uaem of onbequaem gemaeckt: als nu dese instrumenten of werck-middelen beschadight zijn, soo en kan het ghemoedt zijn kracht van buyten niet betoonen. Chr. Ick weet wel, dat by de Ghenees-meesters ’t visch eten ten hoogsten verboden wort: maer het heeft onse voor-ouders anders ghedacht, den welcken de betamelijckheyt vereyscht na te volgen. Au. ’ t Was eertijts oock een deel der Gods-dienstigheyt, den Sabbath of rust-dagh niet te ontheyligen: maer boven dit wast noch meer, een mensch zijn leven op den Sabbath te behouden. Chr. Een yeghelijck lette hier in, op zijn saligheydt. Au. Ja so wy de H. Paulum hooren willen, moet niemant soecken dat zijn eygen is, maer elck, dat eens anderen is. Chr. Maer van waer komt ons dese nieuwe schriftgeleerde in dit bancket? van waer komt ons nieuwe meester soo onversiens henen? Mi. Om dat ick mette visschen niet wel over een kome. Chr. Wel hoe dan? wacht ghy u niet van ’t vleysch? Mi. Ja ick: maer al met on-wille, en tot mijn groote schade Chr. Die liefde verdraghet al. Au. ’t Is waer: maer deselve eyscht ooc heel weynig. Verdraegt sy alles, waerom en lijdense dan niet, dat wy die spijse genieten, dewelcke ons die Euangelische vryheydt toe-ghelaten heeft? Waerom lijden die gene, van den welcken Christus so dickwils sijne liefde gevordert heeft, dat soo veler menschen lichamen in doodtlijcke kranckheden gheraken, ende die zielen in ghevaer van de eeuwighe verdoemenis, om een saecke, die noch van Christo verboden, noch in sich selfs noodigh is? Chr. Als die noot yet anders vereyscht so hout die kracht van menschelijcke insettingen op, ende de wille des Wet-ghevers staet oock stille. Au. Maer d’ergernisse voor de swacken en houdt niet op. Het wroegen van eene vreesachtighe conscientie en houdt oock niet op. Eyndelijck, ten is niet openbaer genoegh, binnen welcke bepalinghen dese nootsakelijcheydt sich eyndight. Als dan, wanneer de visch-eter ziel-toogt? dan soudmen den stervenden ’t vleysch al te laet gheven. Of dan als de hitsige koortse, ’t geheele lichaem vermeystert heeft? Dit onderscheydt van spijsen en hadde so veel niet te beduyden. Chr. Wat soudt ghy dan willen voor gheschreven hebben? Au. Dat weet ick wel; wilde my slechts yemand ’t opperste seggen ende macht in Kercklijcke saken geven. Chr. Wat is dit te seggen? Au. Waer ick Paus van Romen, ik soud alleman tot ghestadighe matigheyt des [p. 333] levens vermanen, maer in sonderheydt omtrent de heylighe daghen. Voorts, soud ick ’t eenen yegelijcken vry stellen, te eten wat hy wilde, nae dat de gesontheyt zijns lichaems vereyschte, als hy ’t slechs matelijck en met danck-segginge gebruyckte: en ick soude mijn best doen, dat het ghene, ’t welck in sulcke vleeschlijcke onderhoudinghen vermindert wierde, mochte strecken tot vermeerderinge van ware Godvreesentheyt. Ch. Na mijn oordeel is dit so veel te seggen, als dat wy u wel Paus moghten maken. Au. Ghy lacht daerom: nochtans soude desen hals wel sterck ghenoech wesen om een dryvoudighe kroone te draghen. Chr. Maer wacht u, dat dese dinghen niet mede onder de Parische articulen geschreven worden. Au. Ja, al wat hier gheseght is, sal in de wijn gheschreven worden, gelijck het dan behoort in sulcke geselschappen. Maer wy hebben nu al ghenoegh van Gheestlijcke dinghen hier ghepraet: wy zijn hier nu over maeltijdt, ende niet inde Sorbone, of hooghe Schole te Parijs. Ch. Waerom souden wy onse vergaderinge niet moghen Sorbona noemen, daermen wel slorpt ende drinckt? Au. Laet ons dan drincken ende niet disputeren: op dat onse Sorbona niet veel meer van sure wilde appelen, als van ’t slorpen ghenoemt worde. Ch. Nu dan, mijne lieve gasten, ick bid u, dat ghy dese onse maeltijdt, al isse wat slecht, in danck wilt aennemen. Maeckt u eens lustigh en vrolijck, al is de portie gheringh ende matigh. Ick heb u in vryigheydt durven nooden, vertrouwende op uwe vriendlijckheyt. Uwe tegenwoordigheyt en geselschap is my niet alleen seer aenghenaem, maer oock gheneughlijck. De Gasten. Uwe maeltijdt, soete Christiane! houden wy om vele redenen lecker ende goet. Dit isser alleen berispens weert, dat ghy ’t noch ontschuldight: want ’t is heerlijcker gheweest, alst behoort. Want soodanighe maeltijdt oordeel ick sonderlinghe heerlijck ende kostlijck te wesen, die voor eerst van slechte gerichten, daer nae van vrolijckheydt, lachen, jocken, kluchten vervult is. Welcke dingen dese onse gheselschap niet ontbroken hebben. Ch. Maer van ’t ghetal der gasten komt my noch wat inde sin: welcker ghetal niet minder als drie, ende niet meerder als neghen, nae ’t segghen van Varro, behoort te wesen. Want daer zijn drie Goddinnen, die de ouden noemden Charitas ofte Gratias, zijnde voorstanderssen der beleeftheyt ende goetwilligheydt: ende daer zijn neghen Musae, of Sangh-goddinnen, bewinthebberssen der vryer konsten ende geleertheyt. Maer hier sie ick thien gasten, behalven de Jongh-vrouwen. Au. Ten konde niet cierlijcker komen. Wy zijn hier in al wat wijser als Varro selfs: want wy hebben drie schoone meysjens tot ons ghenomen, als drie Charites ofte jonst-goddinne. Daer nae, overmidts ghelooflijck is, dat Apollo nimmermeer van ’t gheselschap ende rey der Sangh-goddinnen behoort te wesen, noch ghescheyden is, soo hebben wy met recht den thienden gast daer by ghevoeght. Ch. Ghy hebt nae de wijse der dichters gesproken: was hier een Laurenboom byder handt, ick soude u een Laurier-krans op ’t hooft setten, op dat ghy also een ghekroonde Poët soudt wesen. Au. Waer ick met winter-roosen gekroont, so moght men my daer een name van gheven. Maer so veel eere en komt my niet toe: ick achte my der selver oock niet waerdigh. Ch. Wildy elck mijnenthalven so vele doen, als ick uwenthalven doen sal? De Gasten. Ja, wy willen geern. Ch. So sult ghy dan, d’een na d’ander, elck sijn roemer uytdrincken: volght mijn voorgang. Mida, dit brengh ick u voor eerst. Mi. Ick wachts gaern: ick sal ’t u niet weygheren. Ch. Ghy meughet voort d’anderen toebrenghen. Mi.Erasme. Ick brengh u desen beker half. Er. Ick wensch dat het u wel be- [p. 334] kome. Ch. Maer waerom staet de kroes stil? waerom gaet hy niet voort? wy hebben gheen wijn. Ghy schelvis hebt ghy gheen ooghen? loopt ras, en haelt noch twee quaerten van dien smaeck. Pet. Weest gegroet Erasme. Daer isser een voor de deur, die u begeert te spreken. Er. Wie isset? Pe. Hy segt dat hy Mori dienaer is: ende dat sijn Heer uyt Engelandt gekomen is, begerende dat ghy hem komt aenspreken: alsoo hy morgen metten dagh meent naer Duysch-landt te reysen. Er.Christiaen maeck de rekeningh, want ick moet scheyden. Chr. Ghy seer gheleerde Erasme! dese rekeningh sal ick wel maken. Ghy en behoeft u niet vergheefs mette rekeningh te quellen. Ick bedanck u, dat ghy u vernedert hebt in ons gheselschap te komen. Maer ’t moeyt my dat ghy van ons gheroepen wort, eer ’t spel uytghespeelt is. Er. Wat schorter aen, als dat ick segge vaert wel en klopt de handen t’samen? Ch. Wel aen wy sullent in’t goede nemen, alsoo ghy niet vanden Os op den Esel raeckt, maer van vrienden tot u allerbeste vrienden gaet. Er. Ick danck u insghelijckx dat ghy my, nae uwe vriendelijckheydt, mede tot dit gantsch lieflijck gheselschap ende gast-mael ghenoot hebt. ’t Gae u wel, mijn lieve vriendekens. Drinckt kloecklijck ende leeft soetjens t’samen. Ch. Hoort hier Dromo, Ghy sit al-te-mael ledigh: Lust yemandt yet meer? Gasten. Gantsch niet. Wy hebben onse ampt wel deghelijck ghedaen. Ch. Neemt dese spijse wegh, ende brengt hier boter ende kase. Langht hier ander teljoren. Neemt mijn mes op, dat ghevallen is. Giet wijn op de peeren. Hier sijn vro-rijpe moerbesien, by mijn huys gewassen. Ch. So veel te soeter sullense smaken, om datse inlandsche zijn. Siet daer geele pruymen, ende pruymen van damast, die* weynigh by ons ghesien worden. Siet hier soete appelen, siet hier een nieuwe soorte van appellen, welckers moeder ick met dese mijne handen ghezaeyt hebbe. Hier sijn neuten, kastanien allerley leckernije, die ons onse tuyn rijcklijck verleent. Aug. Maer hier ontbreken bloemkens. Chr. dat is een Fransche toebereydinge, die sulcke uytwendigheydt meest soecken, die minst kost. Wy luyden hebben sulcken aert of verstant niet. Aug.* Ghy vint niet by de Franschen alleen sulcke luyden, die daer sin hebben in ’t gheene minst kost. Ch. Maer hoort Augustine, meent ghy dat ghy u hier vry gedroncken hebt? Ghy zijt dien een halven pot schuldigh, die u toeghebraght heeft. Au. Hy heeft my al langhe met vreden ghelaten: hy heeft my die schult quijt ghescholden. Ch. Van waer neemt hy hem selven soo veel machts aan? Die Paus van Romen soude desen bandt naeuwlijcx ontbinden. Ghy weet de oude wet der Ghelaghen wel; Of drinckt, of gaet van hier.Au. Die magh vanden eedt ontslaen, diense ghedaen is, ende dien daer aen geleghen was, dat de selve ghehouden wert. Ch. Maer ’t gaet het gantsche gheselschap aen, dat de wetten onverbrekelijck ghehouden werden. Au. Wel aen dan, isset immers ’t onveranderlijck ghebruyck der Duytschen, soo wil ick de rest uytdrincken. Maer wat hebt ghy met my te doen? Ch. Ghy moet voor ons allen de kosten draghen. Waerom verschiet ghy u verwe? en vreest niet: ghy sultet wel doen konnen. Doet, dat ghy dickwils ghedaen hebt, dat wy door eenige fraeyigheyt geleerder uyt dese maeltijdt scheyden moghen. Want ghy weet wel, dat de Oude over het bancket van sommighe, gheneughlijcke propoosten plaghen met malkander te kouten.
Hier in dese t’samen-sprake zijn eenighe dinghen die niet in duyts konden ghestelt worden, overgheslaghen.
Daer in de manierlijckheidt, en Burgherlijckheydt der Gast- malen wordt aenghewesen.
Spudaeus, Apitius.
Spudaeus.
HOor, hoor, Apiti. Api. [...] Apit. Ghy seght my inder waerheyt [p. 336] van een spot-mael
[...]
aenspreeckt: [p. 337] ende ’tgeselschap met kortswijlige fabeltjens vermaeckt, so brengt allerley stoffe van saecken voor, die elck geern hoort, ende niemant tot zijn verdriet moet hooren. Spu. Wat stoffe noemt ghy dit? Ap. Daer zijn bysondere onderscheyden der verstanden, die ghy selfs best sien sult, ick sal in ’t ghemeen eenighe aenraken. Die Ouden vertellen gaern dingen, daer niemandt gheen gheheughenis van heeft, haer verwonderende over die tijden, inden welcken sy in voorspoet gheweest zijn. ’t Is den vrouwen aenghenaem, datmen haer de ghedachtenis van die tijden ververscht, alsse van de Jongh-mans ghevrijt zijn gheweest. De Schippers, ende al die verscheydene ende verre gheleghene Landen besocht hebben, vertellen gaern die dingen, over welcke sich een yeder diese noyt ghesien of ghehoort heeft, verwondert. Soo is oock, nae ’t spreeckwoort, de geheugenisse des gheleden ongelucx, seer vermaecklijck: wanneer slechs ’tgheleden ongheluck soodanigh is, waermede gheen schande vermenght is gheweest, als by exempel, ’tonghemack inden oorlogh, reysen, ende Schip-brekinghe gheleden. Eyndlijck, elck spreeckt gaern van zijn konst ende neeringh, ende van dinghen daer van hy verstandt heeft. Dit zijn vast ghemeene dinghen; also die bysondere gheneghentheyden nae een yeghelijcks aert niet konnen beschreven worden. Maer, ten exempel, d’een is geern ghepresen, d’ander wil voor een gheleert man ghehouden worden, d’ander voor rijck. Dese praet gaern veel, d’ander heeft weynigh woorden. Ghy sulter vinden, sommighe die stuur, sommighe die minlijck van zeden zijn. Daer zijn eenighe, die niet voor out willen aenghesien wesen; andere willen wel voor bedaechder ghehouden worden, alsse zijn, poghende in verwonderingh te komen, om dat se d’ouderdom soo wel draghen. Oock zijnder vrouwen die haer selven behaghen van weghen hare schoonheyt, andere zijn daer tegen vuyl ende leelijck. Alsmen nu dese sinlijckheyden weet, soo ist niet swaer sulcke propoosten voort te brenghen, die elck aenghenaem zijn, ende voor by te gaen, die moeylijckheydt veroorsaken. Spud. Voorwaer ghy hebt wel toeghenomen inde bancket-konst. Ap. Phy: had ick soo veel tijdts ende moeyte versleten in beyde Rechten, in de Ghenees-konst, ende in de kennis van Godlijcke saecken, soo veel ick in dese konst heb toeghebraght, ick soud al voor langhe den name ende eeren-krans van een Rechts-gheleerde, Ghenees-meester ende Godt-gheleerde ghekreghen hebben. Spu. Dat gheloove ick. Api. Maer op dat ghy u hier niet en vergrijpt, soo moet ghy u wachten, dat de praet niet al te langh-teemigh en valle, of niet en eyndighe op dronckenschap. Want ghelijcker niets gheneuglijckers en is, als wijn, soomense matigh drinckt; daer-en-teghen niets soo verdrietigh, als de selve, wanneer se boven behooren ghenuttight wordt: even al isset oock mette fabeltjes ende praetjes gheleghen. Spud. Ghy seght de waerheydt. Maer wat raet gheeft ghy teghen dit quaet? Ap. Als ghy merckt dat de dronckenschap onder den wijn begint te komen, soo snijdt by gheleghentheydt de propoosten af, ende brenghter een praet tusschen van andere stoffe. Te vergheefs, meen ick, soud ick u vermanen, dat niemandt over tafel zijn hertseer vernieuwt worde; al ist dat Plato oordeelt, datmen in geselschappen sommighe ghebreken sal verbeteren, overmits de wijn alsdan de droeffenis wegh neemt, en doet vergheten, soo men moght vertoornt zijn. Maer daer van moet ghy oock vermaent wesen, dat ghy u gasten niet al te dickwils aenspreeckt; al ist nochtans dat ick prijse, dat ghy somwijlen rontom gaende, dan dese, dan ghene soetelijck aenspreeckt. Want een goet Gast-onthaelder moet ghelijck als een wandelende Comedy spelen. Maer [p. 338] gheen dingh is soo ongheschickt ende onbetamelijck, als daer te verhalen, wat slagh van kost dit en dat zy, hoe konstigh deselve ghekoockt zy, hoe veel ’t ghekost heeft. Dit sal u oock vanden wijn gheseght wesen. Ghy moghtet oock beleefdelijck verkleynen, datter opgheset wort. Anders, als men ’t tractement al te seer verkleynt en ontschuldicht, doet men also veel, als of men daermede pronckte. ’t Is ghenoegh, twee of ten hooghsten driemael gheseght te hebben; neemt voor lief. Ist niet kostelijck ghenoegh daermede ick u onthale, soo is nochtans ’t herte ten vollen goet. Somtijts machmer van schimp en jock wat laten onder loopen, maer die niet bitter en stekende zy. Oock kan dat geen quaet doen, dat men altemets een yeghelijck in zijne tale aenspreeckt, maer kortjens. Ick had het in ’t eerste behooren te seggen, dat my nu noch eerst inden sin komt. Spud. Wat toch? Api. Soo’t u niet behaecht, de plaetsen doort lot om te deylen, soo siet dat ghyer drie, de blijgeestichste, kieset, die wel praten willen, van dese sult ghy den eenen boven aende tafel setten, den anderen tegen hem over, den derden in ’t midden, die de stilligheyt ende droeffenis der anderer gasten verdrijven. Indien ghy oock speurt, dattet geselschap, of door groote stilte droevigher, of door roepen ende krijten onghestuymiger is, of oock begint te twisten. Sp. Dat geschiet dickwils by ons: wat sal men dan doen? Api. Hoort hier dan, het gene ick door langhdurigh gebruyck bevonden heb. Spu. Ick hoor toe. Api. Brenght twee Camer-speelders of bootse-maeckers, die daer sonder gheluydt van woorden yet lachelijcx mettet handt-ghebaer vertoonen. Spu. Waerom sonder stemme? Api. Op datse altemael al evenveel gheneughts mogen hebben, so laetse of niet met allen spreecken, of in een soodanighe sprake, diese alle ghelijck weynigh verstaen. Maer alsse met seecker handt-spel spreken, soo sullen ’t al de gasten te ghelijck verstaen. Spu. Ick en verstae dit niet al te wel, dat ghy my daer seght. Api. Daer zijn ontallijcke dinghen, te weten (sy konnen vertoonen,) hoe ’t wijf metten man om de broeck vecht, of yet dierghelijcken, dat uytten daghelijckxschen loop des levens ghenomen is. En hoe het springhen en danssen drolliger gaet, hoese alle t’ samen meer vermakinghe sullen hebben. Dese speelders moeten half geck wesen: want anders die stapel-sot zijn, smijten somtijdts onvoorsichtlijck wat daer uyt, dat den anderen seer doet. Spu. Ick wensche, dat der brassers af-god u, Apiti! altijd soo ghenadigh wil wesen, als ghy my eenen ghetrouwen raedt ghegeven hebt. Ap. Ick salder ’t besluyt by voegen; of veel meer herhalen ’t ghene ick in ’t begin geseght heb, dat ghy niet al te bekommert zijt, om een yeghelijck te behaghen, niet in dese ghelegentheydt alleen (van maeltijden te houden) maer oock in ’t gantsche leven: ende alsoo sal ’t gheschieden, dat ghy te eerder alle man behaeght. Want in dit leven, is dit het alderbest, Gheen dingh te veel, of houd maet.
Daer in de Naem sonder Daedt gheheel wordt veracht.
Beatus, Bonifacius.
Beatus
GHegroet zy Bonifacius.Bon. [...] Bo. Wanneer nu hier by ons yemandt was, in de disputeer-konst wel ervaren, die ons fraeytjes beschreef, wat een Koningh, [p. 340] Bisschop, Overheydt, en wijsheydts-minnaer ware, misschien souden wy hier oock eenighe vinden, die de name liever souden hebben willen, als de daedt. Bon. Ja voorwaer: by aldien die geene een rechte Koning is, die na de Wetten ende billickheyt des volcx best, ende niet zijn eyghen bevordert: indien die Bisschop is, die t’eenemael sorghe draeght voor de kudde des Heeren: ende indien die een rechte Overigheydt is, die van herten het gemeene beste bemint: ende indien die een wijsheydts-minnaer is, die dese verganckelijcke goederen niet achtende, sich alleen bekommert om zijn gemoedt vroom ende deugdlijck te maken. Be. Daer siet ghy nu, hoe vele van sulcke exempelen ick soude konnen by een brengen. Bo. Ja seer vele. Be. Durft ghy nu seggen, dat alle dese gheen menschen zijn? Bo. Ick sorghe dat wy selfs veel eer de naeme eens menschen verliesen souden. Be. Maer, indien de mensch een redelijck dier is: hoe verre dwaelt dit vande redelijckheydt af, dat wy in die dingen, die meer gemacklijckheden, als goederen des lichaems zijn, en inde uytterlijcke dingen, die ’t geluck geeft, ende weder neemt, alst haer belieft, liever de sake selfs begheeren, als de name: ende inde waerachtige goederen des gemoeds de name meerder achten als de sake? Bo, Voorwaer ’t is een verkeert oordeel, alsmen ’t recht insiet. Be. Soo gaet het oock toe in ’t teghendeel. Bo. Ick luistere wat ghy segghen wilt. Be. Even alsoo moetmen oock oordeelen, van de namen der dingen, die men schouwen en vlieden moet, gelijck nu gheseght is van de namen der dinghen die te begeeren zijn. Bo. Het schijnt soo. Be. Want het is veel schrickelijcker een Tyran te wesen, als de name van een bloet-dorstigh heer te hebben. Ende indien een quade Bisschop, nae vonnisse des Euangeliums een dief ende moordenaer is, so behoortmen niet soo seer de namen, als de saecke selfs, voor grouwelijck te verwerpen. Bon. Dat betaemt voorwaer. Be. Maeckt ghy diergelijcken besluyt van de andere dinghen? Bo. Ick verstaet heel wel. Be. Is niet een yegelijck afkeerigh vande name van een sot? Bon. Jae ten hooghsten. Be. Soud nu die niet dwaes zijn, die met een gouden henghel* soud willen visschen; die een glas liever soud hebben als edel-gesteenten; die sijne Peerden meerder achtede als zijn huysvrou ende kinderen. Bo. Soodanigh een soude immers: sotter wesen als Tyribus selfs. Be. Sijn soodaghe niet, die inden krijgh loopen, om een hope van gheringhe winst, lichaem en ziele in ghevaer stellende: die besich zijn om groot goedt by een te vergaderen, daer sy nochtans na der zielen bloot zijn van alle goede wercken: die hare kleederen ende huysen vercieren, ende laten het ghemoedt vuyl ende op-ghepronckt blijven: die de ghesontheydt des lichaems anghstlijck gade slaen, ende ’t ghemoedt, dat met soo veel doodlijcke plaghen beladen is, versuymen: Eyndlijck die door de verganckelijcke wellustigheden deses levens de eeuwighe pijn hun selfs op den hals halen. Bo. De reden selfs doet ons bekennen, datse meer dan sot zijn. Be. En alhoewel de gantsche werelt vol is dan sulcke sotten, soo vindtmer nochtans nauwlijckx een, die de naem van een sot hebben wil, al ist, datse vander daedt niet vreemt en zijn. Bon. ’T is seker alsoo. Be. Voorts, ghy weet wel, hoe verhaet dat by alleman de namen eens diefs ende leugenaers zijn. Bo. Sy zijn seer ghehaet, ende oock niet sonder oorsake. Be. Ick bekent. Maer naedemael het ergher is als dieverije, eens anderen huysvrouw te beslapen, soo beroemen sich nochtans sommighe oock over de naem eens overspeelders: die evenwel teghen de name eens diefs wel souden ’t Sweert trecken. Bo. ’T gaet so met sommighen toe. Bon. Oock al ist schoon, dat vele op hoere-jagerye ende [p. 341] dronckenschap dronckenschap versot zijn, ende dat noch geern, ende in ’t openbaer zijn, so wordense nochtans toornigh, als sy dronckaerts ende swelgers genoemt worden. Bo. Dese, gisse ick, beroemen haer der daedt, ende verschricken voor het woordt, daermede de sake genoemt moet worden. Be. Maer geen name konnen wy qualijcker in onse ooren verdragen, als eens leughenaers. Bo. Ick kender, die dese schandelijcke by-naminge met de doot vergolden hebben. Be. Maer wilde Godt, datse alsoo seer de daedt selfs verfoeyden. Ist u noyt gebeurt, dat yemant, die van u wat gheleent, ende belooft had op sekeren dagh weder te gheven, zijn woort niet gehouden heeft? Bo. Menighmael; jae oock, als hy wel verscheyden mael een eed daer op ghedaen had. Be. Misschien en kondense niet betalen. Bo. Jase wel: maer sy achteden ’t beter te wesen, het geleende niet weder te gheven. Be. En is dit geen lieghen? Bo. Jae’t ghewisselijck. Be. Durft ghy sulcken schuldenaer wel also aenspreken: waerom lieght ghy my soo dickwils voor? Bo. Neen ick: ten ware dat ick bereyt was, om teghen hem te slaen. Be. Bedriegen niet even op sulcke wijse de Metselaers, Timmerlieden, Goutsmeden, ende kleermakers, ons dagelijckx, belovende yets tegens sekeren dagh, ende nochtans niet houdende, al waerder ooc veel aen gheleghen. Bo. Een wonderlijcke onbeschaemtheydt: Maer voegt hier by noch de Voor-spraken, die u haren dienst toe seggen. Be. Men kander noch wel zes hondert namen by doen, niemand nochtans van allen wil een leughenaer ghenoemt wesen. Bo. ’Tis over al vol van sulcke leugenen. Be. So en wil oock niemandt de naem eens diefs hebben, daerse nochtans niet alle vremt zijn van de saecke. Bo. Ick wilde dat ghy dit duydlijcker seydet. Be. Wat onderscheyd isser tusschen dien, die u goet uyt uwe kasse neemt, ende dien die een toe-vertrout goet versweert? Bo. Geen: dan dat die ghene oock schelmachtigher is, die daer berooft eenen, die hem alles goeds toe-vertrout. Be. Maer hoeweynigh zijnder, die weder geven ’tgene haer te verwaren betrouwt is? Of soo zijt weder gheven, soo en gheven zijt niet gheheel weder. Be. Ick meen wel datter seer weynigh zijn. Bo. Nochtans en soud niemandt onder die de name van een dief willen dragen, al schromen sy de saecke selfs niet. Bo. Gantsch niet. Be. Overleght nu eens, hoe’t gemeenlijck toe gaet, in’t bedienen van der Weesen goederen, inde Testamenten, ende gemaeckte giften in de uyterste willen ghestelt, hoe veelder wel hanghen blijft, aen de vingeren gener die de selve handelen ende uytdeylen. Bo. Dickwils blijftet daer wel al. Be. De dievery hebbense lief, maer het woord hatense. Bo. Gewislijck. Be. Wat nu die doen, die de gemeene middelen handteren, die ’t gemeene geldt erger maken, die dan door’t opsetten, dan door’t af setten des gelts, de middelen der Onderdanen verminderen, sulcks en is niet op’t nauste bekent: van ’tghene dat dagelijcks geschiedt, mogen wy wel spreken. Die wat leent, of gelt op neemt, met die ghedachten, dat, soo’t hem doenlijck is, hy’t nimmermeer weder wil gheven, hoe veel slimmer is hy als een dief? Bo. Men mocht hem listiger noemen, maer beter en is hy niet. Be. En al ist datter over al groote menighte van sulcke ghesellen is, soo en wil even wel niemandt de naem van een dief hebben. Bo. Godt alleen kent het hert: daerom heetmen sulcke by de menschen, in schulden-vervallen, ende gheen dieven. Be. Wat helpet, hoese voor de menschen ghenoemt worden, alsse slechts dieven zijn voor God? Voorwaer elck kent zijn eygen hert. Daerenboven, die veel schuldigh zijnde, even-wel schandlijck door brenght ’tghene hem toevalt; die in een Stad al ’tzijne verquist, en zijne schuldenaren bedrogen hebbende, vlucht in een [p. 342*] ander, ende soeckt vrienden, die hy oock bedriegen moghte, ende die sulck werck dickwils pleeght, gheeft hy niet ghenoegh te kennen, wat hy inde schilt voert? Bo. Meer als te veel. Maer soodanighe pleghent een schoon verwtjen aen te strijkcn, datse doen. Be. Hoedanighen? Bon. Sy segghen, dat sy met groote hansen, jae met Koninghen dat ghemeen hebben, te weten, veel ende aen velen schuldigh te wesen: ende die dan van dien aerd ende sin zijn, poghen daer na, dat sy voor voor Edel-lieden mogen aenghesien wesèn. Be. Tot wat eynde doch? Bo. ’t Is wonder om seggen, hoe veel sy wel meenen dat een Adelijcke Ridder wel vry staet. Beatus. Maer door wat recht of wetten? Bo. Door geen andere, als na welcke de Admiraels van de zee aen tasten al ’t ghene, dat door schip-brekinghe aen land geworpen is, al ist dat het sijn eyghen Heer bekent is.* Ende na welcke wetten andere seggen, dat haer toekomt, al watse by een dief of straet-rover bevinden. Be. Sulcke wetten souden de dieven selfs wel konnen maken. Bo. Sy souden’t oock doen, konden syse staende houden: en sy souden yet weten voor te brengen om ’t selve te ontschuldigen, als se maer d’oorloge aen seyden, eerse begosten te stelen. Be. Wie heeft sulck recht meer de ruyter, als den voetknecht gegeven? Bo. De gonst des oorloogs Want alsoo wordense totte oorloge geoeffent, op datse te veerdigher moghen wesen om den vyandt te plonderen. Be. Ik meen, dat de Coning Pyrrhus sijn volck ten oorloge geoeffent heeft. Ba. Neen hy, maer die van Sparta.Be. Laetse aende galgh varen met hare oeffeninghe. Maer van waer komt dese name van soo grooten voor-deel? Bo. Sommighe krijgense van haer ouders, sommige kopense voor ghelt, eenighe nemense haer selven aen. Be. Machse elck een aen hem trecken? Bo. Jae, als maer de manieren daer na gestelt zijn. Be. Welkce? Bo. Als hy slechts niet goets doet, als hy kostelijcke kleederen draeght, de vinghers vol ringhen heeft, dapper hoereert, staegh dobbelt en speelt, de troef-speelen hanteert, sijn tijdt in dronckenschap ende wellust toe-brenght: als hy oock van gheen slechte saken spreeckt maer veel van kasteelen, slachtingen, krijgh ende oorlogen snorckt, ende in somma, als is hy maer een groote poffer ende blaser. Sulcke lieden nemen die macht by haer selfs, om d’oorloogh t’ontsegghen, wiense willen, al en hebbense niet een voed erfs. Be. Gy seght my van Ridders, die ’t houten peert (dat is, de pijnbanck) wel weert waren. Maer soodanighe zijjnder veel in Sicambria.
Cyclops Euangelio-phorus, Of De Euangelie-Dragher.
Dat is:
De snorcker van ’t Euangelium, daer doch niet euan- gelisch in ’t hert is.
Cannius, Polyphemus.
Cannius.
WAT mach Polyphemus hier jagen? Po. Vraeght ghy wat ick hier jage, sonder Honden ende Swijn-spriet. Can. Misschien eene van de boschgoddinnen? Po. Ghy hebt wel geraden. Siet daer het jaghers-net. Can. Wat sie ick nu? Bacchus met een Leeuwen huyd omkleet: Polyphemus met een boeck: De sogh met een gulden hals-bandt? Po. Ick hebbet boeckjen niet alleen met Safferaen-verwe aen-ghestreken, maer ooc met Vermilioen ende Lasuur. Ca. Ick en segh u van geen Saffraen, maer ick heb wat in ’t Griecksch gheseght. ’T schijnt een boecxken te wesen van den krijghs-handel: want ’t is met knopen, plaetjens, ende koperen ringhskens versiert. Polyph. Besiet het van binnen. Ca. Ick siet wel. Voorwaer ’t is een heel moy boecxken. Maer ghy hebt het noch niet ghenoegh opgepronckt. Po. Wat ghebreeckter aen? Ca. Ghy souter u wapen laten op setten? Po. Welcke? Can. Het hooft van Silenus, uyt een ton kijckende. Maer waer van handelt dit Boeck? van de drinck-konst? Po. Dacht u dat ghy onverhoets eenighe Gods-lasteringhe uytwerpt. Can. Wat dan? Isset wat gheestlijcx? Po. Iae ’t, so datter oock niet heyligers en is, namelijc het Euanlium, of blijde tijdinghe van Christo. Can. God behoed ons! Wat heeft Polyphemus met het Euangelie te doen? Po. Hoe vraeght ghy dus? Wat heeft een Christen met Christo te doen? Can. Ick en weet het niet; alleen dat my dunct dat u de Hellebaerde beter soude passen. Want indien my yemandt onbekent in sulcken habijt ende ghedaente op de zee tegen quam, ick soude meenen datter een Zee-roover ware, ende soo hy my in een bosch ontmoetede, ick soud hem voor een Straet-schender of Moordenaer aensien. Po. Maer! even dit leert ons het Euangelium, dat wy niemant nae den ansien sullen oordeelen. Want ghelijck menighmael onder een asch-grauwe [p. 344] rock of Monicks-kap een wreet ende bloedt-dorstigh herte verborghen leydt: Also kan oock wel een geschoren hooft, ghekrolden baert sture wijnbrauwen, wreet siende oogen, een pluym op den hoedt, een Soldaets-paltrock en doorsneden broeck, een Euangelisch of Christelijck hert bedecken. Ca. Waerom niet? Somtijts schuylter een Schaep onder een wolfs-huyt: en soomen Aesopi faleltjens ghelooven mach, een Esel schuylt wel in een Leeuwen huyd. Po. Ja ick kender wel een, die een Schaep op ’t hooft draeght, maer een Vos in ’t hert. Dien wenschte ick gheern, dat hy soo goede vrienden hadde, als hy wel swarte ooghen heeft: ende dat hy so wel verguldt worde, als hy verwe wel heeft, die tot het vergulden bequaem is. Ca. Indien die een schaep op den hoofde draeght, die een hoed van schapen leer op heeft: hoe swaer geladen gaet ghy dan, die te ghelijck een schaep en de vogelstruys op ’t hooft draeght? Daerbeneffens, doet die niet veel ongherijmder, die ee vogel op ’t hooft en een esel inde borst draeght. Po. Ghy bespot my nu. Ca. Maer de sake sal wel gaen, wanneer ghy van ’t Euangelie so wel wederom verciert wort, als ghy nu dit boeck met allerhande strayigheden verciert hebt. Ghy hebt het met schoone verwen aenghestreken, God geve, dattet u met goede manieren verciere. Po. Ick sal mijn beste doen. Ca. Ghelijck ghy pleeght. Po. Maer alle bespottinghe varen latende, (seght my) of ghy die gene so veroordeelt, die ’t Euangelie-boeck met haer om draghen? Ca. Neen ick [?]rouwen. Po. Wel, dunct u dat ick de kleynste van allen ben, of wel ruym een Esels-hooft langer als ghy? Ca. Ick en meen niet dattet so veel soud schelen, wanneer een Esel de ooren op stack. Polyph. Ghewislijck nochtans een Ossen-kop. Ca. De verghelijckinghe behaeght my: maer ick heb gheensins geseyt, dat ghy de kleynste zijt. Po. Wat onderscheydt isser tusschen een schaep en een ey. Ca. Wat onderscheydt isser tusschen den middelsten en kleynsten vingher? Po. De middelste is langher. Ca. Wel gheseydt: wat onderscheydt is er tussen Esels, ende wolfs ooren? Po. Wolfs ooren zijn korter. Ca. Ghy hebt recht. Po Maer ick pleghe langhe ende korte dinghen, met de spanne ofte elle te meten, niet met ooren. Ca. Wel dan, die Christum ghedragen heeft, is Christoffel ghenoemt: ghy moet voor Polyphemus genoemt worde, Euangeliophorus, om dat ghy ’t Euangelie draeght. Po. En meyndy dat het gheen heyligh werck sy het Euangelij te dragen? Ca. Neen, ten ware dat ghy soud willen mede bekennen, dat de Esels seer heyligh zijn. Po. Hoe soo? Ca. Want een alleen is sterck ghenoeg om 3000. Sulcke boecken te draghen: ende ick meen, ghy soud sulcken werck niet te swack wesen, waert ghy wel ghetoomt ende ghesadelt. Po. en ware niet ongherijmt, datmen een Esel heyligheydt toeschreef, overmits hy Christum ghedraghen heeft. Matth. 21. Ca. Sulcke heyligheyt en misgun ick u niet. Ende, soo ghy wilt, sal ick u eenige over-blijfselen van dien Esel gheven, op welcken Christus gereden heeft, op dat ghyse meught kussen. Po. Ghy sult my een seer aenghename vereeringhe doen. Want die Esel is door ’t aenroeren des Lichaems Christi gheheylight geweest. Ca. Maer die Christo Kinneback-slaghen ghegheven hebben, die hebben hem oock aengheroert. Po. Maer segy my in ernst, ist gheen Godsaligh werck, ’t Euangeli-boeck by sich te draghen? Ca. ’T Is een goet werck, wanneer maer gheen gheveynstheyt daer by is, ende alst van herten gheschiedt. Po. De gheveynstheyt mach na de Monicken gaen: Wat raeckt de huychelrye een krijghsman? Ca. Maer seght my voor eerst wat gheveynstheyt zy. Po. Alsmen van buyten yet anders vertoont, alsser in ’t hert [p. 345] schuylt. Ca. Maer wat wil dit omdragen van ’t Euangelie-boeck seggen? Beduytet niet een Enangelisch leven? Po. Ick meen jae. Ca. Wanneer van ’t leven met het boeck niet over een komt, is dat geen gheveynstheydt? Po. ’t Schijnt jae. Maer wat is eyghentlijck ende te recht het Euangelie-boeck by sich draghen? Ca. Sommighe draghen ’t in de handen, ghelijck de Minne-broeders de reghel van haren Patroon Francisco: ende dat konnen oock de slepers ende draghers te Parijs, oock de ezels ende paerden. Daer zijn andere, die ’t in haren mond om dragen, nerghens van sprekende, als van Christo ende den Euangelio: ende dit is d’ aert der Pharizeen. Sommighe dragen ’t in ’t hert. So draeght die van ’t Euangelij te recht ende metter daet, die ’t inde handen, mond, ende herte draeght. Po. Waer zijn sulcke? Ca. De dienaers inder kercken, die ’t boeck dragen, daer uyt het volck leeren, ende in ’t hert hebben. Po. Al hoewelse niet alle heylighe menschen zijn, die ’t Euangeli in ’t hert dragen. Ca. Ghebruyckt teghens my geen bedrieghers-streken. Niemandt draeght het in ’t hert van die ’t van herten bemint. Niemand beminnet oprechtelijck, als die ’t Euangelium in zijn leven en wandel uyt-druckt. Po. Dese spits-vinnigheden en kan ick niet begrijpen. Ca. Maer ick sal ’t u wat plomper seggen. Soo ghy een vlesse met Bearnsche wijn droeght op uwe schouders, wat was het anders als een kast? Po. Niet anders. Ca. Soo ghy nu de wijn inde mond naemt, ende dadelijck wederom uyt spoogh? Po. ’T soude my niet helpen: al hoe wel ick dat niet pleghe te doen. Ca. Maer of ghy hem, gelijck ghy pleeght, rijckelijck dronckt? Po. Gheen heerlijcker drinck ter werelt. Ca. ’T gantsche lichaem worter warm van, ’t aensicht roodt, d’ooghen sien daer vrolijck van. Po. Ja heel en al. Ca. Soodanigh yet isset Euangelie, als ’t binnen in ’t hert ghelaten wordt, want als dan vernieutet de gantsche ghedaente des menschen. Po. Dunckt u dan, dat ick niet Euangelisch genoegh leve? Ca. Dese vraghe en sal niemandt beter op lossen en beantworden, als ghy zelfs. Po. Soomen ’t met een byle mochte doen. Ca. Of u yemandt in uwe aensicht een leughenaer of dronckaert noemde, wat soud ghy doen? Po. Wat ick doen soude? Hy soude vuystloock eten. Ca. Maer of u yemandt met een vuyst in ’t aensicht sloegh? Po. Ick soude hem voor dien vuyst-slach den kop af houwen. Ca. Maer u boeck leert, dat ghy voor een smaet-woordt sult minlijcke woorden weder gheven, ende den ghenen die u op de rechte kinneback slaet, oock den slincken toe houden. Po. Ick haddet ghelesen, maer ’t was my uyt den sin gegaen. Ca. Ick denck wel, dat ghy dickwils bidt. Po. Dat is de wijse der Pharizeen. Ca. Dat is Pharizeeuschs, langhe, en maer gheveynst de ghebeden te maecken. Maer u boeck leert, datmen altijdt bidden sal, maer van herten. Po. Nochtans bid ick al te mets. Ca. Wanneer? Po. Alst my in de sin komt, eens of tweemael in de weke. Ca. Wat bidt ghy dan? Po. ’t Gebedt onses Heeren. Ca. Hoe menighmael? Po. Eenmael. Want het Euangelij verbiedt veel woorden te maken ende een dinck dickwils te snateren. Ca. Kondy het Onse Vader wel met aendacht tot den eynde toe uytbidden? Po. Ick heb het noyt besocht. Ist niet ghenoegh dat ick ’t met den monde spreke? Ca. Dat en weet ick niet: in allen gevalle Godt en hoort niet van de stemme des herten. Vast ght oock dickwils? Po. Nimmermeer. Ca. Maer uwe boeck prijst het bidden en vasten. Po. Ick soudet oock prijsen, indien de Maghe niet wat anders eyschte. Ca. Maer Paulus seght datse Jesu Christo niet en dienen, die haren [346] buyck dienen. Eet ghy alle dage vleesch? Po. Ja, alst my gegheven wordt. Ca. Maer sulcke grofheydt ende sterckte des lichaems, den kampvechters betamende, konde oock wel hoy ende met basten van boomen onderhouden worden. Po. Maer Christus heeft geseyt, dat de mensch besmet en wort van die dinghen, die inden mond gaen. Ca. ’T is waer, wanneer ’t matigh, ende sonder erghernis te gheven gheschiedt. Maer Paulus, een Discipel Christi zijnde, wil liever hongher sterven, als zijnen swacken broeder met zijne spijse ergeren: ende vermaent ons tot zijn erempel, op dat wy alle ende in alles moghen behaghen. Po. Paulus is Paulus, ende ick ben ick. Ca. Maer ’t is Aegonis (ofte eens Herders) werck de Beyten te weyden. Po. Ick wildse liever eten. Ca. Ghy wenscht u wat goets: Ghy sult eer een Bock als een Geyte worden. Po. Ick heb van ’t eren ghesproken, ende niet van te wesen. Ca. ’T is propertjes gheseydt. Maer geeft ghy oock den armen geern? Po. Ick en heb niet te gheven. Ca. Maer ghy soud wel wat hebben te gheven, wanneer ghy nuchteren leefdet, ende neerstight arbeydet. Po. De ledigheyt is soo soet. Ca. Houdt ghy de Gheboden Gods? Po. Dat is seer swaer. Ca. Biecht ghy oock de sonde? Po. Christus heeft voor ons betaelt. Can. Waermede betuyght ghy dan, dat ghy het Euangeli bemint? Po. Dat sal ick u segghen, Een seker Franciscaner Monick en hield nimmermeer op van den Predick-stoel te smaden op ’t nieuwe Testamen van Erasmus. Doen gingh ick alleen by hem, sloegh mijn slinckerhant in zijn hayr, mette rechterhandt schermde ende vocht ick, ende sloegh hem lustigh blauw, dat hem het aensicht swol. Ca. Wat seght ghy toch? Is dit niet wel het Euangelium voorstaen? Polyph. Daer nae heb ick hem van zijn sonde vry ghesproken, slaende hem dit selve Boeck dry mael op den kop, dry buylen maeckende, in den name des Vaders, Soons en heyligen Gheests. Ca. Dit was fijntjes na het Euangelium. Dat heet, het Euangelium met het Euangelium verdedighen. Po. Daer quamer een van deselven ordre toe loopen, die noch mate noch eynde gebruyckte van tegens Erasmum te schelden. Ick door eenen Euangelischen yver ontsteken sijnde, heb hem gedwongen, dat hy met ghebogene knyen om vergiffnis moste bidden, ende bekennen, dat, al wat hy gheseyt hadde, hy door des duyvels in gheven uyt ghesmeten hadden: ende hadde hy ’t oock niet gedaen, die Hellebaert was hem op zijn kop gheslagen gheweest. Mijn aensicht was gelijck als Mars pleegh te wesen, wanneer hy toornigh is. Dit is in tegenwoordigheydt van sommige ghetuygen geschiedt. Ca. My verwondert dat die mensch niet datelijck ghestroven is. Maer, om voorder te gaen: leeft ghy oock in kuysheyt? Po. Dat sal ick misschien doen, als ick oudt gheworden ben, Maer wildy, dat ick u de waerheydt biechte, Canni. Ca. Ick en ben gheen Priester, wilt ghy biechten, soo soeckt u een ander. Po. Ick biechte Godt: maer dat beken ick by u, dat ick Noch geen volmaeckt Euangelisch man ben, maer een vande gemeene hoop. Wy hebben vier Euangelien. En wy Euangelische soecken voornamelijck vier dingen, namelijck, dat onse buyck wel versorght worde, dat wy gheen gebreck en hebben aen die dinghen, die beneden den buyck zijn, daer na, dat wy ghenoegh hebben om van te leven, eyndelijck, dat ons moghe uyt staen te doen, dat ons lust. Als wy dese dinghen naer onse wille hebben, so roepen wy in ’t gelagh, jo triumph! Jo Pean! Het Euangelium komt, Christus heerscht. Ca. Dat is een wulps en heydens leven, ende geen Euangelisch. Po. Ick en ontkent niet. Maer ghy weet dat Christus almogen- [p. 347] de is: hy kan os haest in andere menschen veranderen. Ca. Ja oock wel in verckens. ’T welck ick wel achte eerder ende lichter te sullen geschieden, als in vrome mannen. Po. Wilde Godt datter gheene ergher inde werelt waren, als verkens ossen, esels, ende kemels.
[...]
ren, de Schriftgeleerden maken sluytreden, de Monicken lopen de gantsche werelt door, 't volck raest, ende Erasmus schrijft samen-sprekinghen. Eyndlijck, daer er ghebreeckt gheen plaghe meer, honger, dorst, rooverije, oorloghe, pest oproer, ghebreck van eerlijcke dinghen. Gheven nu dese dinghen altemael niet ghenoegh bewijs, dat he eynde des werelts na by is? Ca. Maer van al dit quaet welck is u het moeyelijckste? Po. Raet het. Ca. Dat de, Spinne webben in uwe borse woonen. Po. Ick moet nimmer saligh zijn, soo ghy 't niet gheraden hebt. Ick kome nu versch van den drinckbanck: Als ick nuchteren ben, sal ick eens met u praten, so het u belieft, van eht Euangelium. Ca. Wanneer sal ick u eens nuchteren sien? Po. Als ick het eens wesen sal. Ca. Wanneer sult ghy het wesen? Po. Als ghy my so sien sult. Daer tusschen moetet u wel gaen, lieve Canni.Ca. Ick wensch u wederom, dat ghy wesen mooght, ghelijck ghy ghenoemt wort. Po. Op dat ghy my in vriendschap niet te boven gaet, soo wensch ick dat Camnius aen de kanne nimmermeer gebrek lijde van 't gheene daer hy zijnen toename van heeft.
Quirinus.
LEERT wat, seydt Cato, maer van den Gheleerden. Daerom begeer ick van u, lieve Uytenhoven, als van mijn Leer-meester, wijs te worden, om wat oorsaecke de oude Priesters geboden hebben, dat de Geestelijcke persoonen lange Tabbaerden souden dragen, dat is, die hun tot op de enckels hingen. Ca. Ick meen, om tweederley oorsaecken. Eerstlijck, om der schaemte halven, op datter niets bloodts aen ’t lichaem sich soude door den oogen laten sien. Want in voortijden en was sulck slagh van broecken niet gevonden, daer mede men nu het lichaem vande zijden tot beneden opte voeten bekleedt, soo en ghebruicktmen oock in ’t gemeyn sulcke onder-hosen ende boxen niet. Om dier oorsaken halve ist schande, dat de vrouws-persoonnen korte kleederen ghebruycken, op dat so vele te meer de vroulijcke schaemte ende eerbaerheydt bewaert worde.
[...]
Qu. De Poëten mogen spreken soo’t [p. 349] haer lust. Want by haer heeft de Bergh Tmolus ooren: En sy segghen dat het schip Argo heeft ghesproken, ende eycken-boomen gedanst, als Orpheus ende Amphion de steenen ende boomen met hare Musijck hebben doen beweghen. Ca. Uwe Aristoteles* had u dat ooc wel konnen leeren, datter halve kooten zijn, seggende dat soodanighe by de Lochsen gevonden worden. Hy segt noch meer, dat de Leeuwen yet hebben in plaetse vande kooten, maar ghelijck als ghekromt zijnde, dat hy noemt labyrintschwijse. Plinius verklaert het met een woort, dat soo veel, als krom ende ghedraeyt heet. Eyndlijck, alwaer de beenderen aen malkanderen gevoeght worden, om de bequamigheyt des buygens, daer verghelijckt sich het holle, mettet ghene dat uytsteeckt, ende de deelen zijn onderlinghe versien, met slibberige ende glat weeck-been, ende ghelijck als met een korst beworpen, op datse sich door’t onderlinghe aenroeren ende wrijven niet en beschadighen; ghelijck dezelfde Aristoteles sulckx leert. In sulcken is bynaest yet, dat van de ghelijckenis ende het ghebruyck eens koots niet en verschilt, ghelijck aen ’t benedenste deel der scheene, by de hiel of hacke, alwaer de bucht des gheheelen voets is, steekt yet ter zijden uyt, eenen koot ghelijck zijnde, ’t welck die Griecken Sphyron noemen, dat is, een aenklauw.
Wederom, inde knye-bucht isser yet datse een knokel noemen. Yet dierghelijcken sietmen oock aende heupe, ende aende schouderen, eyndlijck oock in de t’samen-voeginghen der vingeren aende handen, ende teenen aende voeten. En op dat u dit niet vreemt en duncke, soo ist, dat de Griecken ’t woort Astragolos of koote, segghen oock by velen ghepast te worden op eenighe beenders, metten welcken de rugh-graet aen malkander gesloten wort, insonderheyt aende neck. Maer overmits Aristoteles schrijft, dat de voorste beenen den beesten ghegeven oock zijn totte rassigheyt, en datse over sulcx daer in geen kooten hebben: de achterste tot vastigheyt, alsoo de swaerte* des lihaems nae die deelen sinckt; ghelijck oock mede tot sterckheyt van die dieren, die mette hielen achter uyt slaen. Als nu de Poët Flaccus wil aenwijsen, dattet spel niet afghebroken, maar ten eynde toe uytghespeelt sy, soo seght hy dattet op een vaste onbeweeghlijcke koote ghestaen heeft. En hy en ghebruyckt het woordt koote vande speelen in geen ander sin, of gewoonte dan spreken, als ghelijck wy plegen het woordt hacke of hiele voort achterste van ’t boeck, ende navel voor midden te ghebruycken. Qu. Voorwaer ghy verklaert dit als een geschickt Grammaticien of Letter-konstnaer. Ca. Maer op dat ghy’t te meer ghelooft, so segh ick, dat de Griecxsche woort-verklaerders, het woort Astragalus, (dat een koote betekent:) sijne benoeminge geven van een seker woort strepho, ’t welck heet, ick keere om; en vande letter a die altemets yet aftreckt ende ontkent, (by een ander woort geset zijnde) omdat een koote niet ghebuyght kan worden, maer onbeweeghlijck is. Hoewel andere liever willen, dat astragalus also door het tusschen setten der letter r gheseght is, voor astagalus, om dat een koote door dien hy so licht omwentelt, niet staen en kan. Qu. Op dese maniere maghmen wel meer dingen daervan raden. Het ware slechter te segghen, ick en wetet niet. Ca. Dese gissinghe sal soo heel ongherijmt niet schijnen, alsmen sal ghedencken, hoe groote duysternisse dattet is inde ondersoeckinghe vanden oorsprongh der woorden; en datter inde saecke selfs* gheen strijt en is: ’t welck blijcken sal, alsmen ’t wat naerder insiet. Een koote is rondt en bequaem om sich te draeyen, maer soo nochtans dat hy het selve deel daer aen hy vast is, stercker maeckt om te staen. Daer nae bindt hy het eene been aen ’t ander, dat [p. 350] het niet lichtlijck kan los ghemaeckt worden. Qu. Ghy soud met u schoon sprekens-konst wel licht yemand konnen bedriegen, als ick wel mercke, soo’t u maer lust. Ca. Maer de benoeminge des woorts en behoeft ons niet veel te quellen. Want ’t ghene de Griecken teghenwoordigh astragalus noemen, dat hebben de Oude, onder welcken de Poët Callimachus is, astrion ghenoemt, welcke beyde een koote te betekenen: van’t eene komt het woort astragalizein, van ’tander, ’twoort astrizein, beyde beteeckenende met kooten speelen. Qu. Wat isset dan, ’t welck sy eyghentlijck een koote noemen? Ca. ’t Is het tselve, daer die meysjens nu mede spelen: in d’oude tijden wast der jongers spel, ghelijck het spel mette noten. Daer van ist spreeckwoordt by de Griecken ghekomen: Hy is toornigh om zijn kooten. Waer mede sy te kennen geven, dat yemant om een nietige ende lichtveerdighe saecke toornigh is. Horatius maeckt oock elders ghewach van dese, als hy seght: Ghy sult geen Coningh in’t wijn ghelach worden door ’t lot der kooten. Eyndlijck schijnt hier van ghekomen te zijn, ’tgene een seker Lacedaemonier seyde; Datmen de kinderen met kooten moest bedrieghen: maar de mannen met eeden. Sulcken koot seghtmen datter in gheen dier ghevonden wort, ’twelck een heele klauwe heeft, behalven een Indische een hoornde Ezel, of welckers voeten in vele tenen of klauwtjes ghespleten zijn, soodanighe zijn de Leeuw, de Lupaert, de Hondt, de Ape, de Mensch, en een voghel ende meer andere. Maer die een gespleten klauw hebben, die hebben vast doorgaens een koot, ende ghelijck ghy wel geseyt hebt, inde achterste beenen. De mensch alleen heeft om tweederley oorsaecken ghene kooten: eerstlijck, om dat hy twee-voetigh is: daer nae, om dat sijne voeten in vijf teenen gheklooft zijn. Qu. Dit heb ick dickwils ghehoort. Maer ick wenschte wel, dat my de ghedaente ende ghelegentheydt eens koots beschreven wierden, want van dit spel hebben nu de kinders oock een walgh; maer sy begheeren oock de teerlinghen, kaerten, ende andere manlijcke spelen te hanteren. Ca. ’t En is gheen wonder, naedemael sy oock inde Theologie of ondersoeckinghe der Schrift dringen. Maer alwaer ick een Sterre-kijcker, Schilder of Beeldt-maecker, ick en soude u de ghedaente eens koots niet beter konnen voorstellen, als by de koot selfs: ’t en ware dat ghyse liever door letters of woorden wildet beschreven hebben, ghelijck sy pleghen. Qu. Hebt ghyer een? Ca. Kijck, daer isser een van een Schaep uyt het rechter been. Ghy siet maer vier zijden; daerder in een cubus ende teerlingh sesse zijn, indien ommeloop vier, ende onder en boven twee. Qu. ’t Is so. Ca. In een koot, overmits het bovenste ende onderste deel krom t’samen loopen, en zijn niet meer als vier zijden, waer van ghy d’eene siet ront te wesen ghelijck een rugghe.Qu. Ick siet wel.Ca. Datter recht tegen over is, heeft eenighe holligheyt. Dit noemt men op den buyck, of een stovende koot; ’t ander, op den rugh, of een vijstende koot. Wanneer ’t hol van de handt nae de aerde ghekeert is, dan soudmen ’t stovende moghen noemen, of opwaerts ghebogen, en soo men die selve omghekeert vijftende, of nederwaerts gebogen. Alhoewel de Poëten ende tael-mans dese woorden somtijts misbruycken: het welck dese sake evenwel niet aengaet. Qu. Dit hebt ghy ons al moytjes en nae ’t leven voor ooghen afghebeelt. Wat onderschept isser nu tusschen d’ander twee zijden? Ca. D’een is een weynighsken uytgheholt, op datse in’t been passe, daerse vast aensit: d’ander [p. 351] en heeft bykans niet hols, ende is wat minder ghewapent met een kleet van weeck-been, maer wordt slechts mette senuwe ende huyd bedeckt. Qu. Ick siet wel. Ca. De stovende zijde en heeft geen senuwen, maer in ’t holle vande vijstende zijde is een seeckere senuwe vast, gelijck aen ’t hoogste eynde vande rechter zijde, ende aen ’t onderste vande slincke. Qu. Ghy seghtet duydlijck: maer hoe sal ick den rechte van de slincke onderscheyden? Ca. Dat vermaent ghy wel: want ick heb u qualijck gheleert, ten sy dat ghy de koot van ’t rechter been verstaet: ick salt dan bescheydentlijcker segghen, en sal u met eenen het sitten des selfs aenwijsen, alsoo ghy begheert hebt. De koot is in ’t buyghen van de knye aen ’t achterste been beneden heupe. Qu. Vele meenen, datse dicht by de voet is. Ca. Sy doolen. Datmen eyghentlijck de koote noemt, is in de achterste schinckel inde buyging. Tusschen uwen voet en de knye, is de scheen. Qu. Soo meen ick. Ca. Achter de knye is de bucht. Qu. Ick seg oock so Ca. Want die buygingh die de mensch aende elleboghe heeft, soodanighe hebben de vier-voetighe beesten aende achterste beenen: alleen de Ape daer van uytghesloten, die schier een half mensch is. ’t Gene dan dat de knye aen ’t neerbeen is, dat is de elleboge aende armen. Qu. Ick begint te begrijpen. Ca. So komt dan d’eene bucht met d’ander over een. Qu. Ghy wilt seggen inde voorste ende achterste beenen? Ca. Ghy hebt recht. In die knye-boogh dan, die met d’ander over een komt, die achter de knye is, staet de koot recht overende, alsset best staet, wiens opperste ende laegste deel, sich soetjens om-kromt, alhoewel niet op eenerley wijse. Want het bovenste wort ghelijck als een hooren omgekromt: daerom noemtet oock Aristoteles hoornen, ende Theodorus verklaert het met het woordt dat een Spriet betekent, by dewelcke de stovende zijde sich vernedert, d’onderste zijde en heeft niets desghelijcken. Qu. Ick siet volkomen. Ca. Die zijde dan, die nae de voorste beenen siet, noemt Aristosteles neerwaerts gebogen, ende die daer tegen over is, opwaerts gebogen. Wederom zijnder twee zijden, welckers eene, binnenwaerts siet na ’t achterste been, te weten, het slincker of rechter, d’ ander siet na buyten. ’t Ghene dat na binnen siet, noemt Aristoteles colon, dat is, het lit; dat nae buyten, ischion, dat is, de heupe. Qu. Ick siet met mijn ooghen. Nu rester noch, dat ghy ons seght, welck eertijts de wijse geweest is met kooten te spelen. Want het spel dat men seght by onse tijden in ghebruyck gheweest te zijn, en heeft niet ghemeens met het gene, dat wy by d’oude Schrijvers van dese soorte van spelen vinden. Ca. En ’t kan wel wesen, dat, gelijcmen hedensdaeghs de troef-bladeren en dobbel-steenen tot menigher hande spelen misbruyckt, also oock niet eenderley manieren van met kooten te spelen by den ouden gheweest is. Qu. ’t Is waerschijnlijck dat ghy segt. Theodorus Gaza, of, als hem andere liever noemen willen, van Thessalonica, oversettende ’t tweede boeck Aristotelis van de nature der dieren, seght, dat de zijde des koots, die na buyten dwers siet, de Hond genoemt wort, ende die na binnen nae ’t ander been, Venus. Maer dit heeft hy van ’t zijne daer by gedaen. Maer, also ’topenbaer is, dat van anderen dit een Venus-worp ghenoemt wort, wanneer van vier kooten niet een is, wiens bovenste gedaente met een ander ghelijck is; soo verwonder ick my, wie Theodorus daer in gevolgt heeft, als hy een zijd alleen Venus noemt. Onse Erasmus, die ons beyder goede vrient is, op dese aenmerckingen niet al te sorgvuldelijck lettende, wijst in sijne by-spreucken uyt het segghen der Ouden, eenige dinghen aen [p. 352] vant kootenspel, als in’t spreeck-woort: Niet een van Chio, maer* van Coo: seght hy dat de worp Cous, ende van sessen, een selvighe is, dien de Griecken Hexiten noemen. Ende dit selve seght hy oock, inde uytlegginge des spreeck-woordts; Een Chius, teghen een Coum: daer by voeghende, dat de worp Chius een is metten Hond. Ende dat een worp Cous gheluckigh geweest is, maer den Hond ongheluckigh: nae’t ghetuygenisse des Poëts Persij: Sat. 3.
Wat deught de ses-lingh doet, ick gheern sou verstaen,
En wat de quade Hond my soude konnen schaen.
Oock spreeckter Propertius van: Altijt lagh de schadelijcke Hondt boven. [Noot: In de teerlingen, is Senio, alsser ses ooghen boven staen; Canis, wanneer een eentjen is.] Ende de Poët Ovidius noemt sulcke worpen, Die schadelijcke honden. Hy seghter noch by uyten Poët Martiale: dat den sesselingh in sich selven gheluckigh schijnt te wesen: maer datse ongheluckigh wordt, alsser de hondt by geworpen wert. Dat nu de worp Venus ghenoemt, ghelijck hy selden gesmeten wort, also seer geluckigh is, geeft Martialis in sijn verskens, die hy Tafelgiften noemt, te kennen, segghende:
Als uwe kooten al te gaer van boven veel verschillen,
Soo seght vry dat mijn giften zijn, volkomen na u willen.
Maer doen speeldemen met soo veel kooten, als elck koote zijden hadde. Want men pleegh niet als maer met dry teerlingen te spelen. Maer dit dient wat naerder, ende eyghentlijcker totte maniere van spelen, ’t ghene Suetonius in ’t leven Augusti schrijft, verhalende uyt een seeckere brief Augusti aen Tiberium dit navolghende: Over maeltijdt hebben wy na d’oude-mans wijse ghespeelt, gisteren ende heden. Want nae dat de kooten gheworpen waren, en yemant een hondt of sesse geworpen hadde, so menich koote, soo menighen penningh set hy by: ende die dan een Venusworp hadde, die namse altemael na hem. Qu. Ghy hebt my gheleert, dat dit de geluckighste worp is, wanneer alle vier kooten verscheyden zijden toonen: ghelijck dan in’t teerlingh-spel die de gheluckighste is, diemen Midas heet: maer ghy hebt noch niet verhaelt, dat sulcken worp Venus ghenoemt wort. Ca. Dat sal u Lucianus doen verklaren, also sprekende in zijn boecxken dat hy noemt Cupidines: Na’t wit worpende: maer insonderheyt, wanneer hy de Goddinne (Venus) gelucklijck geworpen hadde,* namelijck, als de kooten altemael van ongelijck ghedaente boven komen te liggen, alsdan badt hy aen, meenende dat hy zijns wenschs soude deelachtich worden. Maer in die plaetse spreeckt hy van Venus.Qu. Indien Theodorus bedroghen is, soo worden maer twee zijden in zijne woorden aenghewesen. Ca. ’t Can wesen, dat hy eens anderen segghen daer in ghevolght is, daer ick niet van en weet: ’t gene my uyte schrijvers bekent is, dat brengh ick voort. Want daer zijnder die daer van een seker Stesichorisch ghetal inde kooten spreecken, meenende dat een ghetal van achten te wesen: oock van een Euripidische ghetal, die van veertighen was. Qu. Nu isser anders niet te seggen, als dat ghy de wetten des spels voorschrijft. Ca. Ick en meen niet, dat de jonghskens de selve wetten in ’t spelen ghevolght hebben, die de Keyser Octavius schrijft, dat hy ghebruyckt heeft. En ten is niet gelooflijck, dat sulcke manier van spelen, daer hy van segt, doorgaens gebruycklijck geweest is. Indien ’t so gheweest hadde, soo ware het genoegh gheweest, [p. 353] te seggen: wy hebben met kooten over maeltijt ghespeelt. Maer my dunckt, dat hy van een nieuwe manier van spelen segghen wil, onder hun lieden eerst ghevonden, als bequaem zijnde voor de ouden, ende de sinnen niet veel quellende met angstighe ghedachten; ghelijck hedensdaeghs veel spelen doen; so dat het lichter werck ware te studeren, (als met sulcke dinghen sich te bemoeyen.) Qu. Ick bidde u, seght nu oock vande andere kooten, op dat wy ’t besoecken. Maer wy hebben gheen toorntjen ofte pot, om de kooten daer uyt te werpen, daer na oock gheen worp-tafel. Ca. Desen disch sal ’t wel doen, om een proefjen daer van te gheven. Voor den pot sullen wy een kroes, of een hoet nemen. Ca. Jae’t hol van beyde handen is oock goet. In’t werpen vallen de kooten meerder vijstende als stovende, en meerder stovende, als tot een sesselingh of hondt. Qu. ’t Schijnt wel. Ca. Wanneer nu van dese vier kooten eenen tot een hondt vallen sal, soo sult ghy eenen penning by leggen; indien twee, so sult ghyer twee leggen; indien drie, drie; in dien vier, oock vier penningen. Oock, soo dickwils ghy een sesselingh werpen sult, so sult ghy eenen vande penningen afnemen. Qu. Maer of ick een sesseling met een hondt wierp? Can. Soo ’t u belieft, elck van ons beyden sal dan een penningh opsetten, ende gheen van beyden sal wat nemen: die de eerste Venus werpt, sal ’t hoopjen nae hem strijcken. Qu. Maer of de koot vijstede of stoofde? Ca. Dien worp sal niet ghelden, ende ghy sult of alsdan noch eens werpen, of het recht om te werpen sal aen my komen, Qu. ’t Is my liever, dat ghy dan werpt. Ca. Set nu een som op. Qu. Laetet ons eens sonder ghelt besoecken. Ca. Soud ghy sulcken konst sonder gheldt en voor niet willen leeren? Qu. Maer ’t is een onghelijcke kans tusschen een meester en een on-ervaren. Ca. Maer de hope van winst, ende de vreese van schade, sal u te beter doen opmercken. Qu. Hoe dier willen wy spelen? Ca. Wildy haest rijck worden, om hondert ducaten. Qu. Ick wilde dat ickse had om op te setten. ’t Gaet sekerder, allenskens rijck te worden. Siet daer is een heele schelling. Ca. Wel, wy sullen ’t kleyne by’t kleyne doen, ghelijck Hesiodus vermaent, so salt oock wel een groote hoop worden. Hutselt nu, en werpt. Een goet begin, ghy hebt een hondt, set een penningh by, ende leert hier naer de schadelijcke zijde kennen. Gheeft my de kooten. Qu. Dit is nu een beter beginsel: ghy hebt drie honden, set op. Ca. ’t Geluck wil u verleyden. Werpt, maer hutselse my eerst om, fijn man.’t Is verloren arbeyt, ghy hebt een stover en een vijster. Ick volgh u, langt hier de kooten. Qu. O hoe wel komt dat! Ick sie al weer drie honden. Ca. Roep geen haringh, eer ghyse in’t net hebt. Ic segget u, tgeluck vervoert u. Maer hoor, op dese maniere heb ickt oock gheleert. Maer nae mijn meening heeft Octavius anders gespeelt. Qu. Hoe? Ca. Die een hondt gheworpen had, die settede een penningh op, als ick gheseydt heb: die daer sesse, die nam niet wegh, maer d’ander setteden op. Qu. Maer offer vele sesselinghen quamen? Ca. Soo vele penningen leyder d’ander by. Ende al dit rijcke hoopjen nam de Venus-worp wegh. Ghy sulter dat oock noch moghen byvoeghen: die noch sesse, noch hondt en krijgt, die sal anders niet, als sijn beurt om te worpen, verliesen, Qu. Ick ben te vreden. Ca. My dunckt dit oock noch bequamer te wesen, dat die ghene, die de kooten heeft, driemael werpe, ende daer nae eenen anderen de beurt overlevere. Qu. ’t Is my oock te wil: maer de hoe-veelste Venus-worp sal’t spel eyndigen? Ca. De derde, so’t u goetdunckt. Daer nae sal ’t vry staen, op ’t nieu te verdragen. En overmits Venus selden, [p. 354*] en weynighen, goetgunstigh is, soo laet ons ter geluckigher ure beginnen. Qu. Laetet geschien, maer ’t is best, dat wy de deur sluyten, dat onse keucken-Coninginne ons niet en sie, als de kinderen in malligheydt spelen. Ca. Ja, veel eer als de ouden plegen. Hebt ghy dan sulcken snapster tot een meydt. Qu. Sy is oock soo gheneght tot snappen en kallen, datse ’t oock den Hoenderen ende Katten in ’t langh soude vertellen watter in huys gheschiedt, wanneerse by gheen menschen moght komen. Ca. Hoort hier jonghe, sluyt de deur, ende doeter de grendel voor, op dat ons gheen kijcker onversiens over-kome; ende wy eens onse buyck moghen vol spelen.
Daer in de rechte wegh om tot waere eere, ende een goede
name te komen, aenghewesen wordt.
Philodoxus, Symbulus.
Philodoxus.
SYMBULE, ick houdet voor een goet teecken, dat ghy my te gemoet komt. Sy. Ick wenschte wel, Philodoxe, datter yet was daer in ick u gheluckigh konde wesen. Ph. Wat kander beter teecken wesen, als wanneerder een God eenen mensch ontmoet? Sy. Voorwaer ick soud meenen datter geen gheluckigher teecken kan wesen als dit, † [Noot:Het Uyle vliegen hielden die van Athenen voor een geluckigh teyken.] al waert datter oock duysent nacht-uylen vloghen. Maer van wat Godt seght ghy? Ph. Ick meen u Symbule.Sy. My? Ph. Ja u, Sy. Ick hebben sulcke kackende Goden noyt wat gheacht. Phi. Indien ’t spreeck-woordt niet valsch is, te weten dat een yeghelijck een Godt is, die eenigh mensch helpt, soo kondt ghy my een Godt wesen.
[p. 355] Sy. Of het spreeck-woort vast gaet of niet, moghen andere sien: ick soud altijt een vriendt gaerne dienst doen, soo ick immer mochte. Ph. Ghy en behoeft niet te vreesen Symbule, ick en begheer daer niet voor. Goeden raet is een heylige sake, help my daer slechs mede. Sy. Maer dit is anders niet, als wat wederom begeeren te leenen: want sulcke diensten behooren tusschen vrienden aen weder-zijden gepleeght te worden, gelijck dan ooc alle andere dingen. Maer wat is de sake, daer ghy mijnen raet in begeert? Ph. ’t Verdriet my, dat ick soo onbekendt ben, ick wilde gheern een groote naeme hebben, wijst my daer toe den wegh. Sy. Siet daer een korte ende lichte wegh: volgh Erostratum na, die den tempel Dianae te Ephesien in brand ghesteken heeft, of Zoylum die hem gelijck was, dewelcke Homerum schandlijck aenghetast heeft, of stelt erghens een ander soodanigh roemlijck feyt in ’t werc, ghy sult also wel vermaert worden, als de broeders [Noot:Aechmon ende Passalus zijn twee ghebroederen geweest, meesters ende stichters van allerley schelm-stucken. Dese heeft Hercules verwonnen: en eyndlijck zijnse (na dat de fabulen segghen) van Iupiter, in Apen verandert daerom sy oock Cercopes ghenoemt zijn.] Cercopes, ende de Nerones. Ph. Laet andere haer eenen naem door ondeughd maecken, ick begheer een eerlijcke naem te hebben. Sy. Soo weest dan inder daedt soodanigh, als ghy van anderen begheert gehouden te worden. Phil. Maer vele, alhoewel met uytnemende deughde begaeft zijnde, hebben de vermaertheyt haers naems niet konnen verkrijghen. Sy. Of dit waer zy, en weet ick niet: wanneer evenwel dit gebeurt, als ghy seght, so is de deughd selfs belooninghe ghenoegh. Ph. Ghy seght de waerheyt, ende t’ eenemael als een wijsheyts-minnaer. Maer, alsoo dit wereltsche dinghen zijn, dunckt my dat de eere een sonderlinghe vercieringe is der deughde: die anders niet en begheert bekent te worden, als de Sonne begheert te lichten: al waert oock daerom alleen op datse velen moght nuttelijck wesen, ende vele aenlocken tot hare na-volginghe. Eyndlijck, ick en sie niet, wat heerlijcke besittinghe de Ouders hare kinderen konnen na laten, als een eeuwighe ghedachtenis eens eerlijcken naems. Sy. Ghy soeckt, soo my recht dunckt, eere door deughde verkreghen. Ph. Jae ick. Sy. Soo stelt u dan voor, die gene die van allen geroemt zijn, namelijck, Aristidem, Phocionem, Socratem, Epaminundam, Scipionem Africanum, den ouden Catonem, ende de ander van Utica, Marcum Brutum, ende haers gelijcke, die ge-yvert hebben, om in oorloogh ende vreden het ghemeene best ten aller uytersten te bevorderen. Want hier hebt ghy een ruyme baen om tot eeren te komen. Phy. Maer onder dese beroemde mannen* is Aristides door den Ban gedwonghen zijn vaderlandt te verlaten: Phocion ende Socrates hebben fenijn inde gevanghenis moeten drincken: Epaminundas is aen dan hals aengheklaeght, als oock mede Scipio. De oude Cato heeft sich veertigh-mael, voor ’t gherichte beschuldight zijnde, verdedight Cato van Utica heeft hem selven om-ghebracht: desghelijck oock Brutus. Ick soud liever eere willen hebben, die met geen nijdigheydt vergheselschapt ware. Sp. Maer dit en heeft Jupiter selfs zijn eyghen Sone Herculi niet ghegont. Want nae soo vele Monster-dieren, die hy door zijn deughd ende sterckte overwonnen had, heeft hy noch den laetsten strijdt met de veel-hoofdighe Slanghe moeten vechten, welcke noch d’ alder-scherpste was. Ph. Ick en misgunne Herculi zijn roem-waerdige daden niet. [p. 356] Maer die houde ick voor geluckich, den welcken een eerlijcke name, onbesmet van nijdigheydt, heeft moghen ghebeuren. Sy. Als ick versta, so begeert ghy een sacht leven te hebben: daerom vreest ghy de nijdigheyt, en dat en is niet sonder oorsake. Want het is een seer quaet beest. Ph. ’Tis soo. Sy. Houdt u dan binnen u schulp. Ph. Maer dat is soo veel als doodt wesen, ende niet leven. Sy. Ick verstae, waer nae ghy staet. Ghy wilt inde heldere Sonne-schijn wandelen, sonder schaduwe. Ph. Dat en kan niet gheschieden. Sy. Maer het kan immer soo weynigh geschieden, dat ghy eere soudet verkrijghen, onbesmet van nijdigheyt. De eere volgt van selfs op goede wercken: maer nijdigheyt vergeselschapt de eere. Ph. Maer dat nochtans yemandt eere mach weder-varen, sonder nijdigheyt, dat leert ons dien ouden in de Comoedie Terentij, als hy segt: so dat ghy lichtlijck, sonder nijt, eer ende prijs meugt vinden, ende u vrienden maken.Sy. Indien ghy met sulcken lof te vreden zijt, als Pamphilus de Jongman door zijne gedienstigheden ende bequaemheyt der manieren verkregen had: so sult ghy uyt de selve plaetse onderwijsinghe konnen leeren, hoe ghy tot het ghene sult komen, dat ghy begeert, uyt welcke ghy dese spreucke ghenomen hebt. In allen dingen ghedenck, dat ghy niet te veel en doet, maer alles met mate, Weest koelsinnig ende bereyt om andere menschen zeden te verdragen, kleyne ghebreken door de vingheren siende; en weest niet halsstarrigh, ende op ’t uwe niet al te stijfstaende, maer voeght u na de handelinghen van anderen. Vertoornt niemant, maer weest alle mans vrient. Ph. Een yeghelijck is vast der jonckheydt goet-gonstigh; ende het en soude geen groote moeyte behoeven sulcken name ende lof te verkrijghen: maer ick wenschte wel eenen uytmuntenden prijs mijns naems te hebben, welcke door de gantsche werelt klonck, ende die mette jaren altijdt heerlijcker worde, ende oock na mijn doot meer ende meer verbreydt worde. Symb. Voorwaer ick prijse dese uwe wel-gheaerde gheneghentheydt. Philodox Maer indien ghy die eere begeert, die door deughd verkreghen wordt, soo is de voornaemste deughd hier in gelegen, dat ghy de eere niet en soeckt, ende ’thoogste lof is, lof ende prijs niet te begeeren; want dese dinghen volgen meest den ghenen, diese vliedt. Soo moet ghy dan wel toe sien, dat ghy daer van niet so veel te meer ontbloot wort, hoe ghyse meer soeckt ende nae-jaeght. Ph. Ick en ben gheen Stoiceen, † die sonder beweginghe soude zijn. [Noot: † De oude Philosophen, Stoici ghenoemt, leerden, dat geen wijs man, met beroeringen, des gemoedts gequelt wierde.] Ick heb oock menschelijcke genegentheden. Symb. Soo ghy u belijdt een mensch te wesen, ende niet en weyghert die dinghen te onderwerpen, die den menschen als haer lot toe-gheleght zijn; waerom pooght ghy dan nae sulcks, dat Godt selfs niet en ghebeurt? want ghy weet die spreucke Theocriti wel, niet alleen waerachtelijck, maer oock cierlijck voortgebracht, namelijck, dattet God niet selfs allen menschen ’t sy dat hy regen of schoon weder geeft, kan te passe maecken. Ph. Daer en is misschien geen vuyr sonder roock, nochtans zijnder wel houten, die geen roock en gheven. Soo ’t anders niet wesen kan, of des menschen eere moet met eenigh wolcxken der nijdigheydt verduystert worden: ick meen nochtans, datter wel weghen ende middelen zijn, om te maken, datter slechs de minste nijdigheydt by vermenght zy. Sy. Soudt ghy u dese wel willen aangewesen hebben. Ph. Ja ick. Sy. Oeffent de deuchd met maten, ende ghy sult te minder benijdt worden. Ph. Maer wanneer de eere niet uytnemende is, soo en isse gheen eere. Sy. Siet daer, dit is dan de sekerste [p. 357] wegh. Volbrengt eene roemlijcke daed, ende sterft dan, soo sult ghy sonder nijdigheyt beneffens aCodro,bMenoeco,cIphigenia,dCurio ende eDecio gepresen worden. Want, ghelijck Ovidius ghetuyght: Amor. 1.15.
De nijdigheyt, een knagend beest,
Voed sich als wy noch leven;
Maer als de mensch eens heeft gheweest,
Moet sich tot ruste gheven.
a Codrus is Coningh van Athenen geweest, ende vrywilligh voor sijn volck gestorven inden krijgh.
b Is een edel Jongelingh van Theben geweest, hem selfs inden doodt overgevende voor sijn Vader-landt.
c Deze Jongh-vrou is tot voordeel des Grieckschen legers Dianae gheoffert.
d e Twee edele Romeynen, sich selfs inden doot begevende voor de behoudenis des Roomschen volcx.
Ph. Voorwaer, op dat ick u rondelijck de waerheydt bekenne, ick pooge om mijn kinderen ende kints-kinderen, d’erfnis van een eerlijcke name naelaten: maer evenwel soud ick oock wel in mijn leven ende onder den levendighen de vrucht hier van een tijd langh begeeren te genieten.
Sy. Wel aen dan, ick en wil u niet langher ophouden. De sekerste wegh tot een vermaerde naeme, is, wel te doen, niet alleen eenen yeghelijck in ’t bysonder, maer oock allen in ’t ghemeen. Dit gheschiet ten deele, door diensten, ten deele door een goet gonstighe wille ende weldadigheydt. De weldadigheydt moet soo ghematight worden, dat ghy niet ghedwonghen wort anderen af te nemen, dat ghy aen desen besteden wilt. Want uyt sulcke uytdeylinge wast meer haets byde vromen, als gonst by de boosen. Nu van de quaden gepresen te worden, is meer schande als eere. Soo wort oock de sonteyne der weldadigheydt door al te veel gheven uytgheput. Maer de goed-dadigheydt, in diensten bestaende, en heeft gheen grond: ja hoemender milder uytschept, hoese rijckelijcker vloeyt. Maer hier zijn veel dinghen, die de nijdigheyt versachten, ende de vermaertheydt des naems verbreyden, die hem selven niemand geven kan; maer sy worden door onverdiende ghenade ende gonst Gods den mensche ghegeven.
De deughd is meest geacht, die komt uyt sulck een man,
Die door sijn schoon gelaet en wesen stichten kan.
Maer niemandt kan hem de schoonheydt des lichaems selfs gheven. De edelheydt des gheslachts brenght oock veel aensienlijckheyts mede. Maer dese is oock een gheschenck des Ghelucks. Dit selve maghmen oock gevoelen vande rijckdomen, die eerlijck ghewonnen zijnde, van ouder t’ouder ons aenghe-erft zijn. Dese en kan hem oock niemant selfs gheven. Van dese slagh zijn mede, kloeckheyt dan verstandt, welsprekentheyt, aenghenaemheydt ende minlijckheydt, diemen niet vande oeffeninghe, maar van nature heeft. Eyndlijck een sekere verborghene ghenade, ende ghelucksaligheydt, welchers werckinghe men daeghlijcks in velen siet, maer niemandt kander d’oorsaecke of reden van gheven. Maer wy sien dickwils, dat eenderley saecke ghedaen of ghesproken wordt van verscheydene, ende dat die evenwel de meeste gonst geniet, die’t qualijkckst ghedaen of ghesproken heeft; daer die ter contrarie, die’t wel ghemaeckt heeft, in plaetse van gonst en danck, haet tot loon krijght. Dit schreven sommighe van d’Ouden de bysondere Gheesten of Enghelen toe. Want sy seyden, dat elck in sulcke handelinghen gheluckigh was, daer hy [p. 358] toe gheboren was; daer teghen, dattet niet wel gheluckte, datmen teghens zijne natuur, ende tegens wille van zijnen Enghel onderstondt. Phy. Soo en ghelt dan hier gheen raedt? Sy. Nauwelijcx. Die nochtans scherp-sien, die vinden sommighe merck-tekenen inde kinderen of jongelinghen, daer uyt se konnen afnemen, tot welcke oeffeninghe, ende wat staet van leven, ende tot wat handelinghen sy bequaem zijn. Dit selve leert ons oock een seeckere bevindinghe des gemoedts in ons selven, daer door wy van sommighe dinghen een af-keer hebben, sonder nochtans vaste ende schijnbaerlijcke reden daer van te konnen geven, tot sommige worden wy door seeckere aenprickelinghe des ghemoedts ghedreven.
Daer van komt het, dat den eenen sich wel met den krijgh-handel weet te behelpen, een ander is kloeck in saecken van regieringhe: een ander wederom is ghelijck als geboren tot wetenschap ende gheleertheydt. Al-hoe-wel oock in dese dinghen groote verscheydentheydt is, te weten soo groot, alsser verscheydentheydt der ampten ende bedieninghen onder den menschen is. Den eenen heeft de natuur voort-ghebraght om heerschappy te hebben: den anderen heeft se een dapper krijghsman ghemaekt: en diese veel gegunt heeft, dien heeftse, na ’tsegghen Homeri, een goet soldaet en Capiteyn ghemaeckt. So ist oock in borgherlijcke saecken: want d’eene weet goeden raedt te gheven: d’ander heeft uyt-nemende verstandt om recht-saken te bepleyten: dese heeft lust om als Ghesante te reysen, ende weet sich daer in gelucklijck te draghen. Wat behoeft men veel te segghen van de verscheydentheyt der offeninghen, ende handelinghen? daer zijnder, die soo ghetrocken worden tot het Monicken leven, evenwel niet tot een yder orden, maer tot dese of die int bysonder, datse meenen dat haer het leven een verdriet is, soose niet en verkreghen ’t ghene daerse nae wenschen. Daer-en-teghen zijnder die daer van wonderlijck walghen, so datse liever souden willen sterven, als Monicken worden, ende dat en doense uyt gheen haet, of seeckere reden, maer door een verborgen aendrijvinghe der nature. Ph. Dit heb ick in velen altemets bevonden, ghelijck ghy ’t hier verhaelt, ende heb my dickwils daer over verwondert. Sy. In sulcke gaven dan, die ons de mildicheyt der nature uyt genade geeft, salmen minder nijdigheyt speuren, alsmen sich maer van hooghmoedt ende trots wachtet. Want de schoonheyt, edeldom, rijckdom, ende wel-sprekentheyt worden meer beminnens-weerdich gheacht by sulcken, die quansuys, niet weten, datse in dese saken andere te boven gaen. Maer sachtsinnigheyt ende beleeftheyt en verminderen dese goederen niet, maer ghelijckse aenghenamer maken, also verdrijvense oock de nijdigheyt. Maer dese vriendelijckheydt ende soetigheydt der manieren moet in allen handelinghen des levens gestadigh regeren, ten sy die natuur t’eenemael daer teghen strijd. Want ick meen, dat † Xenocrates [noot: Een Philosooph van Chalcedon, stuur ende wreet, die hem na de manieren der menschen niet en wist te voeghen.] te vergheefs soud onderstaen te doen, ’tghene Socrati ende Diogem wel gheluckt is. En Cato de Berisper soud qualijck konnen by de hand nemen, ’t ghene Laelium in de gonst der menschen heeft ghebraght. Nochtans heeft de oude Demea, in’t ghedicht Terentij, haest verandert zijnde, ghenoegsaem te kennen ghegeven, hoe veel dattet helpen kan, om anderer menschen gonst tot sich te trecken, alsmen sich voeght na allemans sinlijckheydt, ende wille. Maer wanneermen vande deugt ende eerbaerheydt afwijckt, so vervaltmen oock vande ware eere totter men- [p. 359] schen gonst, die maer een kleyne tijdt duurt. Evenwel dese eere is alleen ghedurigh, die op de eerbaerheydt gewortelt is, ende haer oorsprongh van’t oordeel des vernufts heeft genomen. Want de beroeringen des gemoets hebben sekere vlaeghen, een tijdt langh durende: als dese verflaut en ghepasseert zijn, so begintmen te haten, ’tghene men te voren hertlijck begheert heeft: ende over sulcks, wordt het toestemmen tot een bespottinghe, ende het lof in schelden verandert. Maer ghelijck nu de aengeborene aert niet en kan t’eenemael uytgheworpen worden, so kanse nochtans ten deele wel verbetert worden. Ph. Ick verwacht wat ghy seggen wilt. Sy. Die van nature wat vriendlijcker is, die kan sich wel wachten, dat hy vande eerbaarheyt niet afwijcke, wanneer hy sich bevlijtight in allemans gonst te staen: Oock mede, dat hy, den visch veel-voet navolghende, niet al te ongestadig zy, wanneer hy sich na eens yegelijcks manieren schict. Ph. Sulcke kenne ik veel, die licht in woorden, ende so ydel zijn dattet schande is. Sy. Wederom, die wat straffer van nature en manieren zijn, moeten haer best doen, datse so na vriendlijckheyt trachten, dat haerdoen niet ghemaeckt en gheveynst en schijne, of datse dickwils weder tot hare ghewoonte vervallen: en alsoo in plaetse van prijs en eere, dubbele schande behalen, eens-deels, om datse somtijdts al te wreet: anderdeels, om datse onstant-vastigh zijn. Want de stantvastigheydt heeft sulcken kracht, dat oock die gheene, welcker nature vol gebreken is, nochtans daerom te lichtlijcker verdraghen worden om datse altijd hun selven gelijck zijn. Maer so haest het bedrogh sich openbaert, soo baert het oock in’t weldoen haet. En ten kan oock niet altijd verborghen blijven, dat geveynst is: het moet eens uytbersten. ’T Welck geschiedt zijnde, so verdwijnt datelijck al die schijnbare roock der eere, ende men maeckter een spotlijck praet van. Ph. Na dat ick dan mercke, vermaent ghy dit, datmen minst van de natuur, maer vande eerbaerheydt gheensins wijcken moet. Sy Ghy hebtet recht. So weet ghy oock wel, dat al, wat inder haest rijst en vermaert wort, de nijdigheydt onderworpen is. Daer uyt is het hatelijcke woordt Neoplutus by den Griecken gekomen, ’twelck beteeckent eenen die haestigh rijck geworden is: ende by den Romeynen de naeme der nieuwer menschen; dat is: der ghener die in korten tijden Jonckers gheworden zijn, te voren onbekent ende on-edel gheweest zijnde. Soodanighe noemen beyde de Griecken ende Romeynen, kinderen der aerden, ende die vanden hemel ghevallen zijn. Maer een goede naem, die allenghskens wast en toe-neemt, ghelijck hy minst vande nijdigheyt geknaeght wordt, so is hy oock langst-durende: Ghelijck sulks de scherp-sinnighste onder alle Poëten, namelijck Horatius, aanwijst in desen.
Gelijck een boom door langheydt wast,
Eer datmen ’t kan bemercken,
Soo sal Marcelli lof staen vast,
En sich stilswijghens stercken.
Derhalven, indien ghy een bestandighe, ende der nijdigheydt minst onderworpene, eere begheert, let op het gene, dat Socratus gheseydt heeft: het wedervaert sommighen, dat wanneerse in’t begin al te seer haesten, sy soo veel te later aen het eynde komen. Ph. Maer het leven der menschen is kort. Sy Daerom moetmen sich spoeden om goedt te doen, niet om eere te bejagen, die van selfs daer op volght. Want ick vermoede niet, dat ghy vraegt, hoe ghy oudt meught worden. Want sulcks is een geschenck der selver Goddinnen, die’t leven der menschen (als men seght) regeeren: die welkcke den draet spinnen ende [p. 360] ende af-snijden wanneer datter haer goet dunckt.
Ph. Wilt God, dat ghy dit oock doen kondet. Symb. die Goden zijn noyt, O Philodoxe! soo goedertieren gheweest, datse eenen alle dinghen gegheven hebben. Dat se van de jaren af-trecken, dat gevense weder aende vermaertheyt des naems. Dan sommighe zijnse so heel goet gonstigh, dat de selve oock by haren leven, ende ghelijck als haer selfs over-levende, der nakomelinghen lof ghenieten. Maer dese zijn weynigh in’t ghetal, die alsoo van Godt bemindt worden. Misschien heeft het eenighen moghen gebeuren, die God sonderlingh bemindt heeft: maer van soodanige gelucksaligheyd en handelen wy in dese raetslaginge nu niet. Phil. Ick plege my dickwils te verwonderen, over de misgonstigheyt of des Gelucks, of der nature, dewelcke den menschen gheen voordeel of goedt en verleent, ’t welckse niet met eenigh verdriet ende schade vermenght. Sy. Wat raet isser dan anders, als dat wy menschen gheboren zijnde, het menschlijcke lot gheduldighlijck draghen? Hier beneffens kan dit oock niet weynigh helpen om de nijdigheyt te mijden, datmen sich bemoeyt, om volkomelijck de naturen en eyghenschappen der volckeren, ende eens yegelijcken menschen in’t besonder te kennen; nae’t exempel der gener, die haer werck* maken, van ’t temmen en spijsigen der wilder beesten. Want dese benaerstighen haer insonderheydt, datse mogen weten, door wat saken elck dier of wilder of tammer kan ghemaeckt worden. Ick en segh dit niet alleen van ’t onderscheyt, ’t welck is tusschen een voghel en een vier-voetigh dier, tusschen een Arendt en Gier, tusschen een Olyphant en Paert, tusschen een Dolphijn en Zee-kalf, tusschen een Adder en een Draeck; maer vande oneyndelijcke verscheydenheyt, die daer in een yegelijcke soorte der dieren is. Ph. Ick sal sien, wat wegh ghy uyt wilt. Sy. Alle honden behooren onder eene soorte: maer dese soorte, in hoe ontallijcke ghedaente wordtse onderscheyden? Datmen bykans soude mogen segghen, datse nae ’t geslachte, en niet na de besondere deelen onderscheyden worden. Nu voorder in eene ende de selfde besondere soorte, hoe menigerhande aert ende nature, van honden zijnder? Ph. ’t Is een onuytsprekelijcke verscheydenheydt. Sy. Dat van honden gheseyt is, moet ghy nemen oft van een yeghelijcke soorte van dieren gheseydt ware: maer ’t onderscheydt vertoont sich in gheenen klaerder, als inde paerden. Philod. Ghy seght de waerheydt: maer tot wat eynde seght ghy dit? Sy. Al wat in de geslachten der dieren, of in de ghedaente der selver, of in een yeghelijck dier in ’t besonder, voor onderscheyt is, laet u dat voorstaen, altemael inde menschen te wesen. Onder de dieren sult ghy verscheyden Wolven vinden, honden van wonderlijc verschil, Olyphanten, kemels, esels, leeuwen, schapen, adders, apen, draecken, arenden, gieren, swaluwen, ende wat niet al? Ph. Wat is dit dan meer? Sy. Maer gheen dier is so wilt, of door konst geregeert zijnde, gheeft het noch eenighe nuttigheyt van hem, of ten minsten en doet het gheen schade. Ph. Ick en sie noch niet wat ghy voor hebt. Sy. Daer is al wat onderscheyds tusschen een Spaenjaert, een Italiaen, een Duytsche, Francoys, en Engelsche? Ph. Dat is ghewis. Sy. Daer en boven, heeft een yeder in een yeghelijck gheslacht zijn eyghen, en bysondere aert ende toe-eygeninge. Ph. Dat beken ick. Sy. Indien ghy nu door scherpsinnigheydt dese verscheydentheydt wel sult hebben bekent, ende dan u na eens yegelijcx manieren voegt, so sult ghy lichtlijck te weghe brengen, dat ghy of alle man tot vrunden hebt, of ten minsten gheene vyanden. Ph. Heet ghy my, dat ick my na eens yeders [p. 361] wijse schicken sal, waer blijft dan de deught ende eerbaerheydt? Sy. Daer is in gemeene saken een sekere voeginge, die de eerbaerheyt geensins en krenckt: hoedanich by de Italianen is, dat sich de mans onder elckanderen met een kus groeten. Soo ghy dat in Duytslandt wildet doen, ’t soude niet wel passen; maer ghevense, in plaetse van kussen, malkander de rechter hant. Wederom, in Engelant groeten de mans de vrouwen, oock wanneerse inde Kercke haer te ghemoedt komen: maer soo dat in Italien gheschiede, ’t soude voor een schandlijcke daedt gherekent worden. Oock is ’t in Enghelandt een teecken van beleeftheyt, alsmen eenen, die in’t gheselschap komt, zijn glas biedt: maer in Vranckrijck ist schande. In dese ende dierghelijcke dinghen magh men een yeghelijck wel te wille zijn, sonder letsel van de eerbaerheydt. Ph. Maer ’tsoude heel swaer om doen wesen, dat men aller volckeren manieren, en eens yeghelijcks natuur in ’t besonder soude kennen. Sy. Maer, Philodoxe, indien ghy een uytmuntende eere begheert, en die door deughd verkreghen werdt, soo ist noodigh, dat ghy oock deught betoont, die niet ghemeen is. Nu weet ghy, dat de deught omtrent swaere saecken besigh is, ghelijck de Poët Hesiodus al voor Aristoteles geleert heeft. Soo ghy dan honigh begheert, soo moet ghyt steken der Byen lijden. Ph. Dat weet ick wel, en ick houd oock vast in mijn ghedachtenis: maer ick soeck middelen om de nijdigheyt te versachten. Sy. So beneerstigt u dan, dat ghy in tijde van oorlogh liever een Capiteyn zijt, als een slecht soldaet; en in sulcken krijgh, die meer tegens verhatede vyanden, als teghen borghers of bondt-genooten gevoert moet worden. In Stadts-regieringhe aenveerdet meest sulcke ampten, die den volcke aengenaem zijn. Als by exempel; beschermen of yemand verdedigen is aengenamer den volcke, als beschuldigen yemandt te eeren, als te staffen. Valter nu yet voor, ghelijck altements nootsakelijck beuren moet, dat in sich selfs hatelijk is, soo moet ghy’t selve, indien ghy’t niet ontgaen en kont, met bequaemheyt nederleggen, of versachten. Ph. Maer op wat wijse? Sy. Sit ghy als richter of scheyds-man, soo sult ghy d’eene partije min of meer moeten vertoornen: Maer dat doet dan af met billijckheydt, dat oock, soo’t moghelijck is, die ghene u bedancke, die onder leydt. Ph. Hoe dat? Sy. Neemt, datter yemandt van dieverije ofte Kerck-rooverije beschuldigt wordt: So ghy kond so verandert, het formulier van de aensprake, ende maeckt, dat het sy een actie om zijn goet te vervolghen. Ende hier sult ghy den beklaeghden al soo verlichten, dat evenwel de aen-klager niets en verliese. Vorders, sult ghy de gantsche handelingh also besturen ende matighen, dat het genoegsaem blijckt, dat ghy evenwel sonder schade des aenklagers, den beklaegden gonstigh gheweest zijt. Eyndlijck sult ghy de straffe des veroordeelden een weynigh versachten. Daer-en-tusschen laet de sturigheydt des gesichts, bitterheydt in woorden, ende wreetheyt in de zeden verre van u wesen: welcke manieren maken, dat sommige minder dancks voor de bewesene weldaedt verkrijgen, als andere voor een geweygerde. Somtijts moetmen een vriend oock vermanen: maer alsser gheen hope van beterschap is, ist beter te swijgen. Indien de sake veel te beduyden heeft, ende hope van voordeel is, soo isser evenwel noch al veel aenghelegen, hoedanigh de vermaninghe sy. Want het ghebeurt dickwils, dat die ghene, die qualijck of t’ontijde vermaent, niet alleen het quaet ergher maeckt, maer hy krijght oock voor een vriend een vyand. Dese voorsichtigheyt heeft ooc meest plaets, alsmen met een Vorst te doen heeft. [p. 362] Want al-te-mets komt het, datmen sulcker Heeren voornemen moet teghen staen. Indien nu dit in vriendlijckheydt ende voorsichtighlijck geschiedt, so hebben die daer na meer dancks, die hun tegen-gestaen hebben, als die hun ghevolght hebben, Want ’t gene de begeerlijckheydt behaeght, duurt een kleyne tijdt: maer dat met reden ende vernuft gedaen wort, is altijdt prijslijck. Maer de meeste nijdigheyt komt voort uyt de ongebondenheyt der tonghe. Hoe veel haets veroorsaeckt somtijts by velen een eenigh woord, onverhoeds gesproken? Hoe veel sijnder in ’t verderf gheraeckt door een korts-wijligh woord of jock t’ontijde voorghebraght? So sult ghy dan prijsen, maer die ghene die ’t weerdigh zijn, ende dat noch met mate: Bestraffen en laecken sult ghy, maer noch al matiger: soomen anders geheel ende al yemand hoordt te laecken. Over sulcks moetmen sich wachten van veel spreeckens. Want het soud al heel swaer vallen, te ghelijck veel ende wel te pas spreken. Ph. In allen desen stem ick u toe. Maer my dunckt, om tot een vermaerde name te komen, dit de voornaemste wegh te wesen, veel boecken te schrijven. Sy. Ghy seght de waerheyt: ten ware dat de veelheyt der Schrijvers u inde wegh was. Maer indien u dese maniere behaeght, soo maeckt dat ghy veel meer yet uytnements schrijft, als veel. Maer voor al kiest en neemt yet, daer van ghy schrijft, dat niet al te bekent ende te gemeen is: daer beneffens, dat de nijdigheydt minst is onderworpen? daer brenght in te pas, al wat ghy aenmerckens weerdigh in ’t lesen vele jaren lang vergadert hebt: dan maeckt dat oock, in ’t verhandelen soodanigh, dattet beneffens de nuttigheyt oock geneughte aenbrenghe. Ph. Ghy Simbule spreeckt wijslijck: ende sult voorts mijn begeerte overvloedigh voldoen, soo ghy dit hier by noch segghen sult, door wat middelen het gheschieden kan, datmen tijdlijck ende vroegh tot de eere geraecke? want ick sieder vele, die nauwelijcks ontrent den tijdt hares sterf-daghs bekent worden: andere die na hare doodt eerst een name krijghen. Sy. Hier in weet ick u nu niet beters te raden, als ’t ghene dat d’ een Pijper de ander Pijper gheraden heeft: Siet toe, dat ghy u in goedt ghevoelen en grootachtinghe brenght by die gene, die alrede de nijdigheyt door eere te boven ghekomen zijn: In sulcker lieden vriendschap verbindet u, welck is eerlijcke roem, lichtlijck des volcks gonst u sal konnen verwerven. Ph. Maer of t’ eenigher tijd de nijdigheydt sich vertoonde, wat raedt gheeft ghy? Sy. Doet, ghelijck die ghene doen, die pick sieden: Als die vlam daer in slaet, so gieten syder water in: Ende dan brandet noch veel heftigher, indien men ’t niet meer maels en ghestadigh doet. Ph. Wat raedtsel is dit? Sy. Onderdruckt de opgaende nijdigheydt meer met weldaden, als met wraeckgierigheyd. Herculus en dede gheen oordeel, soo langh hy des grooten Draecks in Lerna hoofden met den swaerde af-hieu: maer hy heeftet grouwelijck beest met Grieksch vyer verwonnen en vernielt. Ph. Maer wat noemt ghy Griex vyer? Sy. Dat oock midden in ’t water brandt. Dit ghebruyckt die ghene dewelcke doort onghelijck ende vervolginghe geterght zijnde, nochtans niet op en houdt yederman goet te doen. Philod. Wat hoor ick nu? Is de goedt-dadigheydt dan water, dan vyer? Sy. Waerom niet? Overmits oock Christum in oneyghenlijcke manieren van spreecken in de Schrift nu de Son, nu vyer, dan een steen ghenoemt wordt? Ick heb u mijn meeninghe oprechtlijck verklaert. Verneemt ghy elders wat beters, dat volgt ende laet mijnen raet vaeren.