Dit is een onderdeel van ErasmusColloquia1634.html. Klik hier voor het hele document.

dien bescheyde nochtans, dat ick alleen sulcx wederom een alleen in ’t oor magh seggen. Al. Maer een dickwils verdubbelt, maect op’t laetst duysent. Be. Ghy segt de waerheyt: als ghy eenmael van een, twee gemaeckt hebt, so en staetet in uwe macht niet meer den voortgangh van’t tweetjen op te houden Al. Dat weynige weten, kan verholen blijven: maer dat vele weten, gheensins: maer drie hoort tot het getal van velen. Ber. Dats wel geseyt: die drie vrouwen te gelijck had, van die soudmen mogen seggen, dat hyer veel had: Maer die drie hayren op’t hooft had, of drie tanden inden mont, soumen van die seggen dat hyder veel of weynigh hadde? Al. Bedriegher, hout hier u oor. Be. Wat hoor ic nu? dat is al so ongerijmt, als of die Griecken die stad niet wisten te noemen, daer sy so veel schepen hadde om toegerust en voorgebracht, noemende haer in plaets Troia, Surtrium. Al. Maer dese leer-meester is noch onlancx vanden Hemel gevallen, ende indien ons God niet te hulp ware ghekomen, wy hadden al lange mogen soecken, waer men Godvreesentheyt, waer wijsheyts liefde, ende waer geleertheyt was. Al. Voorwaer, dese dient onder de hoofden vande sotheyt boven aen te sitten, waerdig zijnde, dat hy voortaen een oppersot met zijne Anticomaritis, genoemt worde.

                                            Eynde der T’samen-sprekinghen.


[p. 395]

Des. Erasmus Roterodamus,

Vande

Nuttigheyt sijner T’samen-spraken.

Tot den Leser.

DE Laster-tonghe met de rasernijen verselt zijnde, vaert soo geweldigh uyt teghen alle staten van menschen, ende over alle dinghen de gheheele werelt door, dat het niet veylich is eenig boeck te laten uyt gaen sonder bygaende lijf-wacht. Doch wat souder veyligh konnen zijn voor de bete van een lasteraer, dewelcke als een slanghe op de stemme des besweerders, alsoo tot alle verontschuldinge zijn ooren stopt, alwaerse noch soo rechtveerdigh? ’Teerste deel deses werckx, het welcke mijne ende niet mijne was, is onbedachtelijck door yemandt aen den dach ghegeven. Het welcke als ick merckte, dattet met groote toejuychinge vande leergierighe jeught ontfangen was, so heb ick den ghemeenen yver tot vorderingh der studien misbruyckt. Gelijcker wijs als de Medicijn-meesters de krancken niet altijt de heylsaemste medicijnen plegen voor te schrijven, maer gheven haer een weynigh toe, en dat om geen ander oorsaeck, dan om datse sonderlinghe lust daer toe hebben, alsoo heeft my goet gedocht met dese soorte van lock-aes de teere jeught haer tanden waterigh te maken, alsoo die selve meer door boerterijen als door enstige en deftighe redenen geleyt wordt. Hebbe derhalven dit uytgegeven werck verbetert ende daer by gedaen dat tot onderwijsinge der zeden mochte vorderlijk zijn, gelijck als invloeyende in de herten der jongelingen, dewelcke Aristoteles wel te recht gheschreven heeft tot de lessen der zede-konst bequaem te zijn, namelijck, van die daer ernstighe bevelen voorschrijft. Soo nu yemandt hier tegen wilde kakelen, dat het een out man niet en past soo kinderachtigh te spelen, ick en vrage niet daer nae hoe kinderachtigh het selve is, als het maer vruchtbaerlijck geschiedt.
    En voorwaer indien die oude Letter-meesters gepresen worden, dewelcke de jonckheydt met stucxkens koeck ende andere locke brocken tot die eerste beginselen aenhalen en lief-locken, ick en meen niet datmen het my tot schande behoorde te rekenen, dat ick met gelijcke genegentheyt de jonge jeught oft tot de fraeyheyt vande Latijnsche spraec, oft tot de Godvruchtigheydt opwecke en trecke. Voegt daer by dat een groot deel der wijsheyt in’t kennen der dwase begeerlijckheden ende ongerijmde opinien des gemeenen volcx ghelegen zy. Dese meen ick veel veyligher uyt dit boecxken te sullen gheleert worden, als door de ervarentheyt, die der sotten meestersse is. De regulen des Letter-konsts zijn voor velen bitter en smaeckeloos. Aristoteles Zede-konst is niet bequaem voor de jonghe luyden, de Theologie van Scotus noch veel min, dewelcke mannen selfs tot onderwijsinge inde Godsaligheydt niet seer profijtelijck is, daer is oock veel aengelegen datmen een smaeckjen van’t alder-beste van stonden aen inde teere gemoederen in-storte, ende ik en weet niet of daer wel yet soo voorspoedelijck [p. 396] gheleert wort. Dit is namelijck d’alderheylighste soorte van bedrieghen, wanneer men door bedrogh weldadigheydt aen yemandt bewijst. Want men prijst de Medicijn-meesters die de krancken op sulcke wijse bedriegen. En nochtans soumen dit, soo ’tscheen, noch wel hebben latten passeren, indien hier niet dan beuselinghen waren veyl geweest, maer nu dewijl daer behalven de beschavinge der talen, sommige dinghen hier en daer ghestroyt zijn, die ’t verstant onderwijsen tot Godvruchtigheyt, so lasteren sy gelijck als oft de leer-poincten der Christelijcke religie hier in ernst worden voorgestelt, also siften ende hayr-klieven sy de syllaben. Hoe onbillick sy in desen handelen, sal men klaerlijck moghen sien, wanneer ick de sonderlinghe nuttigheydt van eenighe ’t samen-spraken sal aengewesen hebben. Want om voor by te gaen, soo veel deftighe spreucken midden onder boerterijen ghesaeyt, soo veel fabelen, soo veel historien, soo veel ken-waerdighe naturen ende eyghenschappen der dinghen.
    Inde t’samen-spraeck vant versoecken der H. plaetsen, wort bestraft de superstitieuse ende onmatighe gheneghentheyt der sommige, dewelcke daer inde hooghste Gods-dienst stellen, dat sy Ierusalem versocht hebben, ende herwaerts loopen oude Bisschoppen door soo veel landen en zeen verlatende de kudde, die sy voor al behoorden te versorghen, hier loopen de Vorsten na toe van haer huysgesin en Vorstendommen, de ghetroude mannen scheydende van huys-vrou en kinderen om de welcke binnen de palen van tucht en eerbaerheyt te houden, een opsiender ten hooghsten van nooden waer. Hier henen draven de jonghelingen ende vrouwen niet sonder groot gevaer harer seden en kuyscheyt: sommighe kruyssen den wegh dickwils over en weer, ende doen haer gantsche leven niet anders, daer-en-tusschen so bekleet men de bygheloovigheydt, onghestadigheydt, dwaesheyt, lichtveerdigheyt met den tijtel van religie. Een verlater van de zijne, tegen de leerlinghe Pauli draegt den lof der heyligheydt daer van, ende hy selve laet hem voorstaen alle de deelen der Godvruchtigheyt van hem volkomelijc betracht te zijn. Paulus 1. Tim. 5. seght uytdruckelijck, indien yemant voor de sijne, ende voornemelijck voor zijne huysgenooten gheen sorge draegt, die heeft ’t gheloof versaeckt, ende is arger dan een ongeloovige. Doch alhier schijnt Paulus te spreken vande weduwen, dewelcke haer kinderen en kindskinderen geen acht en slaen ende dat onder ’t decksel van religie, terwijl sy haer selven slaefs ten dienste van de kercke bevinden. Wat soud hy segghen vande ghehoude mannen dewelcke hare teedere kinderen ende jonghe huys-vrouwen te huys in armoede latende nae Ierusalem in pelgrimagie gaen? Wt velen sal ick een exempel alleen voorthalen het welck so versch niet is, dat men derhalven voor de nijt behoeft te vreesen, noch oock so out, ofte daer zijn noch wel naneven overigh, die door de groote schade deser geschiedenisse, dit nimmermeer en konnen vergeten. Een seker machtigh man had voorgenomen, voor zijn dood, Ierusalem eens te gaan besoecken, wel met een godvruchtigen yver, maer met geen gheluckigh overlegh. Na dat hy op zijn saken order gestelt had heeft hy de sorgh ende bewaringh zijner goederen mitsgaders sijner huys-vrouwe die hy swangher liet, ende voorts van zijn steden en sloten den Aerts-bisschop bevolen, den welcken hy vertroude als zijn eygen Vader. Als nu de tijdingh quam dat de man op die reyse gestorven was, droeg hem den Arts-bisschop niet als een Vader, maar als een struyck-roover, nam de besittinghen van den overleden in, eyndelijck het aldersterckste slot op welcke de brvruchte Vrouwe ghevlucht was, stormender hant overweldigende, ende op dat daer geen wre- [p. 397] ker van dit schelmstuck soude overblijven, liet hy de vrouwe te gelijc met haer vrucht ombrenghen. Waer het niet een Godvruchtigh werck gheweest, soodanigh een man die gevaerlijcke ende onnoodighe reyse te ontraden? Hoe vele diergelijcke exempelen daer gevonden worden laet ick andere oordeelen. Dat ick ondertusschen niet en spreke van de kosten, dewelcke ghenomen dat wy al toestonden niet t’eenemael verloren te gaen, nochtans sal gheen wijs man loochenen of de selve konnen tot beter profijt aengheleyt worden. Wat nu de devotie betreft Hieronymus prijst Hilarion, om dat hy een Palestijner zijnde ende in Palestijnen levende, nochtans maer eens in zijn leven Ierusalem besocht heeft, vermits de na-gelegentheyt der plaetse, op dat hy de heylighe plaetsen niet soude schijnen te verachten. Indien Hilarion te recht gheprezen wordt, om dies wille dat hy hem selven van Ierusalem daer hy soo nae by was, heeft onthouden, op dat hy niet en soude schijnen God aen een enge plaetse te besluyten, en alleenlijck eenmael om de nabyheyt der plaetse daer geweest is, op dat hy niemandt soude erghernisse gheven, wat sal men seggen van die gene, dewelcke uyt Enghelant en Schotlandt met soo groote onkosten, ende door soo veele gevaerlijckheden na Ierusalem loopen, insonderheydt daer sy te huys laten sitten haer alderliefste goederen, den welcken sy na de leeringhe des Apostels ghestadighe sorghe schuldigh zijn. S. Hieronymus roept dat niet tot Ierusalem gheweest, maar wel gheleeft te hebben een groote en prijs-waerdighe sake is. Ende nochtans ist waerschijnlijck datter ten tijden Hieronymi merckelijker voet-stappen van de oude ghedenck-tekenen gheweest zijn, alsser nu wel zijn. Van de beloften laet ick andere disputeren, alleenlijck dient dese T’samen-spraeck tot waerschouwinghe, op dat niemandt soodanighe beloften lichtveerdelijck aen gae, dat sulcx waerachtigh is betuyghen dese mijne woorden, voornaemlijck dewijl ick te huys had een jonge vrouw, kinderen ende huysgesin het welkcke op my rustede, ende door mynen daghelijckschen arbeyt ghevoedt werdt, en datter meer volgt. Van de ghedane beloften segh ick dan niet meer: dan indien ick Paus ware, soude sonder groote swarigheyt de verplichte daer van ontstaen. Wat het op nemen der beloften aengaet, ghelijckerwijs als ick beken te konnen geschieden, dat yemant met profijt van Godsaligheyt na Ierusalem toe trecke, also en soude ick niet twijffelen uyt vele omstanden van saken sulck eenen raet te geven, namelijck dat sy die onkosten, tijdt ende arbeydt besteden in andere dinghen dewelcke met de ware Godsdienstigheyt nader verknocht zijn. Dese dingen komen mijns bedenckens met de Godsvruchtigheyt wel over een, derhalven vermerckt hebbende de lichtveerdigheyt of onwetenheyt, oft bygeloovigheydt veler menschen heeft my goet ghedocht desen aengaende de joncheydt te vermanen. Ende ick en sie niet wie haer aen dese vermaninghe soude stooten, ten waer sy avonturen eenighe weynige dewelcke haer tijdelijck genot boven de Godvruchtigheyt stellen. Oock en verdoem ick aldaer niet de Pauselijcke Bullen en af-laets-brieven, maer bestraf eenen grooten beuselaer, dewelcke niet eens ghedacht hebbende om zijn leven te beteren, alle zijn hoop ende toeverlaet op de menschelijcke vergevingen gestelt heeft. Indien nu yemant wil overwegen, hoe grooten bresse de Godsaligheydt ontfanghen heeft, eensdeels door faute der ghener die de Pauselijcke Aflaten opentlijck te koop stellen, andersins door schuldt van die de selve anders als behoorlijck is, duyden, sal bekennen, de pijne waert te zijn, de jonghe jeught hier over te vermanen. Maer op dese maniere is de eere der Commissarissen niet ghenoegh verwaert: Wat [p. 398] hoor ick? immers de goede sullen haer verblijden dat de eenvoudige vermaent zijn, maer die onder haer ’t gewin meer van de Godvruchtigheydt soecken, met de sulcke heb ick niet te schaffen.
    Inde ’tsamen-spraeck vande begeer-sucht der prebenden of beneficien, straf ick de ghene die na Romen toe loopen, en beneficien op speuren, dickwils met het uyterste verderf der goeder zeden, en groot verlies van geldt, ende besluyte dat een Priester in de stede van een by-sit te houden, zijn vermaken behoorde te scheppen in ’t lesen der goeder Autheuren.
    Inde Krijghsmans confessie ofte biechte straf ick de overgheven schelm-stucken der Krijghsluyden, ende der selver Godloose Confessie, op dat de jongelinghen van soodanighe handelinghen een schrick en afkeer souden krijgen.
    Inde School-meesters lessen leer ick den jongen schaemachtigheydt ende andere goede zeden, die zijnen ouderdom wel-voegende zijn.
    Inde Kinderlijcke Gods-dienstigheyt wecke ick daer het kinderlijck gemoed niet op met heylighe onderwijsinghen, tot yver der Godvruchtigheydt? want dat eenighe wilden beschrobben aengaende de Biechte, was een enckel lasteringh, daer ick al te voren op heb gheantwoordt. Ick leer dat men de Biechte moet aennemen al even eens oftse ons van Christo waer inghestelt gheweest. Doch of dat soo gheschiet zy of niet, wil ick tusschen beyden laten, dewijl ick selve niet ghenoegh daer van versekert ben, noch andere dit sou konnen vroet maken. Dat ick voorder vermane van een seker maniere des levens langhsaem en tot rijpen verstant gekomen zijnde te verkiesen, mitsgaders van ’t verkiesen eens Priesters die ghy uwe verborgentheden vertrout, achtede ick den jonghen luyden noodigh te zijn, ende ick sie niet waerom my sulcx nu noch soude berouwen. Maer so sullen de Monicken en Priesters minder in ghetal zijn. Dat waer wel mogelijck, maer die weynige souden vromer en geschickter van leven zijn. Dit sal my een yeghelijck oprecht Monick toestaen. Voorders die de nieuwelinghen op hope van buyt, of uyt waen-dienst tot haer soecken te trecken, dese zijn waerdigh dat een yeder mans penne haer ten toon stelle, op dat sy wijser worden.
    Inde Gemeene ofte werelts maeltijdt bestraf ick niet de insettinghe der Kercken, aengaende het vasten, ende het onderscheyt der spijsen, maer wijse aen de waendienstigheyt der gener, dewelcke deselve meer als behoordt toeschrijven, verwaerloosende die dinghen, dewelcke met de Gods-vruchtigheydt nader ghemeenschap hebben, ende ick straf de hardigheydt der gener, dewelcke dese dingen vorderen vande sulcke daerse de meeninge der Kercke niet af en vordert, van ghelijcken de verkeerde heyligheyt der ghener, dewelcke om soodanige dingen haren naesten veroordelen. Indien nu yemant alhier by zijn selven overleght, wat een groote besmettinghe der ware Godtsaligheyt, hier door onder de menschen ontsteken is gheweest, hy sal moeten bekennen, dat naulijcx heden ten dage eenige andere vermaninge noodiger is. Maer van dese sake sullen wy op een ander tijt overvloediger handelen.
    Inde Godsdienstighe of Gheestelijcke maeltijdt, wanneer ick de genoode altemael buyten de Kerckelijcke bedieningen, ende altemael gehouwt, in brenge, leer ick ghenoeghsaem hoedanighe de maeltijden der Christenen behooren te zijn. Met welcke voorschrift, indien sommige Priesters ende Monicken hare maeltijden vergelijcken, sy sullen bevinden, hoe wijd sy van die volmaecktheydt zijn, waer door sy de Leecken behoorden te overtreffen.
    Inde Hemelvaert leer ick hoe groote eere men die treffelijcke mannen schuldigh is, dewelcke door hare arbeyden de vrye konsten hebben opgeholpen.
[p. 399]
    Daer zijn eenige onverstandige luyden, den welcken de t’ samen-spraeck van de Vrijer en Vrijster al te dertel aenstaet, dewelcke nochtans met gheen meerder kuysheydt ende eerbaerheyt, dan sy is, soude konnen ingesteld worden. Indien het houwelijck een eerlijcke sake is, soo ist van ghelijcken eerlijck den vrijer te maken. Ende het waer te wenschen, dat alle vrijers soodanig waren, gelijck ick desen hier beschrijve, ende dat de houwelijcken met geen andere minne-redenen gheslote wierden. Hoe soude men die droevige ende fantastijcke koppen konnen behagen, den welcken oneerlijck dunckt, al wat vriendlijck en lieflijck is? dese dochter weyghert haren vrijer in zijn afscheyt een kusken, op dat sy hem den gheheelen maeghdom suyver ende onbesmet soude bewaren. Doch wat isser nu dat de dochters int ghemeen de vrijers niet toe en laten? oock en bemercken sy niet hoe veel deftighe leeringen onder die boerterijen vermengt zijn van het houwelijck niet te verhaesten, van hem inden houwlijcken staet suyver te houden, van de kinderen in Godts vreese op te brengen: ten laetsten bid de dochter Christum dat hy den Echt-band door zijne genadige gunste gelieve te segenen. Mogen dit de jonge luyden niet weten? ende die het lesen van dese T’samen-spraeck den kinderen van wegen hare malligheyt, schadelijck meenen te zijn, de selve laten wel toe dat men haer Plautus en de kluchten van Poggius voorleest. O treffelijcke verstanden!
    Inde trou oft Echt-hatende dochter, verfoey ick degene, dewelcke de jonghmans ofte dochters teghen den danck van hare ouderen inde Kloosters locken, mis-bruyckende of haer eenvoudigheyt ofte bygeloovigheydt, haer wijsmakende datter geen hope der saligheydt buyten de Kloosters is. Indien de wereldt niet vol is van soodanighe visschers, indien niet ontallijcke uyt-nemende verstanden door dese heylooselijck begraven, ende levendigh onder den aerde bedolven worden, dewelcke souden gheweest zijn uytverkoren vaten des Heeren, waert dat sy met rijpen rade een maniere van leven verkoren hadden, dewelcke met haer natuur meest over een komende is, ick ben te vreden, datmen segghe dat ick te vergheefs sulcx vermaent hebbe: doch soo wanneer ick sal ghenootsaeckt worden in dese materie mijn ghevoelen aan den dagh te brengen, ick sal die mensche-dieven, ende de gewichtigheyt van het quaet selve also afmalen, dat een yegelijck sal moeten bekennen, dat ick niet sonder reden hier van vermaent hebbe: hoewel sulcx heusschelijck genoegh van my gheschiet is, opdat den quaet-willighen gheen oorsake tot sondigen gegeven soude worden.
    Inde naest daer aen volgende t’ samenspraeck voer ick gheen maeght in, dewelcke geprofessijt zijnde, haren aengenomen reghel verandert heeft, maer die voor de gedane professie, hare ouders weder te huys ghekomen zy, dewelcke seer goede ende vrome luyden waren.
    Inde t’samen-sprekinge vande trouklachtighe, hoe veel treffelijcke leeringhen zijn daer, van de ghebreken der mannen te verberghen, vande onderlinge goedwillicheyt der ghehoude niet los te maken, vande stoornissen wegh te nemen, vande quade seden der mannen te verbeteren? wat leeren anders Plutarchus, Aristoteles ende Xenophon, behalven dat hier de persoonen de woorden eenige besondere kracht en leven geven.
    Inde t’samen-spraeck tusschen de Soldaet ende Carthusianer-Monick, beschrijf ick te gelijck de dwaesheydt der jonghelinghen, dewelcke inden krijgh loopen, ende het leven van een Godvruchtigh Cathuyser, het welcke sonder de studien niet dan droevig en verdrietelijc kan wesen.
    Inde Giet-logen beeld ick uyt de nature sommiger luyden, dewelcke gelijck als tot het lieghen geboren zijn. Welck gheslacht van menschen het alder ver- [p. 400] foeyelijckste is, datmen soude moghen vinden, gave Godt, dat de selve weynigher in ghetal waren.
    Inde t’samen-spraeck vande jonghelingh ende de gemeene vrouwe, zijn daer de bordeelen niet selve tot kuysheyt ghericht? wat soude daer krachtiger konnen gheseyt worden, of om de sorgh van reynigheydt inde herten van de jonghe jeught in te scherpen, of om de veylstaende dochters uyt haer niet min ellendigh als oneerlijck leven werderom te trecken? Een eenigh woort heeft sommige tegen de borst ghestoten, dat de onkuyssche dochter den jongman lief-kosende, hem haer Sulleken noemt, daer nochtans dit by ons, selfs onder de eerbare vrouwen seer gebruyckelijck is. Die dit niet verdragen kan, dat hy voor mijn sulleken schrijve mijn herteken, of wat anders dat hem best ghevalt.
    Inde Poëtische maeltijt, leer ick, hoedanigh de maeltijden der gheleerden behoorden te zijn, sober, maer gheneughlijck en vrolijck, gesouten met gheleerde koutingen, sonder kyvagie, sonder achter-klap, sonder vuyle woorden.
    In’t gheloofs ondersoeck leer ick de summe van ’t Catholijcke gheloof, ende dat vry wat levendigher ende bescheydlijcker, als sommighe groot-gheachte Theologanten wel doen, onder dewelcke ick ook Gerson wil ghetelt hebben, den welcken ick ondertusschen met eerbiedinghe noeme. Voorders voer ick hierom de persoon van een Lutheraen in, op dat sy te lichter met malkanderen souden wederom vereenigen, dewelcke inde voornaemste hooft-stucken des Christlijcken gheloofs over een komen, hoewel ick het resterende deel des ondersoecks daer niet by gevoeght hebbe, om dese bedorvene tijden.
    In Bestevaers t’samen-spraeck hoe vele dingen worden aldaer als in een spiegel vertoont, dewelcke of in dit leven te vlieden zijn, of een gerust leven maken? dese dingen sal de jeught veel bequamer door geneugelijcke t’samen-koutingen, als door de ondervindinge selve konnen leeren. Socrates heeft de Philosophie van den Hemel ghehaelt ende op de aerde ghestelt, ick heb de selve oock in spel, in ghemeene discourssen, ende gelagen te pas ghebracht. Want selfs de jockernijen der Christenen behooren naer wijsheydt te smaken.
    Inde Rijck-arme hoe vele dingen zijn daer, naer welcke de dorp-Pastooren slecht ende ongeleert, en niet minder dan Pastooren zijnde haer leven souden konnen beteren? oock tot wegh-neminghe vande ydele eere, diemen stelt inde kleedinge, wederom tot bestraffinghe vande dwaesheydt der ghener, dewelcke het Munnickgewaet verfoeijen, al eveneens als oft de kleedinge by haer selven quaet ware. Ende te ghelijck wort ter loops aldaer beschreven, hoedanigh de Munnicken behooren te zijn, dewelcke rontsom door de dorpen wandelen. Want daer zijn niet vele sodanige als ick hier beschrijve.
    Inde gheleerde vrouwe brengh ick te ghelijck wederom van nieus te voorschijn de exemplen van Paula, Eustochia, Marcella, dewelcke de gheleertheyt met de oprechtigheyt der seden hebben te samen gevoeght ende ontwecke de Munnicken en Abten, dewelcke vyanden vande heylige studien, ende tot gulsigheydt, ledigheyt, tot de jacht ende den teerlinck gheneghen zijn, door ’t exempel van een ghehoude docher, tot ander oeffeninghen, die haer beroep beter voeghende zijn.
    Int ghespoock ontdeck ick de bedriegerijen der gener, dewelcke de licht-geloovige herten der eenvoudige met quacken plegen te bedrieghen, verdichtende verschijninghen van Geesten, en afghestorvene zielen, en Godlijcke openbaringen. Liever God, wat een groote bresse hebben deze guychelerijen inde Christelijcke Godtvruchtigheydt ghemaeckt? maer also de onversochte en eenvoudige jeught [p. 401] soodanighe bedriegherijen alder-meest onderwarich is, heeft my goet gedocht de maniere van dit bedrogh met een vermakelijck exemple af te malen. Alsoo werdt Coelestinus Roomsch Paus bedrogen. Also is tot Bern in Switzerlant een jongelingh vande Munnicken betoovert gheweest. Alsoo worden daer noch heden ten dage wel vele door verdichte oraculen de oogen verbonden.
    Oock en is de Alchmisterye niet het geringhste deel vande menschelijcke ellendigheden, dewelcke selfs gheleerde ende wijse luyde menighmael bedrieght, soseer is dese sieckte aensoetende, waneer men daer mede eenmael gheraeckt is. Desen gelijck is de konste, dewelcke sy wel met de naem van swarte konsten, doch met een lieflijcker toenaem Magiam naturalem noemen. Ghelijcke bedriegherijen straf ick inden Ros-tuysscher en het Bedelaers-praetjen ende weder inde kluchtighe maeltijdt. Alwaert schoon dat de kinderen hier niet anders uyt en leerden als de Latijnsche spraeck alleen, noch soude dese mijne arbeydt meer te achten zijn, dewelcke al spelende, ende met vermakinge van andere sulcx doe, als der ghener, dewelcke de ellendige jeugt een hoop monstreuse woorden en vreemde manieren van spreken, voorhouden, die sy dan van buyten leren.
    Inde Kraem-vrouwe behalven de weetenschap der natuurlijcke dingen, hoe vele stichtelijcke leeringen zijn daer van de sorghe die de moeders voor haer kinderen behooren te draghen, voor eerst terwijl sy noch kleen zijn, ende daer nae als sy nu grooter gheworden zijn.
    Inde Bevaerden bestraf ick de ghene, dewelcke door muyterije, de beelden uyt de Kercken hebben ghemonstert, wederom die t’eenemael op de Bevaerden versot zijn, waer van daen nu oock societeyten of broederschappen opghericht zijn. Die tot Jerusalem hebben geweest worden Ridders van de gulden orden ghenoemt, ende sy heeten malkanderen broeders, ende op den Palm-sondagh spelen sy in goeden ernst een lacherlijcke sottekluyt, treckende eenen Esel met een tou voort, daer sy doch selve niet veel verschillende zijn vanden houten esel die sy voort trecken. Ende dit hebben nae geaept de gene dewelcke Compostel versocht hebben ghehadt. Laet ons voorwaer dese dinghen, laetse ons der menschen ghenegentheden toegheven, maer dit en staet niet te lijden, dat sy haer selven hier door eenighe Godtvruchtigheydt toe-eygenen. Hier worden oock getekent, die onsekere voor sekere reliquien vertoonen, die dese meer als behoort toe schrijven, dewelcke vuyl-ghewin hier mede soecken te doen.
    Inde t’samen-spraeck van het Visch en vleesch eten, verhandel ick het stuck vande menschelijcke insettingen, dewelcke sommige t’eenemael verwerpen, verre vanden rechten wegh af dwalende, sommige stellen de selve byna boven de Godlijcke wetten, andere wederom misbruycken te ghelijck de Godlijcke ende menschelijcke insettinghen tot ghewin ende tyrannije. Ick doe derhalven mijn best om beyde de partijen tot moderatie of recklijckheyt te brenghen, ondersoeckende waer uyt de menschelijcke insettinghen gesproten zijn, door wat trappen dus verre ghestegen, wat luyden ende hoe verre sy verplichtende zijn, waer toe dienstigh, hoe veel sy van de Goddelijcke verschillende zijn, ter loops anwysende de verkeerde oordeelen der menschen, met welcke de werelt van overlange ingenomen is geweest, ende waer van daen de alghemeene beroerten des wereldts ontstaen zijn. Dese dinghen heb ick hierom oock wijdloopigher verhandelt, om den gheleerden stoffe te geven, om wat treftighers hier van te schryven. Want de schriften die tot hier toe aen den dag gegeven sijn, konnen de nauluysterende verstanden niet ten vollen vernoegen. De hoererije, dronckenschap, ende het over-spel te bestraffen, was so [p. 402] seer niet van noode, aenghesien des gebreken voor een yeders oogen openbaer zijn, maer uyt die dingen lijdt de ware Godvruchtigheyt perijckel, dewelcke of niet ghemerckt en worden, of door een bedrieghlijcke schijn van heyligheydt aenghename zijn. Indien nu yemandt hier op smalen wil, dat ick al te slechte en ongeachte persoonen tot het dispuyt van Godlijcke saken gebruyckt hebbe, dient voor antwoort dat nu soodanighe dinghen van soodanighe luyden in alle maeltijden worden gedisputeert, en soodanige persoonen waren my van node, als dewelcke de sake op een ghemeene ende grove maniere voorgenomen hadden te verhandelen.
    Inde uytvaert, alsoo de doodt van Christelijcke vertrouwen plagh getuygenis te geven, heb ick in de persoon van twee-leecken, een verscheyden manier van sterven aenghewesen, als in een levendigh voorbeelt voor ooghen stellende de ongelijcke uytgangh der gener de welcke op ydele dingen betrouwen, ende der ghener die haer hope gevest hebben op de barmhertigheydt Gods, als in’t voorby gaen bestraffende, de dwase eersucht der rijcken, dewelcke haer overdaet ende hooghmoet selver in ende nae hare doot bewijsen, waer van ten minsten de doodt een eynde behoorde te maken, ende met eenen de faute der ghener aenwijsende, dewelcke om haer profijts wille de sotte dwaesheyt der rijck misbruycken, daer sy voornemelijck de selve behoorden te beteren: want wie sal de rijcke ende machtighe voortaen vrymoedelijck derren vermanen, wanneer de Monicken dewelcke prosessie doen vande wereldt gestroven te zijn de selve in haere ghebreken lief-kosen? Indien daergeene sodanige zijn, als ick beschreven heb, so heb ick nochtans een exempel aengewesen, dat behoort gemijt te worden, maer indien daer in ’t ghemeen veel snooder exempelen, als hier van my voorghesteldt zijn, verhaelt worden, dewelcke redelijck zijn, dat sy mijne beleeftheydt bekennen, ende hare faute beteren, ende ist dat sy selve ontschuldigh zijn, dat sy andere hier in ghebreke zijnde, bekeeren of bedwinghen. Wy hebben gheen orden te na ghesproken, ten sy dat sulcx by avonturen de geheele Christenheydt blameren is, dat men wat tot waerschouwingh seght teghen de bedorven seden der Christenen. Die de eere des ordens recht ter herten gaet, behoorden voornemelijck soodanige personen te bedwinghen, dewelcke opentlijck met haer quade werkcken de orden onteeren; maer nu, gemerckt sy deselve voor haer rechte broeders bekennen, voeden, en’t hooft boven houden, wat een onbeschaemtheydt ist dan te segghen, dat de achtbaerheydt vande orden, vande gene die ten besten vermaent, geschent wort? Edoch wat reden gebiedt ons, van dese oft die menschelijcke societeyt sulck een heylighe dagh te maken, datmen het gemeene beste der Christenen soude aen een zijde stellen?
    In ’t onderscheyt der woorden, en saken straf ick sommigher verkeerde oordelen.
    In d’ongelijck gepaerde maeltijt wijs ick aen wat met de borgherlijcke seden over een komt.
    Inde Hels Veerman, vervloeck ick de oorlogen de Christenen onder malkanderen.
    Inde vergaderingh der letter-geleerden bespot ick de verkeertheyt van eenen Carthuyser Munnick, die na zijn eygen oordeel niemant in gelertheyt behoefd te wijcken, dese die wel eer op de Griecsche tael plomplijck plagh te smalen, heeft nu een Griecksche tijtel voor zijn boeck gestelt, maer lacherlijck noemende Anticomaritas, die hy Antimarianos, of Marien-onteerders konde heeten.
    Inden Cyclops of Euangely-drager tast ic de sommige op haer seer, dewelcke het Euangelium altijt inde mont hebben, en doch geen Euangelisch leven leyden.
[p. 403]
    In’t ongelijcke houwelijck, stel ick voor ooghen de dwaesheydt van ’t ghemeene volck, dewelcke inde houwelijcxsche voorwaerden na-rekenen hoe veel goeds de Bruydegom heeft, ende niet eens in rekeninghe brenghen zijne poeken ende lemten, dewelcke ergher zijn dan eenighe laserije. Ende dit is heden ten daghe soo ghemeen, dat het niemand vreemt en gheeft, daer nochtans gheen grooter wreetheydt teghen de kinderen soud konnen bedacht worden.
    Inde versierden adel beschrijf ick een gheslacht van menschen, dewelcke onder de schaduwe van edeldom meenen dat haer alle dingh gheoorloft is, welcke pest voornemelijck in Duytschlandt regneert.
    Inde vroukens half-vroed-schap, was mijn voornemen sommighe ghebreken der vrouwen over te halen, doch met bescheydenheyt, dat niemand hier yet verwachte soodanigh als Iuvenalis ons beschrijft. Maer terwijl ick hier mede besigh was, isser een Ruyter te voet opgestaen die my onverwacht over quam. De rest is bynae tot een eerlijck vermaeck dienende. Dat en is niet de ordens blameren, maer leeren. Derhalven soud het met alle ordens int bysonder ende int ghemeen beter gestelt zijn, indien een yegelijck, de rasende sucht van alles te bekladden af-legghende, in een suyver ende oprecht herte ontfingh, al wat met een Godsalighe yver tot het ghemeene best aen den dagh ghegheven wordt. Een yeder heeft sijn bysonder gaven, d’een schept zijn behaghen hier in, d’ander daer in, ende op duysenderley manieren worden de menschen tot de Godvruchtigheydt getrocken. De arbeyt van Iuvencus wort ghepresen, dewelcke de H. Euangelische historiën op dicht en op mate gestelt heeft. Arator is oock van zijn lof niet versteken, dewelcke het selve op de handelinghen der Apostelen ghedaen heeft. Hilarius* blaest de basuyne teghen de ketters. Augustinus is krachtigh in fluyt-redenen. Hieronymus strijt met t’samen spraken. Prudentius kamt met verscheyden maetgedicht. Thomas ende Scotus behelpen haer met de wapenen vande Redenkonst ende Philosophie. Sy brenghen alle te samen een ghelijcken yver tot de goede sake, maer de maniere of middelen, die sy daer toe aenwenden zijn ongelijck. De verscheydenheyt is niet te misprijsen, dewelcke naer een doel ofte wit schiet. Men leest den kinderen Petrum Hispanum voor, op dat sy te bequamer tot het ghehoor van Aristoteles souden komen: want hy heeft veel ghevordert, dewelcke alleen smaeck ghegeven heeft. Maer by aldien dit boecxken voor de teere jeught ghelesen wort, ’t sal haer tot vele wetenschappen gheschickter maken, als namelijck tot de Poëterije, tot de welsprekentheydt, tot de natuur ende Zeden-konst, ten laetsten tot die dingehen dewelcke tot de Christelijcker Godsdienst gehooren.
    Ick heb den Sot inde Comedie gheconterfeyt, selve een roemer van mijn eyghen dinghen geworden zijnde, maer hier toe heeft my ghedronghen, eensdeels sommiger onbeschaemtheydt, dewelcke alle dingh lasteren, anderdeels ’t profijt vande Christelijcke jeught, ’t welck een yegelijc naer zijn beste vermogen behoort te vorderen. Dewijl het dan hier mede also gelegen is, gelijckerwijs als de gene weten, die slechts de beginselen van de Latijnsche tael hebben beginnen te leeren, so ist nochtans datter een soorte van menschen is, wonderlijck rou en onbeschaeft, de Francoysen noemense gedeputeerde, misschien om dat sy qualijck van de key gesneden of seker meer als haer goet is, daer van ghesneden zijn, dewelcke soodanigh een oordeel van mijn t’samen-spraken gheven, dat het een werck is, het welcke behoort gheschout te worden; voornemelijck van Monicken, dewelcke sy Geestelijcke personen noemen, ende vande jonge luy- [p. 404] den, om dat de vast-dagen ende onthoudingen der Kerkcke daer in van kleender waerden worden gehouden, de voorbiddingen van de H. Maegt, ende alle heyligen bespot, de maeghdelijcken staet by ’t houwelijck vergeleken zijnde, niets of weynigh geacht oock de ingangh tot de religie een yeder tegen gemaeckt wordt, dat daer in hooge ende sware Theologische questien den A B C jongheren worden voorgedragen, tegen de ordonnantien by de meesters in de konsten besworen. Ghy bekent, Leser, de Munnicksche welsprekentheydt. Om op ’t laetste punt alder-eerst te antwoorden, wat de Meesters inde konsten den School-jongheren voorstellen, is my onbekent, ’t ghene verhandelt wordt inde T’samen-spraken van het Symbolum der Apostelen, vande Misse, van ’t vasten, vande beloften, vande biechte, heeft gheen swarigheydt met allen, maer is van soodanighe aert en natuur, dat niemand hier van behoorde onwetende te zijn. Ende indien de brieven Pauli den kinderen inde scholen worden voor gelesen, wat quaet is daer in ghelegen, dat haer een smaeck gegegven werde vande Theologsiche gheschillen? Daer beneffens also sy wel weten, dat de jongers die tot de Philosophie toeghelaten zijn, terstont de verwerde ende diepsinnige, dat ick niet en segge onnoodige questien, vande Godlijcke persoonnen voorgedragen worden, waerom willen sy niet dat de kinderen leeren die dingen, dewelcke haer in’t ghemeene leven konnen te pas komen? Nu indien sy meenen evenveel te zijn, wat ende in welcken persoon ergens ghesproken wordt, sy weten ymmers wel hoe vele dinghen daer in de Euangelische schriften gevonden worden, dewelcke na desen regel ge-examineert zijnde, een openbare blasphemie souden vervaten. Aen vele oorden prijs ick het vasten, en nergens verwerp ick dat: die anders segt, dien sal ick betoonen dat hy onbeschaemdelijck lieght. Maer, seggen sy, inde kinderlijcke Godvruchtigheyt lesen wy dese woorden, Neemt dat dese woorden inden persoon van een soldaet of dronckaert ghesproken zijn, sal dan Erasmus terstondt moeten hooren dat hy het vasten verwerpt? ick meene neen. Nu worden sy gheseydt van een onvolwassen jonghen, welcke jongheyt de wet tot het vasten niet verplicht. En nochtans bereydt hem dese van te voren om een volkomen vasten te moghen houden: want also spreeckt hy terstondt daer aen, Maer nochtans, wanneer ick mercke dattet van noode is, soo houd ick mijn middag ende avondmael soberder, om te vlijtigher op den feestdagh tot de Godtvruchtighe oeffeninge te komen. Nu hoe ick de ontreckinge van spijse verwerpe, betuygen dese woorden, dewelcke inde ghemeene maeltijdt gheschreven staen. In vele dinghen onderscheydt ons niet de sake, maer het herte vande Ioden: dese onthielden haer van sekere spijsen, als die onsuyver ende voor de ziele besmetlijck waren; wy alhoewel wy verstaen, dat den reynen alle ding reyn is, ontrecken nochtans het dertele vleesch gelijckerwijs als een weeldigh peerd zijn voedsel, op dat het den geeft beter gehoor soude gheven. Somwijlen kastijden wy het onmatieh gebruyck vande lieflijcke dingen met de moeyelijckheyt der onthoudinghe. Een weynigh daer na wijst hy de reden aen, waerom de kercke het eten sommigher spijsen verboden heeft. Het sal, seght hy, voor alle menschen goet zijn: want de armen sullen slecken of vorsschen eten moghen, of ajuyn, of loock knabbelen, de middelmatighe luyden sullen een weynigh van hare daghelijcxsche toespijsen af-breken. Indien de rijcke by deze gelegentheyt leckerlijck leven, laet sy dat haer kele wijten, ende niet beschuldigen de Kerkcelijcke insettinge. Corts daer aen voer ick dierghelijcke propoosten in. Wederom een weynigh daer nae: Ghy weet dat by de Medicijnen ’t visch-eten seer schadelijck wordt gehouden, maer [p. 405] ’t heeft onse voor-Ouders anders ghedocht, den welcken ’t Godlijck is te ghehoorsamen. Op de selve plaetse leer ick terstondt oock, datmen hier oock moet wachten van de swacken te ergheren. Even onwaerachtigh ist, dat inde ’t samen-spraken de voorbiddingen van de H.Maegth ende andere Heylighen souden veracht worden: maer ick dryve mijn spot met de gene, dewelcke van de Heylighen soodanighe dinghen begheeren, die sy een vroom man niet en souden derren voorleggen, of met sulck een hert die begeerten van sekere Heyligen als of dese oft die, dit of dat, eerder of wilde ooc konde geven dan de ander, of als Christus selve. Ymmers spreeckt de jonghen inde kinderlijcke godsdienstigheydt aldus: Ick heb daer sommighe gegroet: welcke doch? Christum ende eenighe Heylighen. Ende een weynigh verder. Ick groete wederom Christum met weynige woorden, ende alle de Sanderen en Santinnen, maer by namen de H. Moeder-maeght, ende voorts de ghene die ick voo rmy bysonder uytghekoren heb. Ende noch verder verhaelt hy by namen aen welcke heylighen hy daghelijcx zijn groetenis doet. Maer wat wonder ist, dat een minaaer ’t houwelijc verheft, ende segt dattet eerlijck bedde, by naer so lofflijck is als de maeghdelijcken staet, daer Augustinus het trouwen van meer vrouwen by de Patriarchen ghepleeght, boven onsen onghehouden stant verheft. Dat sy voorwerpen vanden ingangh tot het klooster, wat voor een openbare onwaerheyt my hier in te last gheleydt wort, bewijsen dese mijne woorden in de trou-hatende Dochter: want alsoo spreeckt de dochter aldaer. Verwerpt ghy dan teenemael dese maniere van leven? Hier op antwoordt de jonghman. Geensins, maer gelijck als ick geen dochter soud willen raden, dewelcke haer daer toe begeven heeft, dat sy soude arbeyden om weder ontslagen te zijn, alsoo soude ick my niet ontsien | van alle dochters te vermanen, insonderheydt dewelcke van edeler natuure zijn, dat sy haer selven niet lichtveerdelijck wegh en smijten in sodanighe plaetse, daer uyt sy naderhandt niet weder souden konnen gheraken. Dit is’t besluyt van dese T’samen-spraeck, wat strijt-redenen daer oock moghen te voren ghegaen zijn. Eylieve is dat het ingaen inde Kloosters een yeder ontraden? den ingangh wordt daer niet ghestraft, maer de roeckeloose lichtveerdigheyt. Dese dinghen trecken sy dan verkeerdlijck tot lasteringe. Maer sy overlegghen niet hoe vele dinghen de kinderen aldaer leeren, dewelcke strijden met de leeringhen der Lutherschen.
    Inde Kinderlijcke Gods-dienstigheyt wordt aenghewesen, de maniere van wel ende profijtelijck Misse te hooren, van wel ende oprechtelijck te biechten. Den jonghen wordt aldaer vermaent, dat hy eer hy’t ouwelcken neme, door de biechte sijn herte suyvere. Hier worden oock de school-jonghers gheleert, datmen die dinghen dewelcke door ’t ghemeen gebruyck van alle Christenen zijn aenghenomen, daer sy nochtans in de H. Schriften niet ghevonden worden, nu soo verre moet onderhouden, dat niemand door ons erghernis ghegheven werde.
    Inde ghemeene Maeltijdt worden sy gheleert, dat men meer de Pauselijcke insettinghen moet ghehoorsamen, als der Medicijnen voorschriften: alleen worden sy vermaent, dat in de noot de kracht vande menschlijcke insettinghe, ende de meninghe vanden wet-ghever ophoudt. Inde selve T’samen spraeck wort oock ghepresen de miltdadigheyt nevens de Cloosters, wanneer sulckx maer gheschiet tot nootdrust, ende niet tot overdaet, ende voornemelijck gegeven werde den ghenen dewelcke den regel die haer de religie voorschrijft, achtervolghen. Van de menschelijke insettinghe [p. 406] wordt in de T’samen-spraeck van het vis-eten also ghesproken: sy moghen anders ghevoelen die willen, ick houde datmen de wetten der voor-Ouderen eerbiedelijck behoort t’ontfanghen, ende devotelijck onderhouden, ghelijck als oft sy van God voorgekomen waren, ende dat het niet heyligh nog veylig is van de Oversten, een quaet ghevoelen te hebben of the stroyen. Ende soo daer eenighe tyrannije onder vermenght is, dewelcke nochtans niet en bedwinght tot godloosheyt, dat het beter is deselve te verdragen, dan door oproer hem daer teghen te verheffen. Vele soodanige dingen leeren de jonghers uyt myne T’samen-spraken, op de welcke sy soo seer smalen. Maer dat boerten en spotten past soo wel niet voor een Theologant: laten sy my ten minsten toelaten by de kinderen te doen, het welcke de mannen selve aen haer selven nemen te doen by de mannen, inde versperen, want al soo noemen sy een sotte daet met een sot woort. De onghesouten lasteringhen, dewelcke sommige Spaengjaerts y hebben voorgheworpen, heb ick betoont enckele droomen te zijn van hersseloose menschen, ende die haer op de Latijnsche tael niet en verstaen. ’t Is oock een teecken van geen minder onwetenheydt, in den ghenen dewelcke als kettersch veroordeelt heeft, dat God de Vader in’t Symbolum slechtelijck Autheur van alles gheheeten wort. Maer dese bedroghen zijnde, door dien hy de Latijnsche spraek niet wel en verstaet, meent dat het woort Autheur, niet anders als een Schepper oft fabrijck-meester betekent. Edoch indien de selve hier op wil vragen de gene dewelcke de kracht en fraeyheyt van de Latijnsche tael grondigh verstaen, ende met eenen Hilarium ende ander oude Schrijvers doorloopen hy sal bevinden, dat het woordt Authoritas ghenamen wort, voor ’t gheen de school-gheleerde noemden, de alder-volmaeckste forme van beginsel, en het welcke sy derhalven den Vader eygentlijck toeschrijven, ende voor den naem van Autheur verstaen sy dickwils den Vader, wanneer sy de persoonen onder malkanderen vergelijcken, of de Vader recht kan geseyt worden de oorsaeck van de Soon, staet my niet te beantwoorden, aengesien ick dat woort nergens in een oneygentlijcke sin ghebruyckt heb, behalven dat dit de waerheyt is, dat wy van Godt niets spreken konnen dan met figuurlijcke woorden, ende het woort Fonteyn of beginsel of oorspronck, wort niet eyghentlijcker gheseyt, als het woordt oorsaeck. Hier uyt gheef ick nu den Leser te bedencken, hoedanige sy somwijlen zijn, dewelcke de menschen door hare vonnissen ten vyere verwijsen. Daer is geen schandelijcker dingh, dan te berispen het ghene ghy niet en verstaet. Maer dese lastersucht wat baert sy anders dan bitterheydt ende tweedrachten? waerom nemen wy niet liever ander luyden woorden inden besten sin, en begeeren niet terstondt, dat onse woorden als vanden Hemel ghesproken, geacht, of dat hare oordeelen voor godlijcke uytspraken gheouden worden, dewelcke het ghene sy lesen niet en begrijpen? daer men den haet tot een raetsman ghebruyckt, daer moet het oordeel blindt zijn. De gheest die alles in vrede verbindt,* ende door zijn werk-tuygen op verscheyden manieren werckt, die maecke ons alle te samen eendrachtigh ende eens gesint in gesonde leere en heylighe zeden, op dat wy ghelijcklijck tot de ghemeenschap van’t Hemelsche Jerusalem, dat van geen twisten en weet mogen gheraken, Amen.


[p. 407]

Register.

A.
Fol.
ABten meest ongeleert.41. D
Aelmoesen de rechte arme te geven.21. A
Aerd’-kloot hangt als een bal inde Hemel.313. A
Afradingh des oneerlijcke levens.184. 185.
Agesilai wet int drincken.66. G
R. Agricola is in een kappe begraven.246. H
Alchemistery, bedrieghery.55. F
Alchemist oft gout-soecker T’samen-spraeck.75
Alchemisten, bedrieghery.76. 77. 78.
Aristides loflijcke spreucke.30. D
Aristotelis spreucke met Pauli vergeleecken.30. I
Aristotelis ghevoelen vande ziele.194. F
Articulen des gheloofs uytgheleydt, T’samenspraeck.235.

B.
BArmherticheyt en gheen offerhande verklaert.12.
Bacchus een God der dichters, waerom.326. I. G
Beker spreeckt voor de wijn.13. K
Bedel-praetjen.54. D
Bedelaers bedrogh in de Alchemie.55.
Bedelaers ghelijcken de Coningen.56. H
Bedelaers spreuc, by ’t volck is de neering.fol. 1. D
Bedel-rijcke Minne-broeders t’samen-spraec.268
Bestevaers Praetjen.199.
Bevaerden en pelgimagien.278.
Bedel-Monicx Predicatie tegen Erasmum.299.
Bedel-Monicken boven Coninghen ghevreest.253 H. 309.
Bedriegherije, T’samen-spraeck.317.
Beyren aert Plinij en Theophrasti ghevoelen.329. C
Beleeftheyt verdrijft de nijt.358. G
’tBejaeghen der Prebenden.268.
Boomen en kruyden vrunt en vyantschap.124. B
Boomen hebben leven en ghevoelen.195. B
Boose zijn de meeste hoop.382. D
Bruyloft van seer onghelijcke persoonen.225.
Brief van een steene Maria.279. K
Burgerlijck en eerlijck leven.201. G

C.
CAtonis reden met Pauli vergheleken.18. G
Catonis lijdsaemheydt.30. H
Castor en Pollux den schippers gheluckich.157. D
Charon de Helsche veer-man T’samen-spraec.221.
Caroli V en Francisci I. twist.90. I
Chrysostomi Tafel-ghebed.8. A
Christus den rechten gast der maeltijt.8. D
Christenen alderhande spijse gheoorloft.87. B
Christenen ’tminste deel der wereldt.89. G
Christenen bitterheydt om middel-matighe dinghen.90. B
Christus waerom drymaels eere ghewenst.25. B
Ciceronis uytnemende spreucke, van d’Ouderdom.17. B
d’Coninghs herte inde hand des Heeren uyt-gheleydt.8. K
        Tweede verklaringhe des selfs.10. E
        Derde verklaringhe des selfs.11. B
Costelijck klooster in Lombardije.21. F
Const-goddinnen beschrijvinghe.49. 50.
Collegie vanden Edick strengicheyt.111. G
Crocodil menschen vyand.119. D
Curieuse vragen op ghelost.314. 315. &c.

D.
DAgheraets T’samen-spraeck.Fol. 126.
Deugt wort door schoonheyt heerlijcker.357. G
Dier en vis beschrijvinge.5. 6.
Diogenis spreucke.30. I
Dieren aert, Vriend en vyantschap.117. &c.
Dienst-maegt moet dry deugden hebben.320. A. B
Dieren door konst getemt hebben nutticheyt.369. D
Diogenis maeltijdt.327. G
Dood is een scheyding van ziel en lichaem.58. F
Dolphijn menschen vrundt.119. E
Doove T’samen-spraeck.171.
Dominicaner Monicken te Beern verbrandt.249. G

E.
EEre Minnaer, T’samen-spraeck.354.
Erostratus steekt den Tempel Dianae in brant.355 B. E
Eere wort door moeyte en arbeyt verkregen.355. G
Eere wort door nijt vervolght.355. K
Eere moetmen niet* najaghen.356. F
Een stervende roem baert eere sonder nijdt exempel.357. A
Eere bestaet int weldoen.357. D
Eere te haest opkomende wort benijt.359. D
Eere moet lancksaem wassen.359. G
Echo, T’samen-spraeck.389.
Elck is Coningh int zijn.2. F
Ezel onder mensche ghedaente.301. D
Epithalamium oft Bruylofts-ghedicht.49.
Epicureer, T’samen-spraeck.131.
Erasmi gevoelen vande Heydensche Schriften.16. F
Erasmus is den Bedel-Monicken een Ketter.148. E
Erasmus heeft al de Ketterije ingevoert.308. H
Erasmus gevoelen vant verbodt der spijse.332. K
Erasmus onschuldigt zijn T’samen-spraecken, en gheefter reden van.395.
Euangelium neemt de hardicheyt des wets wegh.86. H
Euangelie dragher, Tsamen-spraeck.343.
Euangelisch-leven hoedanig het moet zijn.344. I
Euangelium met het Euangelium verdedicht.346. D

F.
FRansciscaensche of Minne-Broers uytvaert T’samen-spraeck.244.
Franciscus was een goedt slocker. 248. B
Franciscus is in den Hemel wraeckgierich.248. D
Francisco zijn groote openbaringhe gedaen.248. H

G.
GAns is’t meest waeckende dier.330. D
Gastmael hoemen dat moet aenrichten.335.
[p. 408]
Gastmael moet stichtelijck zijn.8. G
Geest die u bidt uytgheleydt.21. A
Geestelijcke maeltijdt, T’samen-spraeck.1.
Gebreken int Houlijck moetmen niet verwijten.39. A
’t Gemeene volck een quaet raet-gever.48. B
Gheleertheyt wort met arbeyt verkregen.48. G
Gheleerde vrouw, T’samen-spraeck.46.
Gelijckenisse vande maeghdom en ’thouwelijc.62. D
gewoonte door gewoonte verwonnen.130. G
Ghemaecketn Adel, bedrogh en schelmery T’same-spraeck.166. 167. &c.
Ghewoonte een Tyran.188. A
Gherustigh leven wat het baert.202. F
Geleertheyt wort met twee honden gevangen.329. G
Gierige, rijcke, sob’re huys-houdinghe.209.
Goet-loghen en waerheydt-beminner, T’samen-spraeck.232.
Gheveynstheyt wat die is.344. K
Gheleerden ghedachtenisse te vereeren.388. A
Godsalicheyt verwaerloost door ceremonien.103. G
Gratianus bespot den Papen.292. 293.
Gulsichet gheselinne van Armoed.136. B

H.
HAgedissen eygenschap en Historie.117. C
Haesen die wit zijn vertellinghe.329. H
Herberghen in Duitslandt en Vranckrijck gheneughlijcke T’samen-spraeck.145. &c
Herten aert en eygenschap.329. H
Heliogabuli onghelijckinghe lootinghe.25. G

HISTORIEN.
HIstorie van Antonius Priester tot Leuven.73. E
Boertighe klucht van Antonius.74. D
Van een Appel-koopster tot Deventer.68. G
Van d’Alchumist of Goud-soecker.75.
Vande Baccalarus nauwe conscientie.124. E
Benedictiners nauwe conscientie.105. B
Van Backers in de gevangenisse geworpen.106. A
Van Bacchus feesten op Sondaghen.106. B
Van Eros die gheen Visch kost verdragen.110.
Van eygenschap der Dieren, Historien.119.
Van Faunus sotte spokerije.152.
Van Franciscaner by een stervende vrouwe t’Antwerpen.250. E
Twee Franciscaner monicken levendigh begraven.25. I
Van Ioannes Standonaeus over de Jeugd.111. H
Van Lodowigh XI. Koningh van Vranckrijck van Rapen.70. C
Vande Luys en Vloo.71. A
Beproeft zijne officieren.71. E
Kluchtige anwtoorde, aen die van hem wat versochten..72. D
Van Maximilianus en een jong Ambassadeur.72. F
Van Maccus en de Shcoen-maecker.67. D
Van een Nonneken dat verkracht was.104 K.
Van twee Nonnekens sotte kluchte.105. F
Historie van een Priester en Dief tot Antwerpen.69. B
Van een Priester die een valsch bancket vertoont.135. A
..
..
..
..
..
..
Hoven ingangh hoedanigh.2. K
Hofs of Tuyns beschrijvingh.7. B
Houwelijck, T'samen-spraeck.37.
Houwelijck behoort met ooren en ooghen te gheschieden.44. E
Houwelijck niet te doen sonder ouders raet.64. G. H
Hoeren leven af-gheraden.183. I
Hout, licht als een riet en dicht, sinckt.314. G
'tHooghste lof is lof niet te begheeren.356. G
Hoemen moet boecken schrijven.362. D
Huys-praetjen, T'samen-spraeck.363.

I.
INwijdinghe eenes hofs.29. E
Joden hangen te seer aen de ghewoonte.87. G
Joden meer vryheydt dan de Christenen..
Jonghelincx en Hoeren eerbare T’samen-spraeck.182.183.184.

K.
KInder-meesters lesse, T’samen-spraeck.374.
..
..
..
..
..
..
Klooster leven af-gheraden.174. K
Klooster berou, T'samen-spraeck.180.
Kooten-spel der ouden, T'samen-spraeck.348.
Konst der loghenaers en bedrieghers.234. A
Kraem-vrouwen, T'samen-spraeck.186.
Krancken moeten alleen in Christo troost soecken.265. H. D
Kreefts spreeck-woordt.118. G
Krijghsman en Carthusianer Monick, T’samenspreck.32. 33. 34. &c..

L.
LEdicheyt oorspronck van alle quaden.382. G
Lichaem een instrument der ziele.192. G
Lichaem wordt nae verscheyde namen de ziele toe-ge-eygent.193. 194. &c.
Liegen is een deel van wel-sprekentheyt.233. B
Logenaers zijn ’tliegen ghewent.232. A. B
C. Longolius in een Monicx-kappe begraven.246. H

M.
MArioleyne salve, venijn voor de Verckens.4. B
Maeltijdt hoemen die sal toe stellen.336.
Matigheydt teghen de Fortuyne.31. A
[p. 409]
Man voor de vrou gebetert, Historie.42. B
Maeghdom verschilt weynich van ’t houwelijck.63.
Machabaei broeders waerom sy gedoot zijn.88. C
Man of vrou, wie vertreffelijcker.188. G
Maniere des eerlijcke levens te verkiesen en welcke.200.
Marie van Parathalasso kerck.281. H
Marie Lof-sangh van Erasmo verdedigt.301. G
Mensche-liefde en teghen-liefde.125. E
Mensch moet hem voeghen daar hy van natuur toegheneghen is.126. A
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
Monicken rockenen de Vorsten tot krijgh.222.
Monicx-kapkens vergif tegen de Scorpienen.6. D

N.
NAsicas boertighe antwoort tot Ennium.126. B
Nature verandert door verplanting.190. B
Naem sonder daet, t’samen-spraeck.339.
Natuur werckt verscheyden.357. H
Natuure wort den Engelen toe ge-egent.357. K
Nature mach niet van d’eerbaerheid wijcken.359. F
Natien hebben haer besondere aert.369. I
Neuse boertighe beschryvinghe.368. E
Nies-kruyt geeft de schorpioenen haer kracht.6. E
N..
N..
N..
N..
Nutticheyt der T’samen-sprekingen Erasmi.395.

O.
OLyphanten goedertiernheydt.100 D.
Olyphant schrickt voor de Muysen.120. G
Ondersoeck der Schriftuer elck geoorloft.9. D
Ongeleerde Abt en geleerde vrouw.46.
Onderscheydt van Godlijcke en menschelijcke wetten.97. 98.
Onderscheydt van de oude en nieuwe wet.101. K
d'Ondeughden zijn arm.137. B
Onghelijck houwelijck, t'samen-spraeck.225.
Onghelijcke uyt-vaert, t'samen-spraeck.255.
Onghelijck gast-mael, t'samen-spraeck.335.
Oogh-merck in 't houwelijck.61. B
d'Oprechte is rijck.337. B
d'Opvoedinghe der kinderen is den ouders bevolen.197. C
Ordre tegen de pocken en schurfte.231. H
..
Ouders voortganck sticht de kinderen.64. D
Out-vaders roepen Christum en niet Mariam aen.115. K
Ouderdoms ellenden en krucken.136. F
Oudemans praetjen, t’samen-spraeck.199.

P.
PAulus Cor. 6 vers. 12 verklaert.14. D
Pauli plaets Phil. 4. verklaert.10. G
Paus heeft veel vasten dagen ingestelt.88. H
Pauselijcke wetten verbinden tot straffe der helle.92. E
Paerdt en Beyren vyandtschap.119. K
Paerde-tuysscher, t’samen-spraeck.163.
Pampiri eens ouden Mans vertellinghe van zijn ongeregelt leven.204. I
Paus Alexandri spreucke van de monicken.253. H
Peste moetmen voorsichtigh schouwen.231. C
Phocions wijse spreucke.30. A
Philippi van Macedonien lijdtsaemheydt.31. D
Pharise uytlegginge vande wet Gods.93. G
Philosophische voorstellinge, t’samen-spraec.311.
Pythagoras deelt de marckt in drie soorten.68. I
Sijn maeltijdt van kruyden.321. C
Plini ghevoelen van Ciceronis boeck van de Burgerlijcke plicht.9. A
Platoos maeltijd was sober en vol wijsheyt.323. A
d’Plicht van een vroom man.28. E
Polygamus vreemd leven.203. K
Polus loosheydt om Faunum te bedriegen.152.
Pocken is het snoodste schurft.231. B
Poëtisch bancket.318.
Poëten wat volck het is.319. H
Prince moet in de jeugt wel onderwesen zijn.10. C
Priester siet niet gaeren geleerde vrouwen.48.

R.
REliquien der heyligen in Engelant.292. 293.
Reuckeloose belofte t’samen-spraeck.365.
Religie waer in die bestaet.376. B
Reuchlijns Hemelvaert, t’samen-spraeck.384.
Rijcke magere keucken, t’samen-spraeck.209.
Romulus gheen wijn-drincker.66. I
Romuli spreucke van ’t drincken.67. B
Romeynsche wet van de schuldenaers.97. C

S.
SChrifture is de eenighste fonteyne.4. F
Schijn bedrieght.4. K
Schildery stomme suster van de natuer.5. A
Scheel-kruyt brengt de swaluen ’tgesicht.5. H
Schip-brekinghe, t’samen-spraeck, wonderlijck en vermaecklijck.157.
Schoonheydt maeckt den regeerders aensienlijck.228. D
Slangen, den Hagedissen vyandt.117. C
Slangen eygenschap en Historie.118. H
Slaep een af-beeldinge vande dood.128. 129.
Slordighe rijckdom, t’samen-spraeck.209.
Soctrates prijst de steden boven de landen.1. D
[p. 410]
Socratis Godsalighe spreucke tot Criton.19. A
Socratis lijdsaemheydt.30. G
Sobere Gast-mael, T’samen-spraeck.29.
Sonde ist swaerste van alle.316. E
Soldaeten biechte.371.
Sorght niet voor het lichaem uytgheleyt.23. A
Spokery, T’samen-spraeck.110.
Spreeck-woort, of den Hemel viel.315. K
Stant de Christenheyt by Erasmi tijt.187. D
Studeren voornaemste lust des levens.203. F
Steenen vertoonen verscheyden gedaenten.290. B
Superstitie der ceremonien mispresen.19. G

T.
TAfel den Christenen heyligh.7. G
Tafereel, en kostlijcke Schilderijen in Tempelen onnoodigh.21. D
Tantalus ghenoeghelijcke fabel.141. A
Tijt ist kostelijckste.127. F
Tyranny moetmen lijden.101. E
Tijt moetmen wel besteden.389. H
Theocriti spreucke.356. H
S. Thomas prachtigh graf in Engheland.21. D
Treffelijcke vermaningen eens stervende.265. F
Tuyn spreucke.321. E.F.G.H.
Twist der Monicken by een stervende.257. H

V.
VAsten van menschen inghestelt, strijdich tegen Godt.107.
Venus gordel Cestum bediedenis.43. K
Vreese is wreeder als de doot.255. D
Veel Medicijnen weynich baets.256. G
Verscheydentheydt der smaken.328. F
Vermaninge eens stervenden aen sijn huysvrou.266. D
Verkeert oordeel der R. Kercke in ’t stuck van ’t vasten.103. 104.
Verkeertheyt van des menschen genegentheyt.33. D
Vergaderingh der Letter-konstenaers.391.
Uyls-vlieghen beteken ’t gheluck.5. G
Vlees en Vis-koopers T’samen-spraeck.van 81. af tot 117.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..

W.
WAteren loop in de vloeden en revieren.124. H
..
..
..
..
..
..
..
..

X.
XAntippe een quade Maeghd stoot de Taefel om.321.

Z.
ZAligheydt der kinderen verkeert aen den doop ghebonden.88. F
Ziele Philosophelijck verklaert.59. C
Ziele met gelijckenissen verklaert.190. 191. 192.
Ziele wort uyt de werckingen gesien.194. D
Ziele heeft verscheyden ampten en werckingen.196. C
Zielen van Charon overghevoert.223. B
Zielen der Duytschen ende Enghelschen zijn de swaerste.223. E
Zielen der ketters verbrandt.224. E
Zoylus eer-schender van Homerus.355. C


[p. 411]

        Opschriften van de namen der T’sa-
            men-spraken, Latijn en Duyts, waer van ’t eerste ghetal de
            ordre der t’samen-spraken, het laetste de folie, waer op yeder te
            vinden is, beteeckent.

Ordre.
A.
5ABbatis & EruditaeAbt ende geleerde Vrouw.46
24Adoloescentis & ScortiJongelingh ende Hoer.182.
10AlcumistaDe Goud-soecker75.
11AmicitiaDe vriendschap.117.
21AbsurdaDe doove.171.
15Ars notoriaMemory-konst.143.
45AstragalismusKoten-spel.348.
53Apotheosis CapnionisReuchlijns Hemel-vaert.384.
C.
29CharonDe helsche veer-man.221.
37Concio seu MedardusBedel-monicks predicatie.299.
30Conjugium imparOngelijck houwelijck.225.
47Confabulatio domesticaHuys-praetjen.363.
2Convivium SobriumHoven sonder broodt.29.
4ConjugiumHouwelijck.37.
9Convivium fabulosum’t Kluchtich gast-mael.65.
41Convivium prophanumWerelts bancket.322.
40Convivium PoëticumPoëtisch Gast-mael.318.
1Convivium religiosumGeestelijcke maeltijdt.7.
44Cyclops of Euangeli-phorusEuangeli-dragher.343.
D.
49De Captandis sacerdotijs’t Bejaghen der prebenden.368.
48De votis temere susceptisVande Reuckloose geloften.365.
43De rebus & vocabulisNaem sonder daed.339.
42Dispar comviviumOngelijck gast-mael.335.
13DiluculumDe Dagheraet.126.
16DiversoriaDe Herberghen.145.
E.
54EchoWeer-klanck.389.
20Ementita nobilitasGhemaeckte Adel.166.
14EpicureusD’Epicureer.131.
6Epithalamium P. EgidijBruylofts-dicht.49.
33Exsequiae SeraphicaeFranciscaensche of mindebroers, &c.244.
17Exorcismus aut spectrumSpokerie of besweringh.150.
F.
35Prochoplousij FranciscaniDe kap maeckt den man niet.268.
34FunusHet Lijck.255.
H.
19HippoplanusPaerde-tuysscher.163.
[p. 412]
I.
10IchthyophagiaVlees ende visch-verkooper.81
39Impostura’t Bedrogh.317.
32Inquisitio de fideGeloofs ondersoeck.235
M.
50Militis confessioSoldaten biecht.371.
3Militis & CarthusianiKrijghsman ende Carthusianer.32.
2Monitoria PaedagogicaKindermeestes lessen.317.
N.
18NaufragiumSchip-brekinghe.157.
O.
27Opulentia SordidaSlordige of vuylgierige Rijckdom.209.
P.
36Peregrinatio religionis ergoBevaerden en pelgrimagien.278.
46PhilodoxusEeren-minnaer.354.
51Pietas PuerilisKinderlijcke Godvruchtigheydt.387.
38ProblemaPhilosophische worstelingen.311.
8Proci & puellaeEerbare vryagie57.
31Pseudochei & PhyletimiGiet-loghen232.
7ProchologiaBedel-praetjen.54.
25PuerperaDe Kraem-vrou.186.
S.
216SenatulusDer Vroukens vroedschapjen.216.
26Senile coloquiumOudmans praetjen.199.
55Synodus GrammaticorumVergaderingh der Letter-konstenaers.391.
V.
22Virgo MisogamosKlooster-dochter.173.
23Virgo poenitensNons Klooster-berou.180.

EYNDE.

Continue
[p. B01]

DE

Onversochte Krijghsman,

Of

Verklaringe van ’t oude Latijnsche spreeck-woord,

Dulce bellum inexpertis,

Dat is:

De Krijgh is den onversochten soet.

Waer in de grouwel des Oorlogs met levende verwe wordt af-ge-
maelt, wn de heylsame Vrede met hare vruchten aen-ghepresen.

Waer by ghevoeght is, het oude Griecksche spreeck-woord,

SILENI ALCIBIADIS,

Of

Schijn Bedrieght.

Waer in des Werelts Mommery en bedrighlijkheid, onder de schijn van Godsaligheydt levendigh wordt aenghewesen.

Hier by is gevoeght de ORATIE of vertoogh aen Adolph Prince
van Verone, om de Deughd te omhelsen, met noch de Verklaringen
van thien Spreeck-woorden, die uyt het groot Beock van de Ada-
gien of Spreeck-woorden ghenomen zijn. Alles in ’t Latijn
beschreven door

D. ERASMUS van ROTTERDAM.

Maer nu ten dienst der liefhebberen vertaelt.

[Typografisch ornament].

t’Haerlem, Ghedruct by Thomas Fonteyn.
_____________________________________

Voor Dirck Pietersz. Boeckverkooper, woonende tot Amstelredam,
recht over de Koorn-marckt, in de witte Pars. 1633.



[p. B02: blanco]
[p. B03]

Het Vermaerde spreeck-woord, Dulce bellum inexpertis, Hoe lustigh schijnt de Krijgh den onversochten:

DIT is niet alleen een schoon, maer oock met vele geleerde Schriften begaeft spreeckwoord. Also heeft het Vegetius aenghetekent in sijn derde boeck vande Krijghs handel. cap. 1. Laet u niet verleyden, dat de leer-jonghen na ’et treffen begeerlijck is: Want gemeenlijck den ghenen het ghevecht aldersoetst voorstaet, die daer verst af zijn. Hieromme seyt de vermaerde Poët Pindarus: d’onversochte begheert de krijgh met een vyerich verlanghen, maer d’ervaerene yst als hy maer daer aen ghedenckt.
    Daer zijn dinghen, wiens periculen en moeylijckheden men niet kan raemen, ten zy men die versocht heeft,

Veel waenen ’t een geluck, by Grooten zijn ghewent,
Maar de versochte schrikt, want hy haer treken kent.

    ’t Schijnt eerwaerdigh ende seer heerlijck, in heldere Sonne-schijn onder de Hoof-jonckers te gaen bragheeren, met haer te spreken, en Coninghlijcke saecken te verhandelen; maer een ervaeren, die ’t Gebruyck tot een meester ghehadt heeft, onslaet hem dies gheerne. Sommighe waenen dat sy gheluckigh zijn, als sy bevinden, dat Vrouw-Venus haer jonstigh is, maer sy bedencken niet, dat de soete minne alsulcken bitteren nae-smaeck heeft. Dit soude alsoo bequamelijck op vele dinghen, die niet alleen met groot ghevaer, maer oock met sware moeyelijckheden vermenght zijn, konnen ghedraeyt worden, die niemand gaeren aenvaert, of hy most jongh of onervaeren wesen. Want Aristoteles gheeft in zin reden-rijck-konst reden, waerom de jeught moedigher en overtsaeghder is, als d’ ouderdom: d’ onervarentheidt, seydt hy, baert inde jonge lieden een eygen vertrouwen en een onbesonnen vaerdigheyd: d’ouderdom daer en teghen, is van wegen haere ervarenheydt bedachtsamer ende schroomachtigher. Isser dan yets onder den breeden Hemel, ’t welckmen niet alleenlijck bedachtsaem aengrijpen, maer oock uyt alle onse krachten vlieden, mijden, afbidden, of verjaeghen moet, dat is de krijgh, buyten welcke gheen godlooser, ellendiger, schaedlijcker, aenklevender, of grousamer dinck gevonden kan worden, ’t welck gheen soorte van menschen betaemt, ick swijge een Christen. Maer ’t is wonder; hoe verscheyden, hoe onbesonnen, hoe lichtvaerdigh, die hedendaeghs aengevanghen, hoe onmenschelijck ende wreedlijck die ghevoert wort, en dat niet alleen vande ongheloovighe ende Heydenen, maer oock van die ghene, die haer Christenen roemen, niet alleen (segh ick) van de Wereltsche Princen, maer oock vande Papen en kruyndragers selve. De jonghelingen hanteren de wapenen: de oude welversochte [p. B04] grijsaerts, maken daer haer vreugt van: Heeromnis verlangt na krijg, en crijgsgeschrey: de smalle Adel stelt haer eenige hope daer op: en onse Princen doen dit wreede werck een goede voortganck ghewinnen, onaengesien haer ampt is, de dolle beroerten ende harts-tochten der Ghemeenten met wijsheydt ende reden te stillen. Nu komen noch onse Rechts, ende Schrift-gheleerden, ende slaen de hant mede aende ploegh, stoocken’t vier deses grouwelijcken lasters door haer fenynighe tongen meer ende meer aen: waer door het oorlogen nu soo gemeen is, dat vele menschen haer grootelijcks verwonderen, jae nauwlijcx ghelooven, dat niemandt aen so schoonen ende lofwaerdighen dingh, een mishagen soude konnen hebben, achtende ongodlijck, en dat meer is, half nae ketterije te ruycken, alsmen dees saeck, die soo quaet en ellendigh is, veracht. Maer hoe veel te meer is dit verwonderens waerdigh: namelijck, wat quaet ghedrocht, wat pest, wat ongeregeltheyt, of wat rasernije dees beestlijckheydt inder menschen ghemoeden gesaeyt magh hebben, waer door dit stil ende vreedsaem dier, ’t welck de Natuur alleen tot Vrede ende vriendlijckheyt, jae tot aller dinghen behoudenis voorghebraght heeft, met een beestelijcke rasernye en dollen oproer, nae malkanders verderf snackt? ’t Welck noch meer verwonderens baren sal, indien daer yemand van de gemeene meeningh, selfs op den grondt der dinghen ende der naturen hem keeren, ende eerst op des menschen, daer na op ’t oorloogs beeldenis, met wijsgierighe ooghen letten sal.
    Derhalven, soo maer yemandt voor ’t eerste des menschen beeldenis wel overlegghen wil, sal hy niet terstont bevinden, dat de Natuer of God selfs, dit dier niet ten oorloghe, maer tot Vrede, niet tot verderf, maer tot behoudenis, niet tot onghelijck, maer tot wel dadigheydt gheschapen heeft? want de andere dieren alle, heeft hy met natuurlijcke wapenen voorsien.
    De Stier steundt trotselijck op zijn hoorens: de Leeuw’ vertrout zijn klauwen: het wilde Vercken verlaet hem op zijn blickerende scherpe tanden: d’Olyphant heeft de dickte des huyds, swaerte des lijfs, daer toe eenen langhen snuyt tot zijn wapen: de Crocodil heeft d’al scheppende Nature met herde schobben bedeckt: ’t meer Swijn heeft scherp-steeckende vinnen: de Zee Egel is met pinnen, de Roch met stachels ghewapent: de Hanen steecken met spooren; veel dieren betrouwen haer harde scheren, haer dicke huydt, haer herde schobben. Vele verlaeten haer op haer snelheydt, als de Duyven, Herten, Hinden. Vele hebben een doodlijck fenijn tot haer wapen, als de Slangh en Adder: andere hebben verschricklijcke ghedaente, grimmighe ooghen, een vervaerlijcke stem. In somma dees twisten heeft de Natuer onder haer gesaeyt. Alleen de mensch is naeckt gheschapen, daer toe swack, teder, weeck van vleesch, dun van huyd, daer is niets in hem t’aenmercken, ’t welck tot oorlogh of ghewelt soud moghen strecken. Ick swijgh, dat andere dieren, so haest sy ter Werelt komen, haer selfs in allen helpen konnen, en dat de mensch alleen also geboren wordt, dat hy langh eens anders hulp behoeftigh is. Want hy kan noch spreken, noch gaen, noch eten, maer met een erbarmlijck gehuyl roept hy om hulp.
    Waer uyt men lichtlijck af nemen kan, dat dit dier tot vriendschap gheboren, en de selve in’t gheheel toegeeygent is, welcke door onderlinghe gedienstigheden meerdeels gevoedt en onderhouden wort.
    Daeromme heeft de Natuer oock begeert, dat wy menschen voor ’t ontfanghen leven, niet haer, maer de goetwilligheydt souden danckbaer zijn, daer mede te kennen ghevende, dat wy ghe- [p. B05] heel aende goed-dadicheyt, ende vrientschap verbonden zijn. Sy heeft ons oock gheen grimmige vervaerlijcke gedaente ghegeven, als ’t ander gedierte, maer een soet, vriend-lijck bequaem wesen, ’t welck een sonderlinghe liefd en goed-willigheydt uytdruckt, daer toe noch vriendlijcke ooghen, rechte ken-tekens des ghemoeds.
    Sy heeft ons tot de omhelsinghe armen ghegheven, ende tot de onderlinge verbintenis der ghemoeden, een gevoelen des kusses: Dit eenigh dier heeft sy het lachen verleent, tot een teken van moedigheyt: dit eenigh dier heeft van haer de tranen ontfanghen, tot een teken van medoogentheydt ende goedertierentheydt.
    De Natuer hier mede noch niet vernoeght zijnde, verleent hem daer en boven een stem, die niet wreed noch bitsich, maer bequaem en lieflijck is; daer toe noch een redelijck en natuurlijck verstandt, ’t welck seer dienstlijck is om vriendschap te winnen, ende ghewonnen zijnde, te onderhouden, op dat ymmers gheen gheweldt by den menschen plaetse vinden soude: Hy is mede de eenigheydt wars en bemint het gheselschap. In somma, hy heeft alles ontfanghen, wat tot onderhoudingh der vriendschap behoord.
    Want ’t geen hem profytelijck is dat is hem te gelijck oock aengenaem. Wat isser noodiger en profytelijcker als een goed vriend? En wat isser doch aengenamer en ghenoeghlijcker als die selve? Alwaert schoon dat hy sonder yemants hulp bequamelijck zijn leven leyden konde, jae al hield hy de grootste rijckdommen onder zijn macht, soo soudt doch niet vermakelijck zijn ten ware met geselschap, of hy most zijn menschlijckheyt afgheleyt hebbende, geheel in een Beest verwandelt zijn.
    Daer toe is in hem een lust en liefde tot de wetenschap ende vrije-konsten, die den mensch van alle dolle woestheyt geheel aftornen, en tot de liefd en onderlinghe vriendtschap een gladde baen maecken; naedemael gheen swagherschap of verwantschap van bloedt, de ghemoederen met so vaste banden te samen strickt, als even het gheselschap in de ren-plaets der loflijcker wetentheden doet.
    Boven dit zijn de gaven soo wel der Zielen, als des lichaems met een sonderlinghe verscheydenheydt onder de sterflijcke uytghedeelt, voornaemlijck, op dat d’een in d’ander yets bespeuren soud, ’t welck hy, of om zijn uytnementheyt beminnen, of om zijn nutticheydt aensoecken en omhelsen mocht.
    Oock is dit kleyne-voncjen des Godlijcken gemoeds in hem vande alscheppende Natuer gheblasen, namelijck, dat hy een yeder, sonder eenige vergeldingh begheert wel te doen. Want dit komt eyghentlijck God toe, die alles met zijn genade om niet wil overstorten.
    Wat is dat anders, als wy een sonderlingh wellust in ons bevinden, wanneer wy yemandt uyt ’s doods nooden of diergelijcke sware ghevaerlijckheden verlost hebben: Hierom is d’eene mensch d’ander soo aengenaem dewijl hem die door een sonderlinghe weldaedt in desen verbonden kent. Godt de Heere, heeft voor zijn even-beelt, den mensch in dit rond begrijp des Wereldts ghesteldt, op dat hy als een aerdtschen God alles behulpsaem en troostlijck zijn mocht.
    Want dit ghevoelen hebben selfs de onredelijcke dieren, naedemael het Vee en ander mack-ghedierte niet alleen, maer oock de Luypaerden ende Leeuwen, ja ooc noch wilder beesten, in haer uyterste noot en anghst tot de menschen haer toevlucht nemen.
    De mensch, segh ick, is voor al ’t geen hem roert, een stercke borght, een uyterste vry-plaats, en een vast plecht-ancker.
    Des menschen beeldenis alsoo afgemaelt hebbende, willen wy nu oock tot [p. B06] de ghestaltenis des Krijghs treden, en also een verghelijckinge maken.
    Laet u nu voorstaen, dat ghy siet veel Barbarische troupen der Ruyteren, die niet alleen met haer grimmigh ghelaet, maer oock met de bitsighe wreede stem den menschen een schrick aen jaghen: voorts dat ghy siet veel ghewapende slaghordens, gins ende weer in de breede velden verspreyt. Beeld u mede in dat ghy hoort het dreunende gekras der wapennen, de vreemde toon van so grooten hoop Soldaeten, de heesche hoorens, het nare trompet-gheschrey, het donderigh geluyt van’t geschut, en het vreeslijck geroep. Laet u noch al voorstaen dat ghy siet, het dolle aenvallen, de onmenschlijcke vlees-houwery, der doodt-slaenders wreetheyt, der verslagenen ellende, de hoopen der t’samen getorster dooden, de velden en rivieren gheverwt met het bloed der verslaghenen. Men siet oock veel-maels gebeuren, dat in sulcken staet wel twee broeders, twee swagers, jae twee vrienden haer swaerden ontblooten, om malkanderen wreedlijck te verslaen, want als de hittighe tooren in ’t Crijghsvolck d’overhandt neemt, slaet d’ander doot onaengesien hy van die selve noyt, noch met woorden noch met wercken gheterght is. In somma, dit treurspel steeckt soo vol grouwelen, dat mijn bloed alleen v