava miserandae corpus, & arma
Inspoliata feram tumulo patriaeque reponam.
(595) Dixit, at illa levis caeli delapsa per auras
Insonuit nigro circumdata turbine corpus.
At manus interea muris Trojana propinquat,
Etruscique duces equitumque exercitus omnis
Compositi numero in turmas. fremit aequore toto
(600) Insultans sonipes, & pressis pugnat habenis
Huc conversus, & huc; tum late ferreus hastis
Horret ager campique armis sublimibus ardent.
Nec non Messapus contra celeresque Latini
Et cum fratre Coras, & virginis ala Camillae
(605) Adversi campo apparent, hastasque reductis
Protendunt longe dextris, & spicula vibrant,
Adventusque virum fremitusque ardescit equorum.
Iamque intra jactum teli progressus uterque
Substiterat: subito erumpunt clamore furentisque
(610) Exhortantur equos, fundunt simul undique tela
Crebra nivis ritu, caelumque obtexitur umbra.
Continuo adversis Tyrrhenus, & acer Aconteus
Conixi incurrunt hastis primique ruinam
Dant sonitu ingenti perfractaque quadripedantum
(615) Pectora pectoribus rumpunt; excussus Aconteus
Fulminis in morem aut tormento ponderis acti
Praecipitat longe, & vitam dispergit in auras.
Extemplo turbatae acies, versique Latini
Reiciunt parmas, & equos ad moenia vertunt;
(620) Troes agunt, princeps turmas inducit Asilas.
Iamque propinquabant portis rursusque Latini
Clamorem tollunt, & mollia colla reflectunt;
Hi fugiunt penitusque datis referuntur habenis.
Qualis ubi alterno procurrens gurgite pontus
(625) Nunc ruit ad terram scopulosque superiacit unda
Spumeus extremamque sinu perfundit harenam,
Nunc rapidus retro atque aestu revoluta resorbens
Saxa fugit litusque vado labente relinquit:
Bis Tusci Rutulos egere ad moenia versos,
(630) Bis reiecti armis respectant terga tegentes.
Tertia sed postquam congressi in proelia totas
Implicuere inter se acies legitque virum vir,
Tum vero, & gemitus morientum, & sanguine in alto
Armaque corporaque, & permixti caede virorum
(635) Semianimes volvuntur equi, pugna aspera surgit.
Orsilochus Remuli, quando ipsum horrebat adire,
Hastam intorsit equo ferrumque sub aure reliquit;
Quo sonipes ictu furit arduus altaque jactat
Vulneris impatiens arrecto pectore crura,
(640) Volvitur ille excussus humi. Catillus Iollan
Ingentemque animis, ingentem corpore, & armis
Deicit Herminium, nudo cui vertice fulva
Caesaries nudique umeri nec vulnera terrent;
Tantus in arma patet. latos huic hasta per armos
(645) Acta tremit duplicatque virum transfixa dolore.
Funditur ater ubique cruor; dant funera ferro
Certantes pulchramque petunt per vulnera mortem.
At medias inter caedes exsultat Amazon
Unum exserta latus pugnae, pharetrata Camilla,
(650) Et nunc lenta manu spargens hastilia denset,
Nunc validam dextra rapit indefessa bipennem;
Aureus ex umero sonat arcus, & arma Dianae.
Illa etiam, si quando in tergum pulsa recessit,
Spicula converso fugientia derigit arcu.
(655) At circum lectae comites, Larinaque virgo
Tullaque, & aeratam quatiens Tarpeia securim,
Italides, quas ipsa decus sibi dia Camilla
Delegit pacisque bonas bellique ministras:
Quales Threiciae cum flumina Thermodontis
(660) Pulsant, & pictis bellantur Amazones armis,
Seu circum Hippolyten seu cum se Martia curru
Penthesilea refert, magnoque ululante tumultu
Feminea exsultant lunatis agmina peltis.
Quem telo primum, quem postremum, aspera virgo,
(665) Deicis? aut quot humi morientia corpora fundis?
Eunaeum Clytio primum patre, cuius apertum
Adversi longa transverberat abiete pectus.
Sanguinis ille vomens rivos cadit atque cruentam
Mandit humum moriensque suo se in vulnere versat.
(670) Tum Lirim Pagasumque super, quorum alter habenas
Suffuso revolutus equo dum colligit, alter
Dum subit ac dextram labenti tendit inermem,
Praecipites pariterque ruunt. his addit Amastrum
Hippotaden, sequiturque incumbens eminus hasta
(675) Tereaque Harpalycumque, & Demophoonta Chromimque;
Quotque emissa manu contorsit spicula virgo,
Tot Phrygii cecidere viri. procul Ornytus armis
Ignotis, & equo venator Iapyge fertur,
Cui pellis latos umeros erepta juvenco
(680) Pugnatori operit, caput ingens oris hiatus
Et malae texere lupi cum dentibus albis,
Agrestisque manus armat sparus; ipse catervis
Vertitur in mediis, & toto vertice supra est.
Hunc illa exceptum (neque enim labor agmine verso)
(685) Traicit, & super haec inimico pectore fatur:
sylvis te, Tyrrhene, feras agitare putasti?
Advenit qui vestra dies muliebribus armis
Verba redargueret. nomen tamen haud leve patrum
Manibus hoc referes, telo cecidisse Camillae.
(690) Protinus Orsilochum, & Buten, duo maxima Teucrum
Corpora, sed Buten aversum cuspide fixit
Loricam galeamque inter, qua colla sedentis
Lucent, & laevo dependet parma lacerto;
Orsilochum fugiens magnumque agitata per orbem
(695) Eludit gyro interior sequiturque sequentem;
Tum validam perque arma viro perque ossa securim
Altior exsurgens oranti, & multa precanti
Congeminat; vulnus calido rigat ora cerebro.
Incidit huic subitoque aspectu territus haesit
(700) Appenninicolae bellator filius Auni,
Haud Ligurum extremus, dum fallere fata sinebant.
Isque ubi se nullo jam cursu evadere pugnae
Posse neque instantem reginam avertere cernit,
Consilio versare dolos ingressus, & astu
(705) Incipit haec: quid tam egregium, si femina forti
Fidis equo? dimitte fugam, & te comminus aequo
Mecum crede solo pugnaeque accinge pedestri:
Iam nosces ventosa ferat cui gloria fraudem.
Dixit, at illa furens acrique accensa dolore
(710) Tradit equum comiti paribusque resistit in armis
Ense pedes nudo puraque interrita parma.
At juvenis vicisse dolo ratus avolat ipse
(haud mora), conversisque fugax aufertur habenis
Quadripedemque citum ferrata calce fatigat.
(715) vane Ligus frustraque animis elate superbis,
Nequiquam patrias temptasti lubricus artis,
Nec fraus te incolumem fallaci perferet Auno.
Haec fatur virgo, & pernicibus ignea plantis
Transit equum cursu frenisque adversa prehensis
(720) Congreditur poenasque inimico ex sanguine sumit:
Quam facile accipiter saxo sacer ales ab alto
Consequitur pennis sublimem in nube columbam
Comprensamque tenet pedibusque eviscerat uncis;
Tum cruor, & vulsae labuntur ab aethere plumae.
(725) At non haec nullis hominum sator atque deorum
Observans oculis summo sedet altus Olympo.
Tyrrhenum genitor Tarchonem in proelia saeva
Suscitat, & stimulis haud mollibus inicit iras.
Ergo inter caedes cedentiaque agmina Tarchon
(730) Fertur equo variisque instigat vocibus alas
Nomine quemque vocans, reficitque in proelia pulsos.
Quis metus, ô numquam dolituri, ô semper inertes
Tyrrheni, quae tanta animis ignavia venit?
Femina palantis agit atque haec agmina vertit!
(735) Quo ferrum quidve haec gerimus tela inrita dextris?
At non in Venerem segnes nocturnaque bella,
Aut ubi curva choros indixit tibia Bacchi.
Exspectate dapes, & plenae pocula mensae
(hic amor, hoc studium) dum sacra secundus haruspex
(740) Nuntiet ac lucos vocet hostia pinguis in altos!
Haec effatus equum in medios moriturus, & ipse
Concitat, & Venulo adversum se turbidus infert
Dereptumque ab equo dextra complectitur hostem
Et gremium ante suum multa vi concitus aufert.
(745) Tollitur in caelum clamor cunctique Latini
Convertere oculos. volat igneus aequore Tarchon
Arma virumque ferens; tum summa ipsius ab hasta
Defringit ferrum, & partis rimatur apertas,
Qua vulnus letale ferat; contra ille repugnans
(750) Sustinet à jugulo dextram, & vim viribus exit.
Utque volans alte raptum cum fulva draconem
Fert aquila implicuitque pedes atque unguibus haesit,
Saucius at serpens sinuosa volumina versat
Arrectisque horret squamis, & sibilat ore
(755) Arduus insurgens, illa haud minus urget obunco
Luctantem rostro, simul aethera verberat alis:
Haud aliter praedam Tiburtum ex agmine Tarchon
Portat ovans. ducis exemplum eventumque secuti
Maeonidae incurrunt. tum fatis debitus Arruns
(760) Velocem jaculo, & multa prior arte Camillam
Circuit, & quae sit fortuna facillima temptat.
Qua se cumque furens medio tulit agmine virgo,
Hac Arruns subit, & tacitus vestigia lustrat;
Qua victrix redit illa pedemque ex hoste reportat,
(765) Hac juvenis furtim celeris detorquet habenas.
Hos aditus iamque hos aditus omnemque pererrat
Undique circuitum, & certam quatit improbus hastam.
Forte sacer Cybelo Chloreus olimque sacerdos
Insignis longe Phrygiis fulgebat in armis
(770) Spumantemque agitabat equum, quem pellis ahenis
In plumam squamis auro conserta tegebat.
Ipse peregrina ferrugine clarus, & ostro
Spicula torquebat Lycio Gortynia cornu;
Aureus ex umeris erat arcus, & aurea vati
(775) Cassida; tum croceam chlamydemque sinusque crepantis
Carbaseos fulvo in nodum collegerat auro
Pictus acu tunicas, & barbara tegmina crurum.
Hunc virgo, sive ut templis praefigeret arma
Troja, captivo sive ut se ferret in auro
(780) Venatrix, unum ex omni certamine pugnae
Caeca sequebatur totumque incauta per agmen
Femineo praedae, & spoliorum ardebat amore,
Telum ex insidiis cum tandem tempore capto
Concitat, & superos Arruns sic voce precatur:
(785) summe deum, sancti custos Soractis Apollo,
Quem primi colimus, cui pineus ardor acervo
Pascitur, & medium freti pietate per ignem
Cultores multa premimus vestigia pruna,
Da, pater, hoc nostris aboleri dedecus armis,
(790) Omnipotens. non exuvias pulsaeve tropaeum
Virginis aut spolia ulla peto, mihi cetera laudem
Facta ferent; haec dira meo dum vulnere pestis
Pulsa cadat, patrias remeabo inglorius urbes.
Audiit, & voti Phoebus succedere partem
(795) Mente dedit, partem volucris dispersit in auras:
Sterneret ut subita turbatam morte Camillam
Adnuit oranti; reducem ut patria alta videret
Non dedit, inque Notos vocem vertere procellae.
Ergo ut missa manu sonitum dedit hasta per auras,
(800) Convertere animos acris oculosque tulere
Cuncti ad reginam Volsci. nihil ipsa nec aurae
Nec sonitus memor aut venientis ab aethere teli,
Hasta sub exsertam donec perlata papillam
Haesit virgineumque alte bibit acta cruorem.
(805) Concurrunt trepidae comites dominamque ruentem
Suscipiunt. fugit ante omnis exterritus Arruns
Laetitia mixtoque metu, nec jam amplius hastae
Credere nec telis occurrere virginis audet.
Ac velut ille, prius quam tela inimica sequantur,
(810) Continuo in montis sese avius abdidit altos
Occiso pastore lupus magnove juvenco,
Conscius audacis facti, caudamque remulcens
Subiecit pavitantem utero sylvasque petivit:
Haud secus ex oculis se turbidus abstulit Arruns
(815) Contentusque fuga mediis se immiscuit armis.
Illa manu moriens telum trahit, ossa sed inter
Ferreus ad costas alto stat vulnere mucro.
Labitur exsanguis, labuntur frigida leto
Lumina, purpureus quondam color ora reliquit.
(820) Tum sic exspirans Accam ex aequalibus unam
Adloquitur, fida ante alias quae sola Camillae
Quicum partiri curas, atque haec ita fatur:
Hactenus, Acca soror, potui: nunc vulnus acerbum
Conficit, & tenebris nigrescunt omnia circum.
(825) Effuge, & haec Turno mandata novissima perfer:
Succedat pugnae Trojanosque arceat urbe.
Iamque vale. simul his dictis linquebat habenas
Ad terram non sponte fluens. tum frigida toto
Paulatim exsoluit se corpore, lentaque colla
(830) Et captum leto posuit caput, arma relinquens,
Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.
Tum vero immensus surgens ferit aurea clamor
Sidera: deiecta crudescit pugna Camilla;
Incurrunt densi simul omnis copia Teucrum
(835) Tyrrhenique duces Evandrique Arcades alae.
At Triviae custos iamdudum in montibus Opis
Alta sedet summis spectatque interrita pugnas.
Utque procul medio juvenum in clamore furentum
Prospexit tristi mulcatam morte Camillam,
(840) Ingemuitque deditque has imo pectore voces:
Heu nimium, virgo, nimium crudele luisti
Supplicium Teucros conata lacessere bello!
Nec tibi desertae in dumis coluisse Dianam
Profuit aut nostras umero gessisse pharetras.
(845) Non tamen indecorem tua te regina reliquit
Extrema jam in morte, neque hoc sine nomine letum
Per gentis erit aut famam patieris inultae.
Nam quicumque tuum violavit vulnere corpus
Morte luet merita. fuit ingens monte sub alto
(850) Regis Dercenni terreno ex aggere bustum
Antiqui Laurentis opacaque ilice tectum;
Hic dea se primum rapido pulcherrima nisu
Sistit, & Arruntem tumulo speculatur ab alto.
Ut vidit fulgentem armis ac vana tumentem,
(855) cur inquit diversus abis? huc derige gressum,
Huc periture veni, capias ut digna Camillae
Praemia. tune etiam telis moriere Dianae?
Dixit, & aurata volucrem Threissa sagittam
Deprompsit pharetra cornuque infensa tetendit
(860) Et duxit longe, donec curvata coirent
Inter se capita, & manibus jam tangeret aequis,
Laeva aciem ferri, dextra nervoque papillam.
Extemplo teli stridorem aurasque sonantis
Audiit una Arruns haesitque in corpore ferrum.
(865) Illum exspirantem socii atque extrema gementem
Obliti ignoto camporum in pulvere linquunt;
Opis ad aetherium pennis aufertur Olympum.
Prima fugit domina amissa levis ala Camillae,
Turbati fugiunt Rutuli, fugit acer Atinas,
(870) Disiectique duces desolatique manipli
Tuta petunt, & equis aversi ad moenia tendunt.
Nec quisquam instantis Teucros letumque ferentis
Sustentare valet telis aut sistere contra,
Sed laxos referunt umeris languentibus arcus,
(875) Quadripedumque putrem cursu quatit ungula campum.
Volvitur ad muros caligine turbidus atra
Pulvis, & e speculis percussae pectora matres
Femineum clamorem ad caeli sidera tollunt.
Qui cursu portas primi inrupere patentis,
(880) Hos inimica super mixto premit agmine turba,
Nec miseram effugiunt mortem, sed limine in ipso,
Moenibus in patriis atque inter tuta domorum
Confixi exspirant animas. pars claudere portas,
Nec sociis aperire viam nec moenibus audent
(885) Accipere orantis, oriturque miserrima caedes
Defendentum armis aditus inque arma ruentum.
Exclusi ante oculos lacrymantumque ora parentum
Pars in praecipitis fossas urgente ruina
Volvitur, immissis pars caeca, & concita frenis
(890) Arietat in portas, & duros obice postis.
Ipsae de muris summo certamine matres
(monstrat amor verus patriae, ut videre Camillam)
Tela manu trepidae jaciunt ac robore duro
Stipitibus ferrum sudibusque imitantur obustis
(895) Praecipites, primaeque mori pro moenibus ardent.
Interea Turnum in sylvis saevissimus implet
Nuntius, & juveni ingentem fert Acca tumultum:
Deletas Volscorum acies, cecidisse Camillam,
Ingruere infensos hostis, & Marte secundo
(900) Omnia corripuisse, metum jam ad moenia ferri.
Ille furens (et saeva Iovis sic numina poscunt)
Deserit obsessos collis, nemora aspera linquit.
Vix e conspectu exierat campumque tenebat,
Cum pater Aeneas saltus ingressus apertos
(905) Exsuperatque jugum sylvaque evadit opaca.
Sic ambo ad muros rapidi totoque feruntur
Agmine nec longis inter se passibus absunt;
Ac simul Aeneas fumantis pulvere campos
Prospexit longe Laurentiaque agmina vidit,
(910) Et saevum Aenean agnovit Turnus in armis
Adventumque pedum flatusque audivit equorum.
Continuoque ineant pugnas, & proelia temptent,
Ni roseus fessos jam gurgite Phoebus Hibero
Tingat equos noctemque die labente reducat.
(915) Considunt castris ante urbem, & moenia vallant.
P. VERGILI MARONIS AENEIDOS LIBER DVODECIMVS
Turnus ut infractos adverso Marte Latinos
Defecisse videt, sua nunc promissa reposci,
Se signari oculis, ultro implacabilis ardet
Attollitque animos. Poenorum qualis in arvis
(5) Saucius ille gravi venantum vulnere pectus
Tum demum movet arma leo, gaudetque comantis
Excutiens cervice toros fixumque latronis
Impavidus frangit telum, & fremit ore cruento:
Haud secus accenso gliscit violentia Turno.
(10) Tum sic adfatur regem atque ita turbidus infit:
nulla mora in Turno; nihil est quod dicta retractent
Ignavi Aeneadae, nec quae pepigere recusent:
Congredior. fer sacra, pater, & concipe foedus.
Aut hac Dardanium dextra sub Tartara mittam
(15) Desertorem Asiae (sedeant spectentque Latini),
Et solus ferro crimen commune refellam,
Aut habeat victos, cedat Lavinia conjux.
Olli sedato respondit corde Latinus:
O praestans animi juvenis, quantum ipse feroci
(20) Virtute exsuperas, tanto me impensius aequum est
Consulere atque omnis metuentem expendere casus.
Sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta
Multa manu, nec non aurumque animusque Latino est;
Sunt aliae innuptae Latio, & Laurentibus arvis
(25) Nec genus indecores. sine me haec haud mollia fatu
Sublatis aperire dolis, simul hoc animo hauri:
Me natam nulli veterum sociare procorum
Fas erat, idque omnes divique hominesque canebant.
Victus amore tui, cognato sanguine victus
(30) Conjugis, & maestae lacrymis, vincla omnia rupi;
Promissam eripui genero, arma impia sumpsi.
Ex illo qui me casus, quae, Turne, sequantur
Bella, vides, quantos primus patiare labores.
Bis magna victi pugna vix urbe tuemur
(35) Spes Italas; recalent nostro Thybrina fluenta
Sanguine adhuc campique ingentes ossibus albent.
Quo referor totiens? quae mentem insania mutat?
Si Turno exstincto socios sum ascire paratus,
Cur non incolumi potius certamina tollo?
(40) Quid consanguinei Rutuli, quid cetera dicet
Italia, ad mortem si te (fors dicta refutet!)
Prodiderim, natam, & conubia nostra petentem?
Respice res bello varias, miserere parentis
Longaevi, quem nunc maestum patria Ardea longe
(45) Dividit. haudquaquam dictis violentia Turni
Flectitur; exsuperat magis aegrescitque medendo.
Ut primum fari potuit, sic institit ore:
Quam pro me curam geris, hanc precor, optime, pro me
Deponas letumque sinas pro laude pacisci.
(50) Et nos tela, pater, ferrumque haud debile dextra
Spargimus, & nostro sequitur de vulnere sanguis.
Longe illi dea mater erit, quae nube fugacem
Feminea tegat, & vanis sese occulat umbris.
At regina nova pugnae conterrita sorte
(55) Flebat, & ardentem generum moritura tenebat:
Turne, per has ego te lacrymas, per si quis Amatae
Tangit honos animum: spes tu nunc una, senectae
Tu requies miserae, decus imperiumque Latini
Te penes, in te omnis domus inclinata recumbit.
(60) Unum oro: desiste manum committere Teucris.
Qui te cumque manent isto certamine casus
Et me, Turne, manent; simul haec invisa relinquam
Lumina nec generum Aenean captiva videbo.
Accepit vocem lacrymis Lavinia matris
(65) Flagrantis perfusa genas, cui plurimus ignem
Subiecit rubor, & calefacta per ora cucurrit.
Indum sanguineo veluti violaverit ostro
Si quis ebur, aut mixta rubent ubi lilia multa
Alba rosa, talis virgo dabat ore colores.
(70) Illum turbat amor figitque in virgine vultus;
Ardet in arma magis paucisque adfatur Amatam:
ne, quaeso, ne me lacrymis neve omine tanto
Prosequere in duri certamina Martis euntem,
O mater; neque enim Turno mora libera mortis.
(75) Nuntius haec, Idmon, Phrygio mea dicta tyranno
Haud placitura refer. cum primum crastina caelo
Puniceis invecta rotis Aurora rubebit,
Non Teucros agat in Rutulos, Teucrum arma quiescant
Et Rutuli; nostro dirimamus sanguine bellum,
(80) Illo quaeratur conjux Lavinia campo. 80
Haec ubi dicta dedit rapidusque in tecta recessit,
Poscit equos gaudetque tuens ante ora frementis,
Pilumno quos ipsa decus dedit Orithyia,
Qui candore nives anteirent, cursibus auras.
(85) Circumstant properi aurigae manibusque lacessunt
Pectora plausa cavis, & colla comantia pectunt.
Ipse dehinc auro squalentem alboque orichalco
Circumdat loricam umeris, simul aptat habendo
Ensemque clypeumque, & rubrae cornua cristae,
(90) Ensem quem Dauno ignipotens deus ipse parenti
Fecerat, & Stygia candentem tinxerat unda.
Exim quae mediis ingenti adnixa columnae
Aedibus astabat, validam vi corripit hastam,
Actoris Aurunci spolium, quassatque trementem
(95) Vociferans: nunc, ô numquam frustrata vocatus
Hasta meos, nunc tempus adest: te maximus Actor,
Te Turni nunc dextra gerit; da sternere corpus
Loricamque manu valida lacerare revulsam
Semiviri Phrygis, & foedare in pulvere crinis
(100) Vibratos calido ferro murraque madentis.
His agitur furiis, totoque ardentis ab ore
Scintillae absistunt, oculis micat acribus ignis,
Mugitus veluti cum prima in proelia taurus
Terrificos ciet aut irasci in cornua temptat
(105) Arboris obnixus trunco, ventosque lacessit
Ictibus aut sparsa ad pugnam proludit harena.
Nec minus interea maternis saevus in armis
Aeneas acuit Martem, & se suscitat ira,
Oblato gaudens componi foedere bellum.
(110) Tum socios maestique metum solatur Iuli
Fata docens, regique jubet responsa Latino
Certa referre viros, & pacis dicere leges.
Postera vix summos spargebat lumine montis
Orta dies, cum primum alto se gurgite tollunt
(115) Solis equi lucemque elatis naribus efflant:
Campum ad certamen magnae sub moenibus urbis
Dimensi Rutulique viri Teucrique parabant
In medioque focos, & dis communibus aras
Gramineas. alii fontemque ignemque ferebant
(120) Velati limo, & verbena tempora vincti.
Procedit legio Ausonidum, pilataque plenis
Agmina se fundunt portis. hinc Troius omnis
Tyrrhenusque ruit variis exercitus armis,
Haud secus instructi ferro quam si aspera Martis
(125) Pugna vocet. nec non mediis in milibus ipsi
Ductores auro volitant ostroque superbi,
Et genus Assaraci Mnestheus, & fortis Asilas
Et Messapus equum domitor, Neptunia proles;
Utque dato signo spatia in sua quisque recessit,
(130) Defigunt tellure hastas, & scuta reclinant.
Tum studio effusae matres, & vulgus inermum
Invalidique senes turris ac tecta domorum
Obsedere, alii portis sublimibus astant.
At Iuno ex summo (qui nunc Albanus habetur;
(135) Tum neque nomen erat neque honos aut gloria monti)
Prospiciens tumulo campum aspectabat, & ambas
Laurentum Troumque acies urbemque Latini.
Extemplo Turni sic est adfata sororem
Diva deam, stagnis quae fluminibusque sonoris
(140) Praesidet (hunc illi rex aetheris altus honorem
Iuppiter erepta pro virginitate sacravit):
nympha, decus fluviorum, animo gratissima nostro,
Scis ut te cunctis unam, quaecumque Latinae
Magnanimi Iovis ingratum ascendere cubile,
(145) Praetulerim caelique libens in parte locarim:
Disce tuum, ne me incuses, Iuturna, dolorem.
Qua visa est Fortuna pati Parcaeque sinebant
Cedere res Latio, Turnum, & tua moenia texi;
Nunc juvenem imparibus video concurrere fatis,
(150) Parcarumque dies, & vis inimica propinquat.
Non pugnam aspicere hanc oculis, non foedera possum.
Tu pro germano si quid praesentius audes,
Perge; decet. forsan miseros meliora sequentur.
Vix ea, cum lacrymas oculis Iuturna profundit
(155) Terque quaterque manu pectus percussit honestum.
non lacrymis hoc tempus ait Saturnia Iuno:
accelera, & fratrem, si quis modus, eripe morti;
Aut tu bella cie conceptumque excute foedus.
Auctor ego audendi. sic exhortata reliquit
(160) Incertam, & tristi turbatam vulnere mentis. 160
Interea reges ingenti mole Latinus
Quadriiugo vehitur curru (cui tempora circum
Aurati bis sex radii fulgentia cingunt,
Solis avi specimen), bigis it Turnus in albis,
(165) Bina manu lato crispans hastilia ferro.
Hinc pater Aeneas, Romanae stirpis origo,
Sidereo flagrans clypeo, & caelestibus armis
Et juxta Ascanius, magnae spes altera Romae,
Procedunt castris, puraque in veste sacerdos
(170) Saetigeri fetum suis intonsamque bidentem
Attulit admovitque pecus flagrantibus aris.
Illi ad surgentem conversi lumina solem
Dant fruges manibus salsas, & tempora ferro
Summa notant pecudum, paterisque altaria libant.
(175) Tum pius Aeneas stricto sic ense precatur:
esto nunc Sol testis, & haec mihi terra vocanti,
Quam propter tantos potui perferre labores,
Et pater omnipotens, & tu Saturnia conjux
(jam melior, jam, diva, precor), tuque inclyte Mavors,
(180) Cuncta tuo qui bella, pater, sub numine torques;
Fontisque fluviosque voco, quaeque aetheris alti
Religio, & quae caeruleo sunt numina ponto:
Cesserit Ausonio si fors victoria Turno,
Convenit Evandri victos discedere ad urbem,
(185) Cedet Iulus agris, nec post arma ulla rebelles
Aeneadae referent ferrove haec regna lacessent.
Sin nostrum adnuerit nobis victoria Martem
(ut potius reor, & potius di numine firment),
Non ego nec Teucris Italos parere jubebo
(190) Nec mihi regna peto: paribus se legibus ambae
Invictae gentes aeterna in foedera mittant.
Sacra deosque dabo; socer arma Latinus habeto,
Imperium sollemne socer; mihi moenia Teucri
Constituent urbique dabit Lavinia nomen.
(195) Sic prior Aeneas, sequitur sic deinde Latinus
Suspiciens caelum, tenditque ad sidera dextram:
Haec eadem, Aenea, terram, mare, sidera, juro
Latonaeque genus duplex Ianumque bifrontem,
Vimque deum infernam, & duri sacraria Ditis;
(200) Audiat haec genitor qui foedera fulmine sancit.
Tango aras, medios ignis, & numina testor:
Nulla dies pacem hanc Italis nec foedera rumpet,
Quo res cumque cadent; nec me vis ulla volentem
Avertet, non, si tellurem effundat in undas
(205) Diluvio miscens caelumque in Tartara solvat,
Ut sceptrum hoc (dextra sceptrum nam forte gerebat)
numquam fronde levi fundet virgulta nec umbras,
Cum semel in sylvis imo de stirpe recisum
Matre caret posuitque comas, & bracchia ferro,
(210) Olim arbos, nunc artificis manus aere decoro
Inclusit patribusque dedit gestare Latinis.
Talibus inter se firmabant foedera dictis
Conspectu in medio procerum. tum rite sacratas
In flammam jugulant pecudes, & viscera vivis
(215) Eripiunt, cumulantque oneratis lancibus aras.
At vero Rutulis impar ea pugna videri
Iamdudum, & vario misceri pectora motu,
Tum magis ut propius cernunt non viribus aequos.
Adiuvat incessu tacito progressus, & aram
(220) Suppliciter venerans demisso lumine Turnus
Pubentesque genae, & juvenali in corpore pallor.
Quem simul ac Iuturna soror crebrescere vidit
Sermonem, & vulgi variare labantia corda,
In medias acies formam adsimulata Camerti,
(225) Cui genus à proavis ingens clarumque paternae
Nomen erat virtutis, & ipse acerrimus armis,
In medias dat sese acies haud nescia rerum
Rumoresque serit varios ac talia fatur:
non pudet, ô Rutuli, pro cunctis talibus unam
(230) Obiectare animam? numerone an viribus aequi
Non sumus? en, omnes, & Troes, & Arcades hi sunt,
Fatalisque manus, infensa Etruria Turno:
Vix hostem, alterni si congrediamur, habemus.
Ille quidem ad superos, quorum se devovet aris,
(235) Succedet fama vivusque per ora feretur;
Nos patria amissa dominis parere superbis
Cogemur, qui nunc lenti consedimus arvis.
Talibus incensa est juvenum sententia dictis
Iam magis atque magis, serpitque per agmina murmur:
(240) Ipsi Laurentes mutati ipsique Latini.
Qui sibi jam requiem pugnae rebusque salutem
Sperabant, nunc arma volunt foedusque precantur
Infectum, & Turni sortem miserantur iniquam.
His aliud maius Iuturna adiungit, & alto
(245) Dat signum caelo, quo non praesentius ullum
Turbavit mentes Italas monstroque fefellit.
Namque volans rubra fulvus Iovis ales in aethra
litoreas agitabat avis turbamque sonantem
Agminis aligeri, subito cum lapsus ad undas
(250) Cycnum excellentem pedibus rapit improbus uncis.
Arrexere animos Itali, cunctaeque volucres
Convertunt clamore fugam (mirabile visu),
Aetheraque obscurant pennis hostemque per auras
Facta nube premunt, donec vi victus, & ipso
(255) Pondere defecit praedamque ex unguibus ales
Projecit fluvio, penitusque in nubila fugit.
Tum vero augurium Rutuli clamore salutant
Expediuntque manus, primusque Tolumnius augur
Hoc erat, hoc votis inquit quod saepe petivi.
(260) Accipio agnoscoque deos; me, me duce ferrum
Corripite, ô miseri, quos improbus advena bello
Territat invalidas ut avis, & litora vestra
Vi populat. petet ille fugam penitusque profundo
Vela dabit. vos unanimi densete catervas
(265) Et regem vobis pugna defendite raptum.
Dixit, & adversos telum contorsit in hostis
Procurrens; sonitum dat stridula cornus, & auras
Certa secat. simul hoc, simul ingens clamor, & omnes
Turbati cunei calefactaque corda tumultu.
(270) Hasta volans, ut forte novem pulcherrima fratrum
Corpora constiterant contra, quos fida crearat
Una tot Arcadio conjux Tyrrhena Gylippo,
Horum unum ad medium, teritur qua sutilis aluo
Balteus, & laterum juncturas fibula mordet,
(275) Egregium forma juvenem, & fulgentibus armis,
Transadigit costas fulvaque effundit harena.
At fratres, animosa phalanx accensaque luctu,
Pars gladios stringunt manibus, pars missile ferrum
Corripiunt caecique ruunt. quos agmina contra
(280) Procurrunt Laurentum, hinc densi rursus inundant
Troes Agyllinique, & pictis Arcades armis:
Sic omnis amor unus habet decernere ferro.
Diripuere aras, it toto turbida caelo
Tempestas telorum ac ferreus ingruit imber,
(285) Craterasque focosque ferunt. fugit ipse Latinus
Pulsatos referens infecto foedere divos.
Infrenant alii currus aut corpora saltu
Subiciunt in equos, & strictis ensibus adsunt.
Messapus regem regisque insigne gerentem
(290) Tyrrhenum Aulesten, avidus confundere foedus,
Adverso proterret equo; ruit ille recedens
Et miser oppositis à tergo involvitur aris
In caput inque umeros. at fervidus advolat hasta
Messapus teloque orantem multa trabali
(295) Desuper altus equo graviter ferit atque ita fatur:
Hoc habet, haec melior magnis data victima divis.
Concurrunt Itali spoliantque calentia membra.
Obvius ambustum torrem Corynaeus ab ara
Corripit, & venienti Ebyso plagamque ferenti
(300) Occupat os flammis: olli ingens barba reluxit
Nidoremque ambusta dedit. super ipse secutus
Caesariem laeva turbati corripit hostis
Impressoque genu nitens terrae applicat ipsum;
Sic rigido latus ense ferit. Podalirius Alsum
(305) Pastorem primaque acie per tela ruentem
Ense sequens nudo superimminet; ille securi
Adversi frontem mediam mentumque reducta
Dissicit, & sparso late rigat arma cruore.
Olli dura quies oculos, & ferreus urget
(310) Somnus, in aeternam conduntur lumina noctem. 310
At pius Aeneas dextram tendebat inermem
Nudato capite atque suos clamore vocabat:
Quo ruitis? quaeve ista repens discordia surgit?
O cohibete iras! ictum jam foedus, & omnes
(315) Compositae leges. mihi jus concurrere soli;
Me sinite atque auferte metus. ego foedera faxo
Firma manu; Turnum debent haec jam mihi sacra.
Has inter voces, media inter talia verba
Ecce viro stridens alis adlapsa sagitta est,
(320) Incertum qua pulsa manu, quo turbine adacta,
Quis tantam Rutulis laudem, casusne deusne,
Attulerit; pressa est insignis gloria facti,
Nec sese Aeneae jactavit vulnere quisquam.
Turnus ut Aenean cedentem ex agmine vidit
(325) Turbatosque duces, subita spe fervidus ardet;
Poscit equos atque arma simul, saltuque superbus
Emicat in currum, & manibus molitur habenas.
Multa virum volitans dat fortia corpora leto.
Seminecis volvit multos: aut agmina curru
(330) Proterit aut raptas fugientibus ingerit hastas.
Qualis apud gelidi cum flumina concitus Hebri
Sanguineus Mavors clypeo increpat atque furentis
Bella movens immittit equos, illi aequore aperto
Ante Notos Zephyrumque volant, gemit ultima pulsu
(335) Thraca pedum circumque atrae Formidinis ora
Iraeque Insidiaeque, dei comitatus, aguntur:
Talis equos alacer media inter proelia Turnus
Fumantis sudore quatit, miserabile caesis
Hostibus insultans; spargit rapida ungula rores
(340) Sanguineos mixtaque cruor calcatur harena.
Iamque neci Sthenelumque dedit Thamyrumque Pholumque,
Hunc congressus, & hunc, illum eminus; eminus ambo
Imbrasidas, Glaucum atque Laden, quos Imbrasus ipse
Nutrierat Lycia paribusque ornaverat armis
(345) Vel conferre manum vel equo praevertere ventos.
Parte alia media Eumedes in proelia fertur,
Antiqui proles bello praeclara Dolonis,
Nomine avum referens, animo manibusque parentem,
Qui quondam, castra ut Danaum speculator adiret,
(350) Ausus Pelidae pretium sibi poscere currus;
Illum Tydides alio pro talibus ausis
Adfecit pretio nec equis aspirat Achilli.
Hunc procul ut campo Turnus prospexit aperto,
Ante levi jaculo longum per inane secutus
(355) Sistit equos biiugis, & curru desilit atque
Semianimi lapsoque supervenit, & pede collo
Impresso dextrae mucronem extorquet, & alto
Fulgentem tingit jugulo atque haec insuper addit:
en agros et, quam bello, Trojane, petisti,
(360) Hesperiam metire jacens: haec praemia, qui me
Ferro ausi temptare, ferunt, sic moenia condunt.
Huic comitem Asbyten coniecta cuspide mittit
Chloreaque Sybarimque Daretaque Thersilochumque
Et sternacis equi lapsum cervice Thymoeten.
(365) Ac velut Edoni Boreae cum spiritus alto
Insonat Aegaeo sequiturque ad litora fluctus,
Qua venti incubuere, fugam dant nubila caelo:
Sic Turno, quacumque viam secat, agmina cedunt
Conversaeque ruunt acies; fert impetus ipsum
(370) Et cristam adverso curru quatit aura volantem.
Non tulit instantem Phegeus animisque frementem
Obiecit sese ad currum, & spumantia frenis
Ora citatorum dextra detorsit equorum.
Dum trahitur pendetque jugis, hunc lata retectum
(375) Lancea consequitur rumpitque infixa bilicem
Loricam, & summum degustat vulnere corpus.
Ille tamen clypeo obiecto conversus in hostem
Ibat, & auxilium ducto mucrone petebat,
Cum rota praecipitem, & procursu concitus axis
(380) Impulit effunditque solo, Turnusque secutus
Imam inter galeam summi thoracis, & oras
Abstulit ense caput truncumque reliquit harenae.
Atque ea dum campis victor dat funera Turnus,
Interea Aenean Mnestheus, & fidus Achates
(385) Ascaniusque comes castris statuere cruentum
Alternos longa nitentem cuspide gressus.
Saevit, & infracta luctatur harundine telum
Eripere auxilioque viam, quae proxima, poscit:
Ense secent lato vulnus telique latebram
(390) Rescindant penitus, seseque in bella remittant.
Iamque aderat Phoebo ante alios dilectus Iapyx
Iasides, acri quondam cui captus amore
Ipse suas artis, sua munera, laetus Apollo
Augurium citharamque dabat celerisque sagittas.
(395) Ille, ut depositi proferret fata parentis,
Scire potestates herbarum usumque medendi
Maluit, & mutas agitare inglorius artis.
Stabat acerba fremens ingentem nixus in hastam
Aeneas magno juvenum, & maerentis Iuli
(400) Concursu, lacrymis immobilis. ille retorto
Paeonium in morem senior succinctus amictu
Multa manu medica Phoebique potentibus herbis
Nequiquam trepidat, nequiquam spicula dextra
Sollicitat prensatque tenaci forcipe ferrum.
(405) Nulla viam Fortuna regit, nihil auctor Apollo
Subvenit, & saevus campis magis ac magis horror
Crebrescit propiusque malum est. jam pulvere caelum
Stare vident: subeunt equites, & spicula castris
Densa cadunt mediis. it tristis ad aethera clamor
(410) Bellantum juvenum, & duro sub Marte cadentum. 410
Hic Venus indigno nati concussa dolore
Dictamnum genetrix Cretaea carpit ab Ida,
Puberibus caulem foliis, & flore comantem
Purpureo; non illa feris incognita capris
(415) Gramina, cum tergo volucres haesere sagittae.
Hoc Venus obscuro faciem circumdata nimbo
Detulit, hoc fusum labris splendentibus amnem
Inficit occulte medicans, spargitque salubris
Ambrosiae sucos, & odoriferam panaceam.
(420) Fovit ea vulnus lympha longaevus Iapyx
Ignorans, subitoque omnis de corpore fugit
Quippe dolor, omnis stetit imo vulnere sanguis.
Iamque secuta manum nullo cogente sagitta
Excidit, atque novae rediere in pristina vires.
(425) arma citi properate viro! quid statis? Iapyx
Conclamat primusque animos accendit in hostem.
non haec humanis opibus, non arte magistra
Proveniunt, neque te, Aenea, mea dextera servat:
Major agit deus atque opera ad majora remittit.
(430) Ille avidus pugnae suras incluserat auro
Hinc atque hinc oditque moras hastamque coruscat.
Postquam habilis lateri clypeus loricaque tergo est,
Ascanium fusis circum complectitur armis
Summaque per galeam delibans oscula fatur:
(435) disce, puer, virtutem ex me verumque laborem,
Fortunam ex aliis. nunc te mea dextera bello
Defensum dabit, & magna inter praemia ducet.
Tu facito, mox cum matura adoleverit aetas,
Sis memor, & te animo repetentem exempla tuorum
(440) Et pater Aeneas, & avunculus excitet Hector. 440
Haec ubi dicta dedit, portis sese extulit ingens
Telum immane manu quatiens; simul agmine denso
Antheusque Mnestheusque ruunt, omnisque relictis
Turba fluit castris. tum caeco pulvere campus
(445) Miscetur pulsuque pedum tremit excita tellus.
Vidit ab adverso venientis aggere Turnus,
Videre Ausonii, gelidusque per ima cucurrit
Ossa tremor; prima ante omnis Iuturna Latinos
Audiit agnovitque sonum, & tremefacta refugit.
(450) Ille volat campoque atrum rapit agmen aperto.
Qualis ubi ad terras abrupto sidere nimbus
It mare per medium (miseris, heu, praescia longe
Horrescunt corda agricolis: dabit ille ruinas
Arboribus stragemque satis, ruet omnia late),
(455) Ante volant sonitumque ferunt ad litora venti:
Talis in adversos ductor Rhoeteius hostis
Agmen agit, densi cuneis se quisque coactis
Adglomerant. ferit ense gravem Thymbraeus Osirim,
Arcetium Mnestheus, Epulonem obtruncat Achates
(460) Ufentemque Gyas; cadit ipse Tolumnius augur,
Primus in adversos telum qui torserat hostis.
Tollitur in caelum clamor, versique vicissim
Pulverulenta fuga Rutuli dant terga per agros.
Ipse neque aversos dignatur sternere morti
(465) Nec pede congressos aequo nec tela ferentis
Insequitur: solum densa in caligine Turnum
Vestigat lustrans, solum in certamina poscit.
Hoc concussa metu mentem Iuturna virago
Aurigam Turni media inter lora Metiscum
(470) Excutit, & longe lapsum temone reliquit;
Ipsa subit manibusque undantis flectit habenas
Cuncta gerens, vocemque, & corpus, & arma Metisci.
Nigra velut magnas domini cum divitis aedes
Pervolat, & pennis alta atria lustrat hirundo
(475) Pabula parva legens nidisque loquacibus escas,
Et nunc porticibus vacuis, nunc umida circum
Stagna sonat: similis medios Iuturna per hostis
Fertur equis rapidoque volans obit omnia curru,
Iamque hic germanum iamque hic ostentat ovantem
(480) Nec conferre manum patitur, volat avia longe.
Haud minus Aeneas tortos legit obvius orbis,
Vestigatque virum, & disiecta per agmina magna
Voce vocat. quotiens oculos coniecit in hostem
Alipedumque fugam cursu temptavit equorum,
(485) Aversos totiens currus Iuturna retorsit.
Heu, quid agat? vario nequiquam fluctuat aestu,
Diversaeque vocant animum in contraria curae.
Huic Messapus, uti laeva duo forte gerebat
Lenta, levis cursu, praefixa hastilia ferro,
(490) Horum unum certo contorquens derigit ictu.
Substitit Aeneas, & se collegit in arma
Poplite subsidens; apicem tamen incita summum
Hasta tulit summasque excussit vertice cristas.
Tum vero adsurgunt irae, insidiisque subactus,
(495) Diversos ubi sensit equos currumque referri,
Multa Iovem, & laesi testatus foederis aras
Iam tandem invadit medios, & Marte secundo
Terribilis saevam nullo discrimine caedem
Suscitat, irarumque omnis effundit habenas.
(500) Quis mihi nunc tot acerba deus, quis carmine caedes
Diversas obitumque ducum, quos aequore toto
Inque vicem nunc Turnus agit, nunc Troius heros,
Expediat? tanton placuit concurrere motu,
Iuppiter, aeterna gentis in pace futuras?
(505) Aeneas Rutulum Sucronem (ea prima ruentis
Pugna loco statuit Teucros) haud multa morantem
Excipit in latus et, qua fata celerrima, crudum
Transadigit costas, & cratis pectoris ensem.
Turnus equo deiectum Amycum fratremque Dioren,
(510) Congressus pedes, hunc venientem cuspide longa,
Hunc mucrone ferit, curruque abscisa duorum
Suspendit capita, & rorantia sanguine portat.
Ille Talon Tanaimque neci fortemque Cethegum,
Tris uno congressu, & maestum mittit Oniten,
(515) Nomen Echionium matrisque genus Peridiae;
Hic fratres Lycia missos, & Apollinis agris
Et juvenem exosum nequiquam bella Menoeten,
Arcada, piscosae cui circum flumina Lernae
Ars fuerat pauperque domus nec nota potentum
(520) Munera, conductaque pater tellure serebat.
Ac velut immissi diversis partibus ignes
Arentem in sylvam, & virgulta sonantia lauro,
Aut ubi decursu rapido de montibus altis
Dant sonitum spumosi amnes, & in aequora currunt
(525) Quisque suum populatus iter: non segnius ambo
Aeneas Turnusque ruunt per proelia; nunc, nunc
Fluctuat ira intus, rumpuntur nescia vinci
Pectora, nunc totis in vulnera viribus itur.
Murranum hic, atavos, & avorum antiqua sonantem
(530) Nomina per regesque actum genus omne Latinos,
Praecipitem scopulo atque ingentis turbine saxi
Excutit effunditque solo; hunc lora, & juga subter
Provolvere rotae, crebro super ungula pulsu
Incita nec domini memorum proculcat equorum.
(535) Ille ruenti Hyllo animisque immane frementi
Occurrit telumque aurata ad tempora torquet:
Olli per galeam fixo stetit hasta cerebro.
Dextera nec tua te, Graium fortissime Cretheu,
Eripuit Turno, nec di texere Cupencum
(540) Aenea veniente sui: dedit obvia ferro
Pectora, nec misero clypei mora profuit aerei.
Te quoque Laurentes viderunt, Aeole, campi
Oppetere, & late terram consternere tergo.
Occidis, Argivae quem non potuere phalanges
(545) Sternere nec Priami regnorum eversor Achilles;
Hic tibi mortis erant metae, domus alta sub Ida,
Lyrnesi domus alta, solo Laurente sepulcrum.
Totae adeo conversae acies omnesque Latini,
Omnes Dardanidae, Mnestheus acerque Serestus
(550) Et Messapus equum domitor, & fortis Asilas
Tuscorumque phalanx Evandrique Arcades alae,
Pro se quisque viri summa nituntur opum vi;
Nec mora nec requies, vasto certamine tendunt.
Hic mentem Aeneae genetrix pulcherrima misit
(555) Iret ut ad muros urbique adverteret agmen
Ocius, & subita turbaret clade Latinos.
Ille ut vestigans diversa per agmina Turnum
Huc atque huc acies circumtulit, aspicit urbem
Immunem tanti belli atque impune quietam.
(560) Continuo pugnae accendit majoris imago:
Mnesthea Sergestumque vocat fortemque Serestum
Ductores, tumulumque capit quo cetera Teucrum
Concurrit legio, nec scuta aut spicula densi
Deponunt. celso medius stans aggere fatur:
(565) ne qua meis esto dictis mora, Iuppiter hac stat,
Neu quis ob inceptum subitum mihi segnior ito.
Urbem hodie, causam belli, regna ipsa Latini,
Ni frenum accipere, & victi parere fatentur,
Eruam, & aequa solo fumantia culmina ponam.
(570) Scilicet exspectem libeat dum proelia Turno
Nostra pati rursusque velit concurrere victus?
Hoc caput, ô cives, haec belli summa nefandi.
Ferte faces propere foedusque reposcite flammis.
Dixerat, atque animis pariter certantibus omnes
(575) Dant cuneum densaque ad muros mole feruntur;
Scalae improviso subitusque apparvit ignis.
Discurrunt alii ad portas primosque trucidant,
Ferrum alii torquent, & obumbrant aethera telis.
Ipse inter primos dextram sub moenia tendit
(580) Aeneas, magnaque incusat voce Latinum
Testaturque deos iterum se ad proelia cogi,
Bis jam Italos hostis, haec altera foedera rumpi.
Exoritur trepidos inter discordia civis:
Urbem alii reserare jubent, & pandere portas
(585) Dardanidis ipsumque trahunt in moenia regem;
Arma ferunt alii, & pergunt defendere muros,
Inclusas ut cum latebroso in pumice pastor
Vestigavit apes fumoque implevit amaro;
Illae intus trepidae rerum per cerea castra
(590) Discurrunt magnisque acuunt stridoribus iras;
Volvitur ater odor tectis, tum murmure caeco
Intus saxa sonant, vacuas it fumus ad auras.
Accidit haec fessis etiam fortuna Latinis,
Quae totam luctu concussit funditus urbem.
(595) Regina ut tectis venientem prospicit hostem,
Incessi muros, ignis ad tecta volare,
Nusquam acies contra Rutulas, nulla agmina Turni,
Infelix pugnae juvenem in certamine credit
Exstinctum, & subito mentem turbata dolore
(600) Se causam clamat crimenque caputque malorum,
Multaque per maestum demens effata furorem
Purpureos moritura manu discindit amictus
Et nodum informis leti trabe nectit ab alta.
Quam cladem miserae postquam accepere Latinae,
(605) Filia prima manu flavos Lavinia crinis
Et roseas laniata genas, tum cetera circum
Turba furit, resonant late plangoribus aedes.
Hinc totam infelix vulgatur fama per urbem:
Demittunt mentes, it scissa veste Latinus
(610) Conjugis attonitus fatis urbisque ruina,
Canitiem immundo perfusam pulvere turpans.


Interea extremo bellator in aequore Turnus
(615) Palantis sequitur paucos jam segnior atque
Iam minus atque minus successu laetus equorum.
Attulit hunc illi caecis terroribus aura
Commixtum clamorem, arrectasque impulit auris
Confusae sonus urbis, & inlaetabile murmur.
(620) ei mihi! quid tanto turbantur moenia luctu?
Quisve ruit tantus diversa clamor ab urbe?
Sic ait, adductisque amens subsistit habenis.
Atque huic, in faciem soror ut conversa Metisci
Aurigae currumque, & equos, & lora regebat,
(625) Talibus occurrit dictis: hac, Turne, sequamur
Troiugenas, qua prima viam victoria pandit;
Sunt alii qui tecta manu defendere possint.
Ingruit Aeneas Italis, & proelia miscet,
Et nos saeva manu mittamus funera Teucris.
(630) Nec numero inferior pugnae neque honore recedes.
Turnus ad haec:
O soror, & dudum agnovi, cum prima per artem
Foedera turbasti teque haec in bella dedisti,
Et nunc nequiquam fallis dea. sed quis Olympo
(635) Demissam tantos volvit te ferre labores?
An fratris miseri letum ut crudele videres?
Nam quid ago? aut quae jam spondet Fortuna salutem?
Vidi oculos ante ipse meos me voce vocantem
Murranum, quo non superat mihi carior alter,
(640) Oppetere ingentem atque ingenti vulnere victum.
Occidit infelix ne nostrum dedecus Ufens
Aspiceret; Teucri potiuntur corpore, & armis.
Exscindine domos (id rebus defuit unum)
Perpetiar, dextra nec Drancis dicta refellam?
(645) Terga dabo, & Turnum fugientem haec terra videbit?
Usque adeone mori miserum est? vos ô mihi, Manes,
Este boni, quoniam superis aversa voluntas.
Sancta ad vos anima atque istius inscia culpae
Descendam magnorum haud umquam indignus avorum.
(650) Vix ea fatus erat: medios volat ecce per hostis
Vectus equo spumante Saces, adversa sagitta
Saucius ora, ruitque implorans nomine Turnum:
Turne, in te suprema salus, miserere tuorum.
Fulminat Aeneas armis summasque minatur
(655) Deiecturum arces Italum excidioque daturum,
Iamque faces ad tecta volant. in te ora Latini,
In te oculos referunt; mussat rex ipse Latinus
Quos generos vocet aut quae sese ad foedera flectat.
Praeterea regina, tui fidissima, dextra
(660) Occidit ipsa sua lucemque exterrita fugit.
Soli pro portis Messapus, & acer Atinas
Sustentant acies. circum hos utrimque phalanges
Stant densae strictisque seges mucronibus horret
Ferrea; tu currum deserto in gramine versas.
(665) Obstipuit varia confusus imagine rerum
Turnus, & obtutu tacito stetit; aestuat ingens
Uno in corde pudor mixtoque insania luctu
Et furiis agitatus amor, & conscia virtus.
Ut primum discussae umbrae, & lux reddita menti,
(670) Ardentis oculorum orbis ad moenia torsit
Turbidus eque rotis magnam respexit ad urbem.
Ecce autem flammis inter tabulata volutus
Ad caelum undabat vertex turrimque tenebat,
Turrim compactis trabibus quam eduxerat ipse
(675) Subdideratque rotas pontisque instraverat altos.
jam jam fata, soror, superant, absiste morari;
Quo deus, & quo dura vocat Fortuna sequamur.
Stat conferre manum Aeneae, stat, quidquid acerbi est,
Morte pati, neque me indecorem, germana, videbis
(680) Amplius. hunc, oro, sine me furere ante furorem.
Dixit, & e curru saltum dedit ocius arvis
Perque hostis, per tela ruit maestamque sororem
Deserit ac rapido cursu media agmina rumpit.
Ac veluti montis saxum de vertice praeceps
(685) Cum ruit avulsum vento, seu turbidus imber
Proluit aut annis soluit sublapsa vetustas;
Fertur in abruptum magno mons improbus actu
Exsultatque solo, sylvas armenta virosque
Involvens secum: disiecta per agmina Turnus
(690) Sic urbis ruit ad muros, ubi plurima fuso
Sanguine terra madet striduntque hastilibus aurae,
Significatque manu, & magno simul incipit ore:
parcite jam, Rutuli, & vos tela inhibete, Latini.
Quaecumque est fortuna, mea est; me verius unum
(695) Pro vobis foedus luere, & decernere ferro.
Discessere omnes medii spatiumque dedere.
At pater Aeneas audito nomine Turni
Deserit, & muros, & summas deserit arces
Praecipitatque moras omnis, opera omnia rumpit
(700) Laetitia exsultans horrendumque intonat armis:
Quantus Athos aut quantus Eryx aut ipse coruscis
Cum fremit ilicibus quantus gaudetque nivali
Vertice se attollens pater Appenninus ad auras.
Iam vero, & Rutuli certatim, & Troes, & omnes
(705) Convertere oculos Itali, quique alta tenebant
Moenia quique imos pulsabant ariete muros,
Armaque deposuere umeris. stupet ipse Latinus
Ingentis, genitos diversis partibus orbis,
Inter se coiisse viros, & cernere ferro.
(710) Atque illi, ut vacuo patuerunt aequore campi,
Procursu rapido coniectis eminus hastis
Invadunt Martem clypeis atque aere sonoro.
Dat gemitum tellus; tum crebros ensibus ictus
Congeminant, fors, & virtus miscetur in unum.
(715) Ac velut ingenti Sila summove Taburno
Cum duo conversis inimica in proelia tauri
Frontibus incurrunt, pavidi cessere magistri,
Stat pecus omne metu mutum, mussantque juvencae
Quis nemori imperitet, quem tota armenta sequantur;
(720) Illi inter sese multa vi vulnera miscent
Cornuaque obnixi infigunt, & sanguine largo
Colla armosque lavant, gemitu nemus omne remugit:
Non aliter Tros Aeneas, & Daunius heros
Concurrunt clypeis, ingens fragor aethera complet.
(725) Iuppiter ipse duas aequato examine lances
Sustinet, & fata imponit diversa duorum,
Quem damnet labor, & quo vergat pondere letum.
Emicat hic impune putans, & corpore toto
Alte sublatum consurgit Turnus in ensem
(730) Et ferit; exclamant Troes trepidique Latini,
Arrectaeque amborum acies. at perfidus ensis
Frangitur in medioque ardentem deserit ictu,
Ni fuga subsidio subeat. fugit ocior Euro
Ut capulum ignotum dextramque aspexit inermem.
(735) Fama est praecipitem, cum prima in proelia junctos
Conscendebat equos, patrio mucrone relicto,
Dum trepidat, ferrum aurigae rapuisse Metisci;
Idque diu, dum terga dabant palantia Teucri,
Suffecit; postquam arma dei ad Volcania ventum est,
(740) Mortalis mucro glacies ceu futtilis ictu
Dissiluit, fulva resplendent fragmina harena.
Ergo amens diversa fuga petit aequora Turnus
Et nunc huc, inde huc incertos implicat orbis;
Undique enim densa Teucri inclusere corona
(745) Atque hinc vasta palus, hinc ardua moenia cingunt.
Nec minus Aeneas, quamquam tardata sagitta
Interdum genua impediunt cursumque recusant,
Insequitur trepidique pedem pede fervidus urget:
Inclusum veluti si quando flumine nactus
(750) Cervum aut puniceae saeptum formidine pennae
Venator cursu canis, & latratibus instat;
Ille autem insidiis, & ripa territus alta
Mille fugit refugitque vias, at vividus Umber
Haeret hians, jam iamque tenet similisque tenenti
(755) Increpuit malis morsuque elusus inani est;
Tum vero exoritur clamor ripaeque lacusque
Responsant circa, & caelum tonat omne tumultu.
Ille simul fugiens Rutulos simul increpat omnis
Nomine quemque vocans notumque efflagitat ensem.
(760) Aeneas mortem contra praesensque minatur
Exitium, si quisquam adeat, terretque trementis
Excisurum urbem minitans, & saucius instat.
Quinque orbis explent cursu totidemque retexunt
Huc illuc; neque enim levia aut ludicra petuntur
(765) Praemia, sed Turni de vita, & sanguine certant.
Forte sacer Fauno foliis oleaster amaris
Hic steterat, nautis olim venerabile lignum,
Servati ex undis ubi figere dona solebant
Laurenti divo, & votas suspendere vestis;
(770) Sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum
Sustulerant, puro ut possent concurrere campo.
Hic hasta Aeneae stabat, huc impetus illam
Detulerat fixam, & lenta radice tenebat.
Incubuit volvitque manu convellere ferrum
(775) Dardanides, teloque sequi quem prendere cursu
Non poterat. tum vero amens formidine Turnus
Faune, precor, miserere inquit tuque optima ferrum
Terra tene, colui vestros si semper honores,
Quos contra Aeneadae bello fecere profanos.
(780) Dixit, opemque dei non cassa in vota vocavit.
Namque diu luctans lentoque in stirpe moratus
Viribus haud ullis valuit discludere morsus
Roboris Aeneas. dum nititur acer, & instat,
Rursus in aurigae faciem mutata Metisci
(785) Procurrit fratrique ensem dea Daunia reddit.
Quod Venus audaci nymphae indignata licere
Accessit telumque alta ab radice revellit.
Olli sublimes armis animisque refecti,
Hic gladio fidens, hic acer, & arduus hasta,
(790) Adsistunt contra certamina Martis anheli. 790
Iunonem interea rex omnipotentis Olympi
Adloquitur fulva pugnas de nube tuentem:
Quae jam finis erit, conjux? quid denique restat?
Indigetem Aenean scis ipsa, & scire fateris
(795) Deberi caelo fatisque ad sidera tolli.
Quid struis? aut qua spe gelidis in nubibus haeres?
Mortalin decuit violari vulnere divum?
Aut ensem (quid enim sine te Iuturna valeret?)
Ereptum reddi Turno, & vim crescere victis?
(800) Desine jam tandem precibusque inflectere nostris,
Ni te tantus edit tacitam dolor, & mihi curae
Saepe tuo dulci tristes ex ore recursent.
Ventum ad supremum est. terris agitare vel undis
Trojanos potuisti, infandum accendere bellum,
(805) Deformare domum, & luctu miscere hymenaeos:
Ulterius temptare veto. sic Iuppiter orsus;
Sic dea summisso contra Saturnia vultu:
ista quidem quia nota mihi tua, magne, voluntas,
Iuppiter, & Turnum, & terras invita reliqui;
(810) Nec tu me aeria solam nunc sede videres
Digna indigna pati, sed flammis cincta sub ipsa
Starem acie traheremque inimica in proelia Teucros.
Iuturnam misero (fateor) succurrere fratri
Suasi, & pro vita majora audere probavi,
(815) Non ut tela tamen, non ut contenderet arcum;
Adiuro Stygii caput implacabile fontis,
Una superstitio superis quae reddita divis.
Et nunc cedo equidem pugnasque exosa relinquo.
Illud te, nulla fati quod lege tenetur,
(820) Pro Latio obtestor, pro maiestate tuorum:
Cum jam conubiis pacem felicibus (esto)
Component, cum jam leges, & foedera jungent,
Ne vetus indigenas nomen mutare Latinos
Neu Troas fieri jubeas Teucrosque vocari
(825) Aut vocem mutare viros aut vertere vestem.
Sit Latium, sint Albani per saecula reges,
Sit Romana potens Itala virtute propago:
Occidit, occideritque sinas cum nomine Troja.
Olli subridens hominum rerumque repertor:
(830) es germana Iovis Saturnique altera proles,
Irarum tantos volvis sub pectore fluctus.
Verum age, & inceptum frustra summitte furorem:
Do quod vis, & me victusque volensque remitto.
Sermonem Ausonii patrium moresque tenebunt,
(835) Utque est nomen erit; commixti corpore tantum
Subsident Teucri. morem ritusque sacrorum
Adiciam faciamque omnis uno ore Latinos.
Hinc genus Ausonio mixtum quod sanguine surget,
Supra homines, supra ire deos pietate videbis,
(840) Nec gens ulla tuos aeque celebrabit honores.
Adnuit his Iuno, & mentem laetata retorsit;
Interea excedit caelo nubemque relinquit.
His actis aliud genitor secum ipse volutat
Iuturnamque parat fratris dimittere ab armis.
(845) Dicuntur geminae pestes cognomine Dirae,
Quas, & Tartaream Nox intempesta Megaeram
Uno eodemque tulit partu, paribusque revinxit
Serpentum spiris ventosasque addidit alas.
Hae Iovis ad solium saevique in limine regis
(850) Apparent acuuntque metum mortalibus aegris,
Si quando letum horrificum morbosque deum rex
Molitur, meritas aut bello territat urbes.
Harum unam celerem demisit ab aethere summo
Iuppiter inque omen Iuturnae occurrere jussit:
(855) Illa volat celerique ad terram turbine fertur.
Non secus ac nervo per nubem impulsa sagitta,
Armatam saevi Parthus quam felle veneni,
Parthus sive Cydon, telum immedicabile, torsit,
Stridens, & celeris incognita transilit umbras:
(860) Talis se sata Nocte tulit terrasque petivit.
Postquam acies videt Iliacas atque agmina Turni,
Alitis in parvae subitam collecta figuram,
Quae quondam in bustis aut culminibus desertis
Nocte sedens serum canit importuna per umbras—
(865) Hanc versa in faciem Turni se pestis ob ora
Fertque refertque sonans clypeumque everberat alis.
Illi membra novus soluit formidine torpor,
Arrectaeque horrore comae, & vox faucibus haesit.
At procul ut Dirae stridorem agnovit, & alas,
(870) Infelix crinis scindit Iuturna solutos
Unguibus ora soror foedans, & pectora pugnis:
Quid nunc te tua, Turne, potest germana juvare?
Aut quid jam durae superat mihi? qua tibi lucem
Arte morer? talin possum me opponere monstro?
(875) Iam jam linquo acies. ne me terrete timentem,
Obscenae volucres: alarum verbera nosco
Letalemque sonum, nec fallunt jussa superba
Magnanimi Iovis. haec pro virginitate reponit?
Quo vitam dedit aeternam? cur mortis adempta est
(880) Condicio? possem tantos finire dolores
Nunc certe, & misero fratri comes ire per umbras!
Immortalis ego? aut quicquam mihi dulce meorum
Te sine, frater, erit? ô quae satis ima dehiscat
Terra mihi, Manisque deam demittat ad imos?
(885) Tantum effata caput glauco contexit amictu
Multa gemens, & se fluvio dea condidit alto.
Aeneas instat contra telumque coruscat
Ingens arboreum, & saevo sic pectore fatur:
Quae nunc deinde mora est? aut quid jam, Turne, retractas?
(890) Non cursu, saevis certandum est comminus armis.
Verte omnis tete in facies, & contrahe quidquid
Sive animis sive arte vales; opta ardua pennis
Astra sequi clausumque cava te condere terra.
Ille caput quassans: non me tua fervida terrent
(895) Dicta, ferox; di me terrent, & Iuppiter hostis.
Nec plura effatus saxum circumspicit ingens,
Saxum antiquum ingens, campo quod forte jacebat,
Limes agro positus litem ut discerneret arvis.
Vix illum lecti bis sex cervice subirent,
(900) Qualia nunc hominum producit corpora tellus;
Ille manu raptum trepida torquebat in hostem
Altior insurgens, & cursu concitus heros.
Sed neque currentem se nec cognoscit euntem
Tollentemve manu saxumve immane moventem;
(905) Genua labant, gelidus concrevit frigore sanguis.
Tum lapis ipse viri vacuum per inane volutus
Nec spatium evasit totum neque pertulit ictum.
Ac velut in somnis, oculos ubi languida pressit
Nocte quies, nequiquam avidos extendere cursus
(910) Velle videmur, & in mediis conatibus aegri
Succidimus; non lingua valet, non corpore notae
Sufficiunt vires nec vox aut verba sequuntur:
Sic Turno, quacumque viam virtute petivit,
Successum dea dira negat. tum pectore sensus
(915) Vertuntur varii; Rutulos aspectat, & urbem
Cunctaturque metu letumque instare tremescit,
Nec quo se eripiat, nec qua vi tendat in hostem,
Nec currus usquam videt aurigamve sororem.
Cunctanti telum Aeneas fatale coruscat,
(920) Sortitus fortunam oculis, & corpore toto
Eminus intorquet. murali concita numquam
Tormento sic saxa fremunt nec fulmine tanti
Dissultant crepitus. volat atri turbinis instar
Exitium dirum hasta ferens orasque recludit
(925) Loricae, & clypei extremos septemplicis orbis;
Per medium stridens transit femur. incidit ictus
Ingens ad terram duplicato poplite Turnus.
Consurgunt gemitu Rutuli totusque remugit
Mons circum, & vocem late nemora alta remittunt.
(930) Ille humilis supplex oculos dextramque precantem
Protendens equidem merui nec deprecor inquit;
utere sorte tua. miseri te si qua parentis
Tangere cura potest, oro (fuit, & tibi talis
Anchises genitor) Dauni miserere senectae
(935) Et me, seu corpus spoliatum lumine mavis,
Redde meis. vicisti, & victum tendere palmas
Ausonii videre; tua est Lavinia conjux,
Ulterius ne tende odiis. stetit acer in armis
Aeneas volvens oculos dextramque repressit;
(940) Et jam iamque magis cunctantem flectere sermo
Coeperat, infelix umero cum apparvit alto
Balteus, & notis fulserunt cingula bullis
Pallantis pueri, victum quem vulnere Turnus
Straverat atque umeris inimicum insigne gerebat.
(945) Ille, oculis postquam saevi monimenta doloris
Exuviasque hausit, furiis accensus, & ira
Terribilis: tune hinc spoliis indute meorum
Eripiare mihi? Pallas te hoc vulnere, Pallas
Immolat, & poenam scelerato ex sanguine sumit.
(950) Hoc dicens ferrum adverso sub pectore condit
Fervidus; ast illi solvuntur frigore membra
Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.