ius Adelphis: Ick ghebied hem ’tleven aller Menschen ’t aenschouwen als in een spiegel. Plato in ’t 10. boeck. vande wetten. Als in spiegels. Om dat onder veel dingen, die yet afbeelden, als water, glimmend koper, eenighe ghesteenten, gheen dingh de beeldenissen soo klaer vertoont als glas met loot onderstreken. Want het [p. B60] glas als ’t welck dun ende doorschijnlijck is kan alderbest de beeldenissen vatten, doch gevat hebbende behoudtse niet evenwel om zijn doorschijnlijckheyt: derhalven ’t ondergeleyde loot om eenighe swartigheydt ende natuerlijcke dickigheyt, doet de ingedrukte beeldenis staende blijven, en laetse niet verglijden. Want de beeldenissen vergaen al eveneens als ’t licht der keersen inde sonne schijn, so wanneerse ontfanghen worden in al te dunne en doorschijnlijcken lichaem, als inde lucht, klaer water, Crystal, en glas dat niet wat verduystert is door eenigh lichaems tegenstellinghe. Wederom so en verblijvense niet in al te dicke en duystere lichamen, als in kijselinghen, of hout. Derhalven schijnt de nature die een seer kloeke stichterse aller dinghen is, het ooghe der levendighen na de beeldenis der spieghelen ghebeeldet te hebben, want sy heeft het doorschijnlijcke deel van achteren eenighe swartigheydt, toeghevoeght, welck wegh ghenomen zijnde, wordt oock van stonden aen de kracht om te sien wegh ghenomen. Daerom seytmen seer wel, ghelijck de spiegel des konsts ooghe is, soo is oock ’t ooghe de spiegel der nature. En dit is grootlijcx te verwonderen, dat den spiegel niet alleenlijck de beeldnissen aller dingen seer klaerlijck vertoont, die hem voorkomen, maer oock de gloppen, verwen, beweginghen, kortlijck de dinghen selve, derf ick bykans seggen, klaerlijcker danse zijn, doch met dit eene onderscheyt dat syse verkeert teghen over vertoont. Waer van de oorsaeck is, dat de gedaente die van een dicht lichaem door de lucht voort gaet tot het uyterste des spieghels, eenvoudigh ende suyver is, waerom het gheschiedt datse aen d’ een en d’ ander overzijde alleleens zy. Van welcke saken Ambrosius Nolanij in sijn vraeg-stucken seer scherpsinniglijck vele dingen gediscoureert heeft. En nu de Schilder-kunst van slechte beginselen voortgekomen zijnde tot sulcken subtijlheyt opgeklommen, datse niet alleen der menschen oogen, maer de voghelen mede bedroghen heeft, ende ghemaeckt datse meenden dat het inder waerheydt de dinghen selver waren, die met de verwen sulcken gedaente vertoonden.
VIII.
304. Corrumpunt mores bonos colloquia prava:
Quade reden bederven goede Zeden.
DIT is een versken des Grieckschen Poëets Naenandri, welck S. Paulus geensins ontsien heeft, te verhalen 1. Corinth. 15.33.Tertullianus aen zijn huysyrou settet met meerder woorden over: Staet seydt hy nae gheselschap ende omgang die Godlijck is, ghedachtigh zijnde het versken dat door d’Apostel geheyligt is. Dat quade byeenkomsten goede zeden bederven.Aristoteles, in’t 9. Zede-boeck verhaelt een ghelijcke spreucke: Ghy sult quaedt worden, gaet ghy met de quaden om. Seneca in zijn 3. boeck vande toorne, verhaelt een spreuck die wel tot verklaringhe deses spreeck-woorts niet grootelijcx en behoort, maer nochtans voorseker om ’t leven wel aen te stellen insonderheyt profijtelijck is. Men neemt manieren aen, seyd hy, vanden genen daermen mede verkeert. En gelijck eenige gebreken voortspruyten aenden ghenen die sy met haer lichaem aenraken, also levert het boose herte zijn quaden aen die over die hem naest zijn. De dronckaert heeft zijn disch-genoten tot liefde des wijns getrocken. De ghemeenschap der onkuyschen maeckt ook een vroom man tot wellust genegen. De gierigheyt vergiftigt oock die hem naest zijn. Soo gaet het ook in’t teghendeel met de deughden toe, dat sy al wat sy [p. B61] by haer hebben tot deught versachten. En geen landt is voor de ghesontheydt soo profijtelijck gheweest, noch lucht, soo gesont, als het wanckelbare herten gebaet heeft, in beter luyden geselschap te verkeeren. Ja hoe veel dit vermach, sult ghy beter verstaen, als ghy siet, dat oock de wilde dieren door onse omgangh tam werden, en dat geen soo wreden beest zijn natuer by blijft, als het lang met de Menschen verkeert heeft. Dus verre Seneca. Doch nadien d’omgang met eenigh gheselschap, seer veel vermach om de natuer der Menschen te verbeteren of verslimmen, so vermach de reden of het spreken sulckx aldermeest, de welcke uyt het binnenste des herten voortghebracht zijnde een aengheboren ende verborghen krachtige werckinge met haer brenght, ende die selfde als een doodlijck vergift inde toehoorders herte, daerse invalt, overstort, soose pestilentiael zy: maar soose heylsaem zy, een krachtighe remedie [om den toehoorder te verbeteren.] Derhalven dunkt my dat ick geen gedenckweerdiger spreucke by eenighen Philosooph gelesen heb, dan die mijn goede vriendt Joannes Coletus, een Man wel gheleert ende oprecht van leven, altemets plagh te verhalen: Dat wy soodanighe zijn, als onse dagelijcksche t’samen-sprekingen zijn: en dat wy soodanige worden, als wy dick en menigmael hooren. Maer dat vande t’ samen-sprekingh geseydt is, ’t selfde moet oock van de studien verstaen worden. Die al haer tijdt in Heydensche boecken verslijten, die veranderen in Heydenen: en die niet dan onkuysche autheuren lesen, die moeten ook onkuysche zeden krijgen, want het lesen schijnt een seker t’samen-sprekinghe te wesen.
IX.
304. Admaeti naenia: ’t Liedtjen van Requiem, of Dooden-sang.
DIt spreeck-woordt, wort geseydt, van een droevig, treurigh Liedtjen, ende mach oock geseyt worden van beklaeglijck en jammerlijck verhael, hoedanighe de Liederen waren die Scolia (overdwersche) geheten wierden, ’tzy van de Pijpen ghedaente, of dat inde maeltijden door een overdwersche ordre de beurte van te singen van’t eene Tafel-liedeken tot het ander overgingen. Sommige verstaen hier lichte en slechte gesangen by, ghelijck die moeten zijn die onder ’t toe-drincken opstaende voet gesongen werden. Doch hier van machmen breder lesen by de uytlegger des Poëets Aristophanis in ’t Oyvarenspel. Het spreeck-woordt nemense uyt dese klucht: Admetus was een Koningh der Phereen, wiens beesten Apollo soud gheweyd hebbea om loon, als hy uyt den Hemel verstooten in menschen ghedaente by den menschen ballingh was. D’oorsaeck sijns ballinghschaps seydtmen geweest te zijn, dat AesculapiusApollinis soon van Chiron zijn meester de gemeenste konst had gheleert, en daer nae van Pallas Gorgons bloedt ontfanghen hebbende, ’twelck uyt hare aderen ghelopen was, heeft hy hier door seer veel menschen gesond gemaekt. Doch het bloed uyt de slincker-aderen gebruickt hy tot verderf der menschen. en uyt de rechtere tot haer gesontdheyt. Ja men seyde dat hy ook eenige dooden weder levendigh ghemaeckt heeft. Derhalven op dat hy voor geen God by de menschen soude ghehouden werden, om dat hy scheen te doen dat den Goden eygen is, heeft hem Jupiter den hooghsten Godt met den blixem gheslaghen. Om welcke daet Apollo de vader so vertoornt was, dat hy de een-oogighe reusen, die Jupiter [p. B62] den blixem hadden gesmeed, gedood heeft, ’t welck Jupiter niet wel nemende, hadde voorgenomen Apollo uyt den Hemel inde Helle te werpen: maer Latona de Moeder Apollinis daer tuslchen tredende heeft hem een sachter slrasse geboden. Derhalven is hem den Hemel ontsryd, en geboden dien te verlaten, en veroordeelt, dat hy een jaer lang by een sterslijck Mensch om loon soude dienen. Volgens dit vonnis is As allo tot Admetum gereyst,, en heeft des Konings groote heeften geweyd: en alsoo hy een groote konstenaer was, te weeg gebragt, dat al de Koeyen twe Kalveren kalsden. En also hy by Admetum seer vriendlijck onthaelt wierde, en dat hy dele trouwe patroon dank voor zijn dienst wilde bewijsen, so heeft hy vande P/n-a/(Goddinnendie ’sMenschen sters-dag in haer geweld hebben verkregen, dat als Admeü sterf-dag ten eynde soude willen lopen,dat hy met dese voorwaerde de dood soude mogen ontvlieden, so hy een ander vond, die gewillig de dood voor hem wilde sterven, en met verlies zijns levens Admeti leven lossen. Als dan nu die sterfdag gekomen was, en datter niemand wiert gevonden, die voor hem wilde sterven, so dat ook zijn Vader en Moeder sulx weygerden, se heeft zijn Huysvrou Alcestis alleen haer Mans scven liever gehad dan haer eygen. Als zy dan gestorven was,so wordender somwijl by Admetutn eenige krijschende en rouwige doot-langen gesongen. ter tijd toe dat Proserpina, d’Helsche Koningin daer door bewogen zijnde hem zijn Huys-vrou Alas’iiltm wederom iand, of als eenige andere seggen, tot dat Herca, de Hel ingenomen hebbende, dese Huysvrouw weder ter wereld brachte.
X.
304. Ut fici oculus incumbunt*, Sy hanghen een aen als kladden.
DIt wordt van sulcken gheseydt, die een saeck hardneckelijck drijven en door-dringhen. En is het Latijnsche Spreeck-woordt genomen vande bleynen die aen ’t oore wassen ende niet lichtelijck konnen afgetrocken worden. Van desen spreeckt den Griexschen Poët Aristophanes in zijn Ranis Act. 5. scena* 1: Gelijck, de bleynen op de ogen blijven staen. ’t Sal bequaemlijckgepast worden op die geen, die, daer sy ons lattig en onverdrieglijck zijn, nochtans niet en mogen asgewend worden, dan met groote pijnenmoeyten. En’rwjerwel tewenschen dat veel Vonten en’machtige Potentatensodanige nieten waren, de wdke daer iy van gierigheyt onverladelijck, van wellust heel bedorven, door wreedhcyt seerschadelijck, doortirannye onTnenscheüjk. der gemeynten aldermeeste vyanden en rovers zijn tot ’s Linds verders, nitt alleen met wapenen en macht toegerustzijn, mier ook met nieuwe listen en bedrog, welcke geen Diwyjlus noch Demetrius (twe vande meeste tirannen) oyt gevonden heeft, nochtans so vast ons aenhangen en op ons verders uyt zijn, datsy noch van’t volk konnen geleden noch wech gedaen worden. So datter geen Raed, geen Overigheyd, geenGodsdienst, geen Gemeynte en sy. daersödanige luyden riiet doordringen en inwortelen, gelijck een pest die door alde lichaeims aderen haer verspreyd heeft. Nadien sulke luydea dit bemerkt hebben, die alleen ogen en herten hebben om te sch’aden, dat dit de eenige hoop voor ’t gerrieene best is, dat de tirarrtiije der gener die haer macht misbruyken door der bur- [p. B63] geren ende steden eerlijcke eendrachtigheyt bedwongen werde. Hierom beneerstighen sy haer insonderheyt om dese eendracht te verbreken, mids sy gewaer worden dat haer in ’t minst geen Vryheyd word gegeven, alsmen door wetten en goede etsligen, en niet met bedrog os gewels en handelt. Derhalven handelen sy in alle manieren dat het volk geen gemene vrede korat te genieten. Want ss sien seer wel dat hét voomaemste geluck van ’t gemene best daer in bestaet. dat het volk een oprecht. vesstandig, en wacker, dat is, een waerachtig Vorst heeft. Derhalven besbrgen dcie mombaers door wonderlijcke vlijt en neerstigheyt, dat geen vroom Man immermeer een Vorst sy: maer deiè machtige Potentaten, die door des volx qualljk vr>. erd gevoed werden, doen grote neerstigheyd datter zy een Vorst, die in alle wellusten en dronckenschap leest,en dat hy gantsch onwetende zy van ’t geen een Vorst aldermeest behoort te weten. Al worden dan schoon de Dorpen verbrand, de Landen en de Ackers verwoest,de Kerken scplondert, d’ onschuldige Burgers vermoorden noch Geestelijcké noch Wereldlijcke verlchoont. als ondertuslchen de Vorst sit en speelt}os danst,os met sotten hem vermaekt, of ter jacht rijd. os een rninnaer os dronckacrt is,het mach alpaslèren. Och waer zijn nu de RomeynscheBrutU la Gods blixem blind os krachteloos? Geenlins, maer ’t is sonder twijssél. os dese Vorsten-bedervers. sullen wel eens van God. hoa wel voor ons te laet, gestraft worden. Midlertijd moetmense lijden, op dat na de tirannije ’t Volk sonder hoost niet onordentelijck leve, ’t welck bykans noch schadelijcker soud zijn. Het welck wy sien dat de Switzers gebeurt is, dewelcke als ss, voortijds al den adel die haer tirannije beswaerde of gedoot, of uyt het land verdreven hadden, na de Werdd selve beswaerlijck en vreeslijck, en mislchicn haerselven een verders sulienzijn. sosehaer niet met eendracht wapenen. Maer dat dese Godloose Potentaten hetgemeene belttijn, dac sèlve zijn misschien de Kerke eenige Monickenvan die orden, diemen in ’t gemeen Franciscaner of Bedel-monicken noemt. De vromen beschuldig ik niet, noch leg het de orden niet te last, maer raek alleen de qnade, die over al de grootsten hoop maken. Dsse hebben haer also door al ’t volk veripreyt, datrer nergens wat sonder haer verricht werd. Sy heerschen in’t Predicken, welck amptden Bislchoppen eygen is. Sy nemen ’t ge welt over de scholen, ’t welck het naeste ampt aen ’tvoorgaende is. Sy bedienen de Sacramenten der Kerken. en verkiesen de Priesters. Ia sy oesenen het oordeel en inquisitie vande belijdenislè des gelooss, verklarende wie een heel os hals Christen, een heel os hals Ketter zy. Desen moet het Volk haer gemey ne handelingen biechten, en d’ alder verborgende gedachten des herten. En hier mede noch genoegende, en mogen de wettige Overheden- geen verbonden maeken, os zy moeten daer ook in te seggen hebben. Sonder haer mach geen Houwelijck aengegaen worden. Inde Scherm-scholen en in de lotinge desVolx zijn zy ’t die den prijs geven, soo geheel zijn zy sonder schaemt. In ’t kort men mach sonder haer niet stervcn. Daer en is geen Vorsten hos daerzy niet in en kruypsn. Is ’t dat de Vorsten eenig stout onbeschaemt seyt voor hebben, dat voeren zy door dese Luyden uyt. Is ’t dat de Pausen wat groots in den iïn hebben, ’t welck al wat te vreemt is van die Apostolische en der eerster Kerken heyligheyt, so gebruykense voornamelijck deser Luyden dicult daer toe, als by exempel: so daer een Oorlog, os een oploop en beroerte, sa dier eenige schattinge os aslaet op handen is die al wat onbeschaemt is, daer zijn zy de voornaemste [p. B64] in’t spel. Ondertusschen wort het slechte volck door een schijn van heyligheydt bedrogen. De priesters met dese vergeleken en zijn geen priesters. De Bisschoppen door ’t vertrouwen datse op dese luyden setten laten fiolen sorghen. En ’t gemeene volck van hare leeraers verlaten zijnde, wort van tweederleye wolven in plaetse van haer eenige Herders verscheurt, dewijl de Bisschoppen haer tyranniseren, ende om dat dese Luyden nochtans geen Herders zijn, maer op een ander wijse roovers. Doch hiermede en wil ick, als gheseyt is, de vromen noch de orde niet gheraeckt hebben. Want die onder haer vry van dit verderf zijn, die beklagen het selfde, dat ik beklage. Maer al is ’t de bijen gheoorloft de hommels, welcke gheen prickels hebben, en nochtans diefachtigh zijn, uyt haer korven te verdrijven: so ist nochtans dat noch Coningh noch Pausen dese hommels die meer als eenighe horselen steken uyt de Ghemeente niet en konnen verdrijven, dan met groote verderf vande Christelijcke religie, soo vast hebben sy hare sloten en rotterijen gemaeckt, soo seer hebbense de geheele werelt met hare sloten en toegedane volcken ingenomen, ende sy maken dagelijcx noch nieuwe nesten, en dit onder sulcken dexel, dat de devotie vande voorgaende Cloosteren, door welckers bevel zy eerst opgekomen sijn, vergaen is, al oft oock deser luyden oprechtigheyt niet korts hier na vergaen soude, soose noch oprechtigheyt magh heten. Aldus komt het dat de werelt met een hoop godloose ende ledighe Monicken beladen wert, ende de Vorsten van haer volck berooft, de Bisschoppen van haer kudde, en ’tvolck van haer Herder, ende dat de suyverheydt ende vryheydt der Christelijcker religie allenghskens tot Joodsche ceremonien vervalt. En gelijck het niet licht om segghen is, wat van beyden voor ’t ghemeene best lastiger valt d’eendracht van boose Vorsten onder malkanderen, of tweedracht: om dat, of sy oorlogen, sy doen het tot groot verderf van ’t volck; of so sy met malkander verdraghen, sy doent tot verderf van’t volck; aldus en kanmen dan niet weten welck van beyden meer te wenschen zy, ja, om beter te seggen, welck van beyden meer te vervloecken zy, hare eendracht onder malkanderen, of tweedracht, om dat het beyde vereenight is met verderf van ’t volck. Doch, om tot het spreeckwoort weder te keeren, soo meyn ick dat dese bleynen een hard geswel zijn, ’t welck aende wijnbraeuwen wast, ende nadien het seer moeyelijck is, so wort het nochtans niet sonder perijckel wegh genomen, om dattet soo dicht aen’t oogh is, twelck soo teeren lidt is dattet geen quellingh noch handelingh magh verdragen, van dit spreeckwoort gedenckt Suidas.
ALs ick de saeck wat nauwer insie, datmen van outs Koningen en Keysers in openbare vergaderingen, jae in hare tegenwoordigheyt, ghepresen heeft, Lieve Adolph, kan ick niet oordeelen, dat dese maniere van vleyen als schandigh, plagh gehouden te worden: maer ick houde het veel liever daer voor, dat die wijse mannen (die inde dinghen die de natuer ofte het menschelijck verstant aengaen, heel treffelijck ervaren sijn) alsser anders gheen hoop en was, om die Leeuwsche wackerheyt van een Koninghlijck gemoed, en die sachte ooren, die te sijner tijt hooren souden, of de defticheydt des vermaenders ofte de strengicheyt des bestraffers om t’ghemeene beste wille, de huyck een weynigh na de wint hebben gehangen: nochtans onder een bedeckter wegh, het selve wit beoogende. Onder den schijn dan van prijs en eere, hebben sy als in een tafereel een beeltenisse van een volmaeckt Prins vertoont, op dat sy haer selven daer na schickende, stilletjens erkennen souden hoe vele sy van het beeld eens loflijcken Prins verschilden: en dat sy sonder schaemte of quetsinghe leeren souden, wat gebreecken zy veranderen, en wat deughden zy oeffenen mosten. En dit wierde alleen gedaen, op dat de goede Princen mochten weten, wat zy doen, en de quade mochten weten, watse behooren te doen. Dese prijsinge dan, en was anders niet, als een soete soorte van vermaninghe, en een vleyende maniere van bestraffinghe, en een geheel noodighe Medicijne, die alhoewel die bitter was, so wasse nochtans met honingh overstreecken. Het welck eertijts de geweldigheyt der Barbarischer Koninghen werde toegheschreven, is eer wijsselijck, na mijn gevoelen, dan schandelijck ghedaen. Maer soo ver is het daer af, datment voor schande soude rekenen, datmen de oeffeninghen eer juycht met matigen lof voedt, dat het u van groote Meesters oock gheboden wordt. Maer waer toe dient dit mocht ghy seggen? My heeft goet gedacht, met dese voorreden alle schijn van vleyen af te weeren, en uyt te sluyten, om dat ick voor mijn genomen heb in dese brief wat soetelijck met u te handelen, ende met u, een kint zijnde, wederom kindsch te worden. Al hoewel ick edele Prince Adolph niet voorghenomen hebbe om u te [p. 66] prijsen maer slechts om u selven, in een spiegel, te vertoonen, opdat ghy u selven mooght kennen: niet dat ghy door eygen liefde u selve sout beminnen, en alsoo te ghelijck vergaen ghelijck de Poëten van Narcissus versieren, maer op dat ghy sout verstaen, hoeveel ghy uwen God, die een ghever van uwe ghelucksaligheyt is, schuldigh zijt: Mede dat ghy sout weten, waertoe ghy zijt gheboren, en waer ghy moet uytworstelen, op dat, als de gheheele Hemel u toelacht, ghy u selve niet laet voorstaen, dat ghy dan noch niet seer gheluckigh waert. Dit bediede oock (soo ick meyne) de spieghel Socratis, tot den welcken, hy de jonghelinghen plagh te seynden, op dat, die sich selven met een goet verstant begaeft vonden, beweeght souden worden van selfs de deught te omhelsen, dewijl sy verstonden hoe veel vlijt datter toe vereyscht worde, om so een geluckigh verstant te onderhouden: ende dat die gene die dese gaven minder hadden, des te meer souden arbeyden, opdat soo veel haer de natuur gheweygert hadden sy het selve met vlijt en naersticheyt mochten verwinnen. Hoewel dat de dralinge in soo een sake gantsch niet te verbidden is, nochtans zijn sy niet minder te berispen, die het niet aende vlijt maer aen de fortuyn eenighsins schort, dan die de fortuyn self tegen zijn: Maer u Adolphe, zijn alle hulp-middelen die tot een volmaeckte Deughd van den Hemel ghegheven worden, nu alreede so overvloedigh mede ghedeelt, dat, tenzy ghy alle dinghen op ’t dapperste uyt-voert, sult ghy, noch den seghen, die u van Godt vertrout is, noch de hope, die de uwe, van u hebben, schijnen wel aengheleydt te hebben. Maer voor eerst, wat sal ick seggen, van het wonderlijck gheschenck der Fortuyne teghen u? Diewelcke u, doen ghy noch niet gheboren waert, voorwaer inde hooghste top, aller dinghen, ghestelt heeft, diewelcke u tot de grootste saken niet opghetrocken, maer gheboren heeft, jae dat meer is sy heeft u een treftigh Prins gemaeckt, eer ghy aen de wereldt quaemt. Als dewelcke u een gheslacht ghegeven heeft, aen beyde zijden van de treftighste af-komst: van uws vaders zijde ghesproten van Philippus Heer van Bourgongen, een soo treftighen Ridder, als een vande ouden gheweest is, maer u Moeder is van het gheslacht van Bourbon, dat is, sy is voortghesproten van de Fransche Koninghen: op dat ick voorby gae u groote rijckdommen en doorluchtige heerschappije. Op dat ick swijghe de maeghschappen van beyde uwe susters, aen den treflijcksten Adel verlooft, op dat ick u geen gheluck en wensche van wegen u godtsalighe Moeder, die u met groote bekommernisse, gelijck als herbaert heeft, jae sy meent niet ter Aerde gebracht te hebben, ten zy het inde volmaeckte deucht sal?
Op dat ick oock niet verhaele, dat alreede, u noch een kint zijnde, de treftichste van ’t Hof en voornamelijck, die doorluchtige Prins Philippus, om strijt met een vaste gonst en yver beminnen, alle dingh van u goede inborst, dervende hopen: Want dat raeckt u aldernaest, van ’t welcke de alderwijste Koninck sich niet gheschaemt heeft, te roemen, dat ghy, gelijck hy seyt, een goede ziele verkregen hebt, ende dat die ware Prometeus u een gheluckigh gemoed gegeven heeft, dat die rijckdommen, dese hooghheydt der saecken, en dit geslacht waerdigh is, en oock dit lichaemken, ’twelck de werckmeestersche, de Natuere self, gelijck als een kofferken der deughden met alle de gaven van Venus en der Gratien of bevalligheden, seer rijcklijck heeft ghestoffeert, op dat, namentlijck de schoonste ziele, het beste huysken berooven soude. Daer en is oock niet weynich aen gelegen dat een Prince gelijck met deuchden, alsoo oock met de schoonheydt des Lichaems ’tghemeene volck overtreffe. Dewijl ick sie dat het vers [p. B67] Virgelij, niet te vergeefs sommige deftige Mannen behaegt heeft, schoon datter oock Seneca teghen is.
Gratior est pulchro, veniens de corpore pulchro.
Dat is:
De deughd heeft* noch veel schoonder schijn, Als Deughd by ’t schoon verselt magh zijn.
Al hoewel dat die stuere Philosophus, ende onder die Stoische Secte, de meeste Stoicus, voor een wonder verhaelt, dat een Clatanus, of hy wel heel leelijck was, nochtans alle andere in deuchden te boven gingh, ende van dit eene exempel bewijst hy, dat onder alle kleederen kan schuylen een treftich verstant: ’twelck onse Poët Maro wel niet en loochent, maer seyd, dat de deughd vervoecht met schoonheydt des lichaems, aengenamer is in des menschen oogen. En wie isser soo van zijn vijf sinnen berooft, die dit soude derven loochenen. Dies te meer ben ick verwondert, waerom sulck een deftigh man gheschreven heeft, dat de spreuck des Poëts, van elck een aenghenomen, hem een dolingh scheen. Doch Seneca latende varen, willen wy tot de saecke weder keeren. De Poëten die wonderbaerlijcke afbeelders aller dinghen zijn, schrijven de Godlijcke ghemoederen, die sy voor de geluckighste hielden, de schoonste lichamen toe. Dan welck gevoelen oock Plato gheweest is, als hy de verborgenheydt der wijsheydt, met Poëtische windelen bekleedende, den Goden, dat is den godsalighen gemoederen, die van alle aerdsche besmettingen, gantsch afgesondert zijn, toeschrijft, eerlijcke waghens en paerden, blinckende van Nectar en Ambrosia, dat is blinckende van Godlijcke spijs en dranck.
Homerus voorwaer, die als een zee is van alle wetenschappen, schrijft Achilli, Ulyssi, en Menelao, en meer andere treftighe mannen, de beste ghestaltenis des lichaems toe, haer alsins noemende van godlijcker gedaente en Gode gelijck. Maer Thersites die luy van geest was, heeft hy een lichaem, dat tot schricken toe, leelijck was, toe ghe-eyghent. Want hy seyt: dat hy
Was scheel en had een mancke been, Sijn rugh ghebult ghelijck een steen: Sijn hoofd was langh en spits ghestreckt, Dat nauwlijcx ’t padde hayr bedeckt.
Het welcke de Poët Maro (ghelijck veel andere dingen van Homerus) heeft uytghedruckt in Aenea, Eurialo, Julo, en meer anderen. Jae dat meer is Socrates aller Philosophen niet alleen, de wijste, maer oock de godvruchtigste, seyt in Phedro Platonis, wel wat duystertjens, maer niet dan al te treflijck, dat een goede ghestalte des lichaems, een teken sy, ofte ten minsten een behulpsel van een goede ziele: dit met den naem van een schoon Paerd, ’tander onder den naem van een Ruyter afbeeldende: Ten laetsten Aristoteles, selfs heeft gheacht datmen uyt de tekens des lichaems, de gestalte des gemoets gissen moet de selve oordeelt dat de sachticheyt des vleeschs, een teecken is, van geen hart verstant, doch laten wy dese schrijver niet gelooven, ten sy het oock, door over een stemminge, van de Historie-schrijvers, genoeghsaem bekent sijn dat Scipio* Africanus Pytagoras, en andere meer, die om haer treftighe deuchden, meer dan menschen zijn gehouden, met de beste en bevallighste ghedaente afghebeelt zijn geweest. Sulck een verwantschap isser dan tusschen lichaem ende ziele, dat de ziele gemeenlijck volcht de ghestalte des lichaems, en dat de deucht der ziele eenichsins uytblincke inde gedaente des huyds: wederom, dat de ghestalte des lichaems de ziele, dewelcke Flaccus noemt een stuckjen des godlijcken geests oock eenighsins regeere, als de welcke in het lichaem heel verdroncken en ghebonden [p. B68] is, en ghelijck een Oester inde schelpen omdraeght. Want dit is eene van de grove gelijckenisse Socratis, met dewelcke Alcibiades geckt. Maer ick vreese dat ick al te veel geseyt sal hebben van de schoonheyt, alhoewel ick gheensins de gaven des verstants ofte de uytnementheydt des lichaems, so wil verheffen, dat ick ofte die ghene, die dese soberlijcker ontfanghen hebben, van de wegh der deuchden soude afschricken, ofte u een kindt zijnde kindtsachtigh vleyen en pluymstrijcken, ick sende haer liever niet, na de Fonteyn Narcissi, maer na de spiegel Socratis. Opdat sy des te meerder hare ziele soecken te bouwen, hoe sy minder van de natuer gheholpen worden. Denckt oock wat een grove en leelijcke schande ghy begaen soud, in dien ghy in sulcken schoonen lichaem een leelijcke en onghehavende ziele liet woonen, en onder een blinckende huyt, een versufte en vermufte ziele liet schuylen. Ten anderen soo ghy nalaet, nademael de natuer u slechtste deel, soo heeft verciert, dat ghy u beste en onsterflijcke deel niet met eerlijcke oeffeninghen en soudt onderhouden. Ten laetsten denckt datter gheen dingh leelijcker is, dan dat ghy in een net kofferken ghelijck de Griecken segghen, sout doove-koolen, tot een schat, of om plomper te segghen, in een bepeerelt kofferken slijck, of yet vuylder, dan slijck, opsluyten en bewaren. Daerom, mijn lieve Adolph, en denckt niet dat ghy gepresen wort, alsser yemant seyt dat ghy schoon of edel, ofte met een goet verstant begaeft zijt. Want het is een ware spreucke Epicteti, en diemen wel moet onthouden, indien nochtans de hoofsche oortjens, soodanighe spreucke een ouden Mans verdraeghen konnen: als hy seyt, dat het buyten den Mensch is, en dat ons die dinghen niet toebehooren, die ons de Fortuyn kan geven en nemen. Wy hebben dan Adolphum selfs noch niet ghepresen, maer verhaelen slechts de ghenadige goedertierenheyt Gods, die u sal verweten werden, ten sy ghyse op woecker stelt. De andere deuchden die eyghentlijck strecken tot des menschen lof, en kanmen sonder pluymstrijken in dese uwe ouderdom niet verhalen. Hoewel wy tijdighe vruchten van die selve verwachten in uwen herfst. Noch ick achte niet dat ghy de verwachters sult bedriegen: Naedien ghy ons in u bloeyende Lente, soodanighen grooten hope gheeft, omdat uwe wijnrancken, als gheswanghert met knoppen, beginnen op te swellen. Nu ter tijd, noch een jongh kind zijnde, gheeft ghy van u een glants van dobbele bevalligheydt, te weten, van u Vaders gemoed, soo wel in oorlogh als vrede uytnemende, en van u Moeders zijde mede soodanigh, dat selfde Fortuyne op hare zeden en manieren niet en heeft te segghen. Soo veel u Dader aengaet, dese is vermaert tot den Hemel toe, door zijn kloecke daden: u Moeder heeft onder het vrouwlijcke gheslacht een manlijcke dapperheydt (’twelck nochtans heel selden beurt,) met de grootste wellust des levens (die haren staet, en niet haer gemoet vereyst) een ongelooflijcke maticheydt, met haer uytnemende adel en Stamme: een beleeftheyt, die meer dan ghemeen is, eyndelijck om alles gelijck te vervatten, sy heeft met het Hof Christum vervoecht en vereenicht.
Soo dat beyde u ouders, de eene de alderonwinbaerste, en d’ander de alderkuyste en beleefste, in u sich soo vertoonen, dat ghy te ghelijck lust hebt inde krijghs oeffeninge, en oock niet afkeerich en zijt van de konsten, sulcx dat ghy schijnt tot beyde gelijck geboren te zijn, dat is, soo wel inde practijck dat is tot de werckinge gelijc Dichaearchus prijst, als inde Theorae of spieghelinghe, die Theophratus best aenstaet. Maer de eerste hout Plato, in zijn Burger bestieringhe, voor de gheluckighste, waer toe een wijs man, om ’t ghemeene best wil, [p. B69] moet ghetrocken worden. Doch een slecht persoon, die voor hem selve leeft, staet het vry te verkiesen welck van beyden hy wil. Maer een Prins die niet voor hen selve maer voor het Vaderlant geboren is, behoort van gheen van beyden ontbloot te zijn. Homerus voorwaer eygent het Ulyssi beyde toe, gelijck oock Virgilius Aenee: het eene terwijl sy haer met veel avontuers ende woelinge des oorlogs vermengen, het ander terwijl sy haer na de hel leyden: daer toe meen ick oock dat streckt ’tgheen Plato vereyst in die ghene die hy schickt om ’tghemeene best te regeeren.
Namentlijck een gematicht gemoed, ende dat niet al te wreet noch niet al te slap en is. En hy oordeelt dat het behoort te bestaen uyt twee teghenstrijdighe dinghen, te weten uyt het Gesangh en uyt de oeffeninge. En my dunckt dat ick dit alreede in u sie, als ick in u bemercke een ghematighde aert uyt uws vaders grootmoedicheyt, en uws moeders godsaligheyt en sachtsinnigheydt. Want ghy nu alree met uwe teere hantjens de toomen van dien briesschenden henghst, niet min kloeckmoedigh als konstich bedwinght. En dat groote beest wordt door diens konst, wiens lichaemken het qualijck voelt, opgehouden, voortghesaecht, rontom gedreven, tot springen aengeprickelt, tot stil gaen inghetrocken, tot draven los ghelaten, dat het nu wort gedrongen op een groot velt op den tel te loopen, ende om hoogh te klimmen, en steyl wederom af te dalen, en is ghehoorsaem alle u wencken: sulcx dat in u teere voorhooftjen blinct, ick weet niet wat doorluchtichs en moedichs: dat ghy naulijcx een kint zijnde, u nochtans niet kints-achtigh betoont dat ghy nu met den booch, met loopen, en inde ren-plaetse niemandt, van uws ghelijck, en wijckt. Daer van mercke ick in u een beeltenis van u Vader ende groot-vader. Wederom als ick u met andere ooghen aensie van den hoofde tot te voetsolen, soo en sie ick gantsch niet datter yets in u is, ’t welck een toekomende Prins niet en soude betamen, te weten, dat in u is niet verachtlijcx, niet bots, niet onedels, en daerentegen zijdy niet trots, niet wreet, niet vermetel, niet dreyghachtich, u oogen en drijven niet in u hooft, en sy zijn oock niet strengh, maer vriendelijck, u voorhooft is niet straf noch quaet, maer bly en levendich, u aengesicht is beleeft, en vol aenghenaemheydt, u mont is schaeniroot, u wangen, ghelijck als inde purper ghedoopt, u spraeck is heel deftigh en weynich, u gebaer heel bequaem: ten anderen, hoe godsalich zijt ghy tegen u ouders, hoe eerbiedich tegen u groot-vader, hoe ghehoorsaem tegen u meester, hoe sachtsinnigh teghen u dienaers, en niet ghebiedende of stuer.
Int kort, als ic bemercke, hoe gantsch niet datter in u gebonden wort, dat nae de manieren van t’Hof ofte uwe staet smaeckt, soo dunckt my dat ick een beelt sie, van u moeder: En dit is al veel tot lof van uwe tegenwoordighe jaren, ende te ghelijck noch meerder een voorseggingh van toekomende dinghen. Maer dit bevestigt onse* hoop wel meest, dat ghy by u hebt. De treftichste meesters van beyde de Philosophie. Inde Crijghs-saken u groot-vader, in welcken man niet ontbreecken sal, ’t welck van de moedichste Capiteyn, vereyst wort. Maer inde Platonische Philosophie Jacobum Battum. O onsterflijcke God! hoe gheleert is hy! en met wat een sonderlinghe welspreeckentheydt, begaeft! hoe vroom en onberispelijck van leven! wat isser doch dat het vaderlandt nu van u sich niet en derf* versekeren, nademael by so een kloeck verstant, ghevoeght is, sulck een treftigh Meester. Ende is u byghevoeght niet doen ghy out waert, en qualijck om regeren, ghelijck het veel ghebeurt, maer gelijck dien Homerische Phoenix Achilli ghegheven is, doen hy noch jonck was, op dat [p. B70] hy hem leeren soude, alle de Historien. Alsoo heeft oock Battus u kindtsheydt, noch qualijck gespeent zijnde, ontfangen, hy heeft het Voesterampt met uwe minnemoers, alsoo verdeelt, dat sy besorgen souden u teer lichaemken, ende hy soude u siele fatsoneeren. En dat bestelde, doen ter tijt, al u moeder, dat hy als met de melck selver, de leeringen der wijsen met droppelkens in uwe teere oortjens soude gieten, ende dat hy dat nieuwe testjen, van u verstant, met den balsem der Philosophie, soude bevochtigen, op dat het al u leven daer nae soude ruycken, dat hy niet toe sou laten dat u tongsken met onsuyver latijn besmet zou worden, maer dat hy het met het suyverste sap der gheleertheydt sou vocht maecken. En dat hy u rou verstant, ’t welck men noch over al toe kan dreyen, sou buygen met vriendelijcke gheboden. Want om inde deughd onderwesen te worden, of wel eenighe ouderdom te laet is, nochtans is alle ouder daer toe tijdich. Een ander soude dit voorbygaen, ofte alleen met den vingher aenroeren, maer ick achte datmen dese alleen moet aanroeren, namelijc inde welcke des menschen ghelucksalicheyt, in ’t begin en eynde bestaet. Want vele zijnder die u of ghelijck zijn, of te boven gaen in treflijckheyt des gheslachts of in andere gaven des fortuyns, maer dit is by na u eygen gheluck, en ick weet niet of het yemant onder alle onse Princen heeft, dat ghy, heel jonck zijnde, verkregen hebt, sulcken man, die de ledige tafel uws verstants met eerbare gedachten soude innemen: Hy kan dat doen, vermits hy seer geleert is, hy wil het doen, om dat hy vroom is, hy sal het doen om dat hy naerstich is: die u oock als een tegenwoordige Mercurius met een krachtigh Moly, dat is, met de bequaemste redenen tegens alle verlockingen der hovelinghen, en sommigher redenen, die schadelijcker zijn, dan’t quade leven, u als tegen de tooverkrachten van Circes kan bewaren. Voorwaer tis in onse landen een saecke die selden ghebeurt, een man te sien die uytnemende ghekert is, noch seldender die van leven vroom is, alderweynichst, en ghelijck een Phoenix, die by de uytnemende gheleertheyt de vromicheydt des levens heeft vervoegt. En ick sou wel durven seggen, dat ghy in alle dese dinghen een soo volmaeckten Meester gekregen hebt, dat noch Phoenix, Achillum, noch Plato Dionysium, noch Socrates, Alcibiadem, noch Aristoteles, Alexandrum, noch Seneca, Neronem, soo gheluckigh niet is toe ghekomen, als u desen. Hoewel ick het daer voor houde, dat ghy dit de Fortuyn niet soo seer als u ouders danck moet weten, die met groote voorsichtigheydt sulck eene hebben uyt ghesocht. En dit is een geluck, waer nae alle groote wenschen, maer weynigen magh gebeuren. Want wat helpt doch wel geboren te zijn, ten sy ghy wel wort onderwesen en geleert? Een Prince wort niet wel onderwesen inde deugt, dan als hy noch niet verstaet dat hy een Prins is. T’welck wel overdenckende Philippus Coninck van Macedonien, een Man, om veel oorsaken seer te prijsen, rekende hem seer geluckigh dat hem doen een soone gheboren was, als wanneer die treftige man Aristoteles de Philosophie leerde, een man die onder allen, alleen waerdich was, om sulcken Voesterkint in zijn school te ontfangen. En ghy, o aldergheluckighste Prins! Soud ick my van mijnentweghen niet verblijden? Die ghy altijd t’huys siet, hoort, en als eygen besit, sulck een meester, inde welcke ghy noch de manieren met zijn gheleertheyt, noch de gheleertheyt met zijn manieren, noch ghebreken met deuchden, soud konnen verbeteren, maer die ghy sonder eenighe verkiesinghe mocht navolghen: wiens geleertheyt soo men wil aensien, by wie is die uytnemender? soomen zijn leven, wat isser oprechter? soomen zijn wel-sprekentheyt, wat isser wonderlijcker? soomen [p. B71] sijn boerticheden, wat isser minlijcker? Ghy leest dickwils Adolphe in de boecken der Poëten, van Phoebus die verciert is met een gulden Scepter, men leest van Orpheus dat hy met zijn snarenspel de dieren, de boomen, de steenen, heeft beweecht, men leest van Minerva, een Princes der konsten ende verstanden, men leest van Mercurius, krachtigh door zijn roede, men leest van de Negen susters, als opperste van fraye wetenschappen, daer beneffens leestmen van de Charites als Meesterschen der beleeftheyt, van de lieflijcke dalen Heliconis, men leest noch van de goddinne Pytho. Meent ghy dat dit droomen zijn, en woorden van geender waerden? Voorwaer ’tzijn seer uytnemende saken, welcke alle ghy in u meester alleen sien mooght, en niet alleen sien, maer oock ghenieten.
Want eylieve doch, is wat anders zijn soete ende klinckende stem en sonder eenige herdicheyt van verre tot uwe ooren komende, dan een Chijter van Phoebus, met gulden snaren, u wat goddelijcx inluydende? En wie isser soo bot, soo wreet, so steenachtigh van verstant, den welcken de soetsprekentheyt van Battus, die oock soeter is, dan Nestoris, niet beweghe? niet temme, niet vermorwe? Wel aen dan, wat bediet anders zijn so vloeyende en klare reden, dan een eenighe welle van de Castalische Fonteyn, die welcke terwijl ghy die, niet uws gelijck, ter ooren in drinckt, soo maecktse u en anderen welsprekende en soet pratende. Als hy vorder met zijn geleertheyt een toehoorder, alsoo leert, met zijn scherpsinnicheyt, soo dwinght, met zijn verscheydentheyt, soo vermaeckt, wie sou dan niet dencken, dat Minerva teghenwoordich was? soo dickwils hy oock met zijn fraye en kuchtighe boerticheden, wonderbaerlijck vermaeckt schijnen dan niet alle Veneres ende Charites te vloeyen uyt des sprekers mond? Als hy met een onghehoorde konst hem voecht na een yeders manieren, als hy een yder bewegen kan waertoe hy wil, betoont hy dan niet dat hy yet ghemeen heeft van Mercurio? Voorwaer die Pytho, een buyghster der ghemoederen, schijnt in dese mans lippen alleen haer woonplaets te hebben: met hem te leven, en met hem dagelijcx te spreken, en is anders niet dan inde Bossche Parnassi te wandelen. Ten laetsten niemant sal verlangen na het Choor der musen, die in hem ghemerckt heeft de volmaeckte wetenschap aller konsten. Wie en soude niet dien man om de geleertheydt of de geleertheyt om doen man beminnen ende eeren? voorwaer ghy soud seer doolen en ghy soud heel ondanckbaer zijn, ten zy ghy dit voor u opperste goet houdt, het welcke oock den Koninghen selden ghebeurt. Ende ô onsterflijcke God! Wat isser so noodich tot de welstant der Princen, als dat sy leeren wijs zijn, niet na de sin van andere, maer uyt haer eygen borst, en dat sy noch kinderen zijnde, hooren mogen van deftige mannen, ’twelck sy volwassen zijnde, niet souden hooren van de hovelingh. Ick en weet oock niet, of ghy gheluckigher zijt met die meester, of hy met u: hoewel ghy beyde seer geluckigh zijt, en na de liefde die ick u beyde toedraege, wensche ick u geluck van zijnent weghe, en hem van uwent wegen, u, om dat de gheluckige acker uws verstants van sulcken bouwer gebouwt sal worden, hem, om dat hy stoffe gekreghen heeft, op dewelcke die besondere konstenaer zijn vermogen, te werck soude stellen. En ick wensche u niet alleen gheluck, maer oock de geleertheyt om datse niet alleen van de Ernijs, Plautis, Cecilijs maer ooc van desen verhandelt word, van de welcken sy haer glants met woecker sal weder krijghen, dewelcke indien die by een slecht persoon is, of sy al heel treftich is, nochtans ’k en weet niet hoe sy door de onaensienlijckheyt des persoons, ghelijck, met een roockverduystert wort. Maer in uws [p. B72] gelijc al is sy middelbaer, tis wonder hoe sy blinckt, terwijl de geleertheyt een staet, en de staet, de geleertheydt een luyster gheeft. Daerom dunckt my, dat de letteren selfs van vreuchden opspringen. Nu sie ick de susters van Helicon tekenen geven van blijtschap, want sy u als een soet Voesterkindt, om strijt in hare schoot trecken, soenen, ende omhelsen. Als ghy met uwe gheluckige hantjens de penne over het papier haelt, als ghy met u babbelende tonge, en die noch niet vast is, te gelijc Griecxsche en latijnsche woorden bedencken als ghy met uwe edele mont en lieflijcke stem, nu alree een veers dicht, en een onghebonden reden spreeckt. Gaet soo voort mijn Adolphe! ick bidde den goeden ende grooten God, dat hy dese uwe sin, dese uytnemende lust beware, en segene ende dat het hem believe, dese uwe uytspruytende deucht, tot een rijp ghewas te brenghen, dat die selve die u het leven en dit opset geeft, u oock een gheluckigh aenwas verleene, op dat wy niet in u verfoeyen ’twelck men in anderen dickwils doet. Indien wy bevonden, dat wy maer een ydele vreucht van de beginselen van u deucht souden genieten, gelijck vande lieflijckheyt van de tuynen Adonidis, siet toe dat ghy door desen uwen gheluckigen staet niet tot sorghloosheyt en geraect. Want of ghy met alle natuerlijcke gaven soo waert verrijckt, dat ghy Pandoram schijnt de boven te gaen, en denckt nochtans niet, dat dit alles yet te bedieden heeft, tensy by sulcken treftighen ghelegentheyt, gelijcke naersticheyt kome, ghelijk de neersticheydt sonder de gelegentheyt manck is, so is oock de ghelegentheyt vande naersticheyt te verlaten schadelijck en Venijn: En dewijle de Hemelsche lichten, en de Fortuyn self tot u geneyght zijn, is het noodich, dat ghy u self oock wat behelpt. Daer went u uyterste vlijt aen, dat ghy, u selve, soodaniger groote gaven gelijck maeckt, dat ghy u Ouders en u Meesters hope voldoet: Want dewijle u alle dingh overvloedigh toeghekomen is, soo soud het schande voor u zijn, dat ghy traegh waert. Derhalven, op dat ghy stantvastigh in u wel begonnen werck voort mocht gaen, sal ick niet nalaten u het Homerische veers voor te houden: en waerom niet in’t Griecx, vermits ghy u oock in’t Griecx oeffent? ghy zijt vriendelijck want ick sie dat ghy schoon en sterck zijt, soo dat de nakomelingen van u sullen spreken. En overmidts (gelijck ick dickwils gheseyt heb, u alle behulpselen tot een volkomen lof gegeven zijn, voor wint voorstroom, maect dan dat het andere vers van den Poët oock waer zy.
So ghy dit doet, vertrouw ick vastlijck dat ghy u gheslachte, u vaderlandt ende allen den uwen, door u gheleertheyt, ende de geleertheyt door u gheluck, niet alleen groote eere, maer oock groote bystant doen sult. Dit sal ick op ’tleste daer noch by voeghen. ’t welck ick wensche dat in’t binnenste van u herte plaets neme, te weten, dat den Prince niet beter en past, dan Godvruchticheydt. Ick en vermaen u dat niet te vergheefs, want ick wel bevonden hebbe, datter sommige inde hoven zijn, dewelcken haer niet schamen te seggen, dat de leere CHRISTI den Princen gantsch niet aengaet, maer datmen daer de Monicken mede moet laten om springen, stopt voor dese schadelijcke pest u ooren, en volcht Battum, en u Moeder nae. En op dat ghy CHRISTUM met de letteren selfs moocht indrincken, send ick u eenige gebedekens, dewelcke ick door aenstaen van u Moeder en Battus, geschreven hebbe, dewelcke so ghy naerstich gebruyckt, sult ghy u reden te ghelijck beter maecken, ende de krijghs-gebeden daer de Hovelinghen behagen in hebben, niet alleen als ongeleert, maer als superstiticus bygheloovigh verwachten. Vaert wel, uyt Paris.
Alsoo hier eenighe plaets ledigh was, hebben wy
tot vervullinge desselven, dese twee Spreeck-woorden hier
by ghevoeght.
A mortuis tributum exigere,
Van de dooden Tol eysschen, of, sy souden’t van Gods Outaer nemen.
DIE ghene, diewelcke groote Rijckdommen, ’tzy met recht oft onrecht te t’samen schrapen, worden gheseydt van den dooden ook Tol te eysschen. Aristoteles seght in ’t tweede Boeck van zijn Rhet. Hy neemt oock Tol van den dooden. Betonende dat het van soodanighe geseyt wort, die over al, jae oock uyt kleyne en gheringhe saeken, vuyl gewin soecken, gelijk Vespasianus dede van de Pisse, of uyt oneerlijcke dingen, als uyt Roffiaenschappen en Hoeren: of die yemant yet af perst, ’t zy van vrienden of van die ghene die kleyn van vermogen zijn, ’t zy van Bedelaers, ja ten laetsten oock van de dooden. ’t Is de Romeynschen Princen voor schande gherekent, dat sy de Corintische ghedenck-teeckenen begraven hebbende, het Corintische koper hadden wech ghenomen: en met dat woort, wierde haer te gelijk de schandlijckheyt van de sake verweten, en wierden also dode Corintische genaemt. ’Tis teghens de Natuer segt Arisoteles datmen gelt op woeker stelt. En het woordt Foenos woeker, wierde by de Oude niet gebruykt, als by de inkomst van’t Landt, die welcke zijnde een seer danckbare schuldenaerster, voor yeder graentjen hondert voude weder leverde. Maer hedendaeghs is de woecker by den Christenen soo ghemeen, datmen de Boeren verachtende, (daer nochtans geen volck onnooseler, noch het gemeene beste noodigher is) de woeckenaers onder de Pylaren of Hoofden der Kercke worden geacht, daer onse Voor-vaders nochtans het woeckeren verdoemt hebben, en daer de wetten der Heydenen het selve matighen en bedwinghen: de Hebreeusche wetten ’t selve gantsch verbieden, en de besluyten der Heyliger Pausen ’t selve verfoeyen, en op allerhande maniere vervolghen. Niet dat ick in ’t besonder op de Woeckenaers verstoort ben, wiens konst ick sie dat genoegsaem kan verdedigt worden, ten ware het aensien der Oudt-vaderen dieselve alreede hadde verdoemt, voornamelijck wanneermen siet op de manieren van desen tijd, so soude ick veel meer van den Woeckenaers houden, als van die slordighe slach van Koop-luyden, die welcke met quade treken, met logens, met bedrogh, met valscheydt, over al winst uyt-strijcken, hier het goet opkoopende, op dat sy ’t op een ander, voor meer als twee-mael so veel souden verkoopen, en met Monopolien oft t’samen-rottingen het arme volcxken plucken. Ende dese by haer leven, niet anders doende, houden wy byna alleen voor eerlijcke luyden. Ick meene dat dit spreeckwoort of het selve of ten naesten by ’t selve is. van’t gene wy elders gesproken hebben: ’Twelck is, Hy eyscht ook meel, dat is offer van de opgherechte beelden. Want door boerterije isser meel, voor tol, ghestelt, om dat alle ding onder de spijs behoort, en den dooden ter gjedachtenisse eer-teyckenen wierden opgerecht, derhalven wie hier oock Tol van schraept, schijnt het den doden af te perssen. By den Ouden is de begraefenisse in grooter eere gheweest, en was oock vryheydt van de graven: Maer nu is de raserije van’t schrapen soo verre gekomen, datter oock inde gantsche werelt [p. B74*] noch heyligh noch onheyligh en is, waer uyt niet eenighe woeker wort gesmeet: En dat niet alleen van de Princen, maer ook vanden Priesters. Eertijts onder de Koningen, die noch slecht waren, en niet recht wisten wat Koningen waren, sijn dese dinghen alleman ghemeen geweest, de Zee, de Revieren, de openbare weghen, de wilde Dieren: Maer nu eygenen haer eenige Groote, gelijc ofse alleen Menschen of liever Goden waren, alle dingen toe. De ellendige Schipper wort gedwongen met groot gevaer zijn reyse te volbrenghen, en nae dees dertelen Roovers wel ghevallen alles te doen en te lijden, als oft voor dese ongeluckige menschen weynigh te beduyden hadde, datse boven de stormen ende wind, die sy moeten uytstaen, noch dit onweder moesten gedoghen. Komt men in een haven men moeter van zijn veeren laten, gaetmen over een brugge, tis al geld. Vaertmen over een Reviere, men voelt net recht der Princen. Draegt ghy een pacxken ghy moet het van de Kerck-roovers weder in lossen, en ’t welck noch veel wreeder is, het arme volcxken wordt met veel tollen en tienden uytgheput. Ghy en mooght het koorn niet van’t land halen, ten sy ghy de tiende gheeft. Ghy maelt niet, ghy backt niet, of daer wort wat afgeknabbelt. De wijnen worden niet in gevoert, of sy worden dickwils vertient. Ghy leghtse niet in u kelder, of ghy moet de helft of ten minsten het vierde part, met die diefachtighe roof-voghels, deylen. By sommighe wort van het Bier meer dan de helft aen de Princen ghegheven. Ghy en slacht gheen Beest, ten sy ghy eerst den Pachter te vreden stelt. Ghy en verkoopt gheen paerd, dat voor u eygen geld gekoft is, of ghy moet al weer betalen. Ick hebbe gesien doen ick te Bononien woonde, als Julius aldaer ’t gebied hadde, dat eenighe heel arme Boeren, die al haer middelen in twee Ossen bestonden (want hier mede onderhielden zy haer huysgesin) moesten voor elcke Osse een Ducaet betalen. Daer zijnder die ’t niet geoorloft is houwlijck te sluyten, tenzy men tol geeft. Maer wat wil ick alle dingh verhalen? haer roofgierigheyt gaet alle wel-sprekentheyt te boven. Daer is niet ter weerelt, waer uyt sy gheen profijt en trecken. Daer en is mate noch eynde, om daeghlijcx nieuwe konstjens te bedencken, om yet te vinden: en al wat eens by ghelegentheyt is in geslopen, dat blijfter wel vast op. Dese dingen zijn van sich self haetlijck ghenoech, en brenghen den Prince in geen kleyne verachtinghe, te meer, alsse door moetwillige Dienaers uytghevoert werden: Maer zy achten geen dingh te slecht, als zy maer profijt daer uyt konnen trecken, dat is, wanneer der armen honger vermeert, en der Princen, of veel liever der Roovers gulsicheyt gevoedt werd. Daer zynder die geen kleyn profijt uyt de schelmstucken der Misdadighers strijcken, de wetten als de netten gebruykende. Waer isser Magistraetschap, Staet, of Schoutschap, dat niet by de meeste en wort gekoft? Ten laetsen als dese dinghen ’t lecke vat, dat is, de schat-kist, der Princen niet mogen vervullen, dan wert den oorlogh by der hand ghenomen: de Capiteynen spannen te samen, en het ellendigh volck wort uytghesopen, niet anders dan of het Prindom, alleen een groote koop-handel is. Al-hoe-wel het vuyl is, dat Christlijke Princen hier in onmenschlijker schijnen, dan oyt de heydensche Tyrannen geweest zijn. Nochtans moetmen dit vry wat min verfoeyen: om dat oock by de Priesters selve (by de welcke het gelt als slijck behoorde geacht te zijn, en die hare gaven, die zy om niet ontfangen, om niet behoorden uyt te deelen) alle dingh te koop is, en dat niet sonder grote winst. Wat treur-spelen rechten zy niet aen om haer tienden? Hoe schandich quellen zy dat arme volcxken. Zy en dopen nie- [p. B75*] mant, dat is sy maecken niemandt een Christen, of men moet uyt tellen, en met sulcken deftighen seghen treetmen ter Kerck-deuren in. Sy stemmen gheen houwlijck toe sonder ghelt, sy horen gheen biecht of zy gapen na geld, zy offeren om geld, daer toe gehuyrt zijnde. Zy singen om geld, zy bidden om geld, zy leggen de handen op om geld, nauwlijcx dat zy de hand lichten om te segenen, of ’tis om gheld. Sy segenen geen steen of kelck, of daer moet geld zijn. Ja oock de rechte Pauslijke bedieninghe is door de winst geschent. Sy reyken ’t Lichaem Christi niet uyt sonder geld. Dat ick ondertusschen niet seg watte winst uyt de twisten, en uyte dispenssatie die’t gemeen volk indulgentien of aflaten noemt, wort getrocken, als mede uyt het toebrenggen van Priesterschappen en’t bevestigen van Bisschoppen en Abten. Maer wat soude by haer om niet gedaen werden, by wien men de begraefnis moet koopen, oock op eens anders grond. By de Heydenen hadt het ghemeen volcxken, de doode graven gemeen, en daer mocht een yeder om niet begraven. By de Christenen magh men de doode met aerde niet bedecken, ten sy datmen soo vele plaetse van de Priesters heeft ghehuyrt, en na dat het loon groot is, soo is de plaets groot en heerlijck. Soo ghy rijcklijck uytschiet, so suldy de verrottinghe genieten dicht by het Outaer: Maer zijdy wat te karigh, so moetje by ’t ghemeen volckjen, onder den blauwen Hemel, bereghent worden. ’t Sou schandig zijn so zy de waerdije namen die haer gegeven wort: Nu swygen zy dat dit haer recht is, en ’tis wonder om seggen met wat onvromicheyt zy dit af perssen. De ruwe en Heydensche Hebron, draeght zijn onbekende gast Abraham, een graf op, ja kost naulijcx, met bidden daer toe ghebracht werden, dat hy ’t geld, ’t welckmen hem aenbood, wilde aennemen. En sullen wy Priesters dan het recht van de begraefeisse verkoopen in eens anders landt? Of sullen wy liever dat ghemeen is verhuyren, als oft eyghen was. En dit Maeysel maeyt niemant begeeriger als dese, die niet voor het volk saeyen, maer die geheel voor sich self, of voor de Princen leven. Andere singen ons dit Liedjen voor de oren, een arbeyder is zijns loons waerdigh. Al recht, offer gheen onderscheyt en ware tusschen een Bisschop en een gehuyrt Soldaet of Sloot-graver. De slaefsche wercken worden door belooningen vergolden: Maer der Princen en Priesters bedieninge, is veel hoogher, danse door loon kan ghewaerdeert of gheschat worden.
[p. B76: blanco]
Tekstkritiek:
Fol. *1r: in alle bekende exemplaren staat [als eerste woord] ‘Coloquia’, behalve in KBH 1157 F 64 dat ‘Colloquia’ heeft. In dit exemplaar staat [als laatste woord] ‘1634’, waar de andere exemplaren ‘Anno 1634’ hebben.
p. 153 Faunus er staat: Eaunus
p. 157 Pollux er staat: Polluz
p. 157 lib. 2 er staat: lib.
p. 184 drie-dobbeld er staat: drie-bobbeld
p. 342 (gepagineerd als 336): bekent is. er staat: bekent.
p. 360 werck er staat: weeck
p. 390 binnen er staat: buyten
<"../Latijn/Erasmus.html">Erasmus in het Nederlands
<"../Latijn/Heinsius.html">De Heinsius-collectie
<"../Canonisations.html">Voorkeurenpagina Opleiding Nederlands
