Dit is een onderdeel van ErasmusColloquia1634.html. Klik hier voor het hele document.

6;t oordeel niet toekomt, hem gehoorsaem zijn? Vis. Waertoe dienen sodanighe dinghen opgeworpen, dewelcke niet en geschieden? Vle. Die sijn vader bystant doet, ’t welcke hy niet doen en soud, ten ware hem de Wet dwangh, heeft die de Wet vervult? Vis. Ick meen neen. Vle. Hoe soo? Vis. Voor eerst so doet hy de meeninge des wet-gevers niet genoeg, daer nae voeght hy oock geveynstheydt by de godloosen wil. Vlee. De welcke vast, daer hy doch niet vasten soude, ten waer hem de kercke sulcx ghebood, doet dese de Wet ghenoegh? Vis. Ghy verandert te gelijck den wet-gever ende het gebodt. Vleesch. Verghelijckt dan een Jode, also vastende op ghesette daghen, dat hy niet vasten soude, ten waer hem de wet daer toe drong, met een Christen onderhoudende een vasten, ’twelcke vande menschen in ghestelt is, en dat hy niet houden soude, waerder geen Wet, of liever een Jode dien hem onthoudt van Verckensvleesch, met een Christen hem van vleesch en suyvel op vrydaghen onthoudende. Visch. Ick meen dat voor de swackheydt oft sy schoon al een weynig teghen de Wet wratselt, verghevinghe bereydt is, maer niet wanneermen met een stijf voornemen de wet versmaedt, en daer teghen murmureert. Vleesch. Nochtans bekent ghy dat de godlijcke wetten niet altijdt verbinden op straffe der hellen. Visch. Waerom soud ick dat niet bekennen? Vleesch. En onsiet ghy u te segghen datter eenige menschelijcke wet is, die niet op de selve straffe en verbindt, maer stelt den mensch op onseecker? Soo schijnt ghy dan meer der menschen als Godes Wetten toe te schrijven. De logen en achterklap zijn uyt haer eygen nature quaet, en van God verboden, en nochtans bekent ghy een seker soorte van logen en achterklap, die niet en verbint op straffe der hellen, en derf ghy niet den genen die’t zy om wat oorsake op vrydaghen geen vleesch eet, vry spreken van de helsche straffe? Vis. Het staet my niet toe yemant vry te spreken of te verdoemen. Vleesch. Indien de Godlijcke en menschlijcke wetten even seer verbinden, wat onderscheydt ister dan tusschen ghene en dese? Visch. Namelijc om dat de gene dewelcke die menschelijcke wet overtreedt, hem voor eerst besondight tegen den mensch, ende daer naer teghen God, maer die Gods Wet overtreedt doet het teghen-deel soo de School-Leeraers schrijven. Vleesch. Wat scheelt het, welck van beyden ghy eerst meugt, of den edick, of den alsem, wanneer ickse doch beyde te gaer moet drincken? oft wat verscheelt het, of een steen van my die nu gewont ben, wederom stuytende, oock mijnen vrient quetst, oft recht anders? Visch. Dat heb ick wel bevonden. Vlees. Ende indien de mate der verbintenis, in beyde de wetten, uyt de sake selve, ende de omstandigheden genomen wordt, wat verschil isser tusschen de authoriteyt Godts en der menschen? Visch. Dat is een godloose vrage. Vlees. Nochtans gelooven vele dat hier een seer groot verschil is. God heeft een Wet door Mosen gegeven, Heb. 10. ende men machse niet overtreden. Deselve geeft wetten door de Pausen oft ten minsten door’t Concilium: Wat onderscheyt isser tusschen gene en dese? de Wet Mosis is door een mensche, ende onse wetten zijn door menschen. Ende de wetten die God door Mosen alleen gegeven heeft, [p. 100] schijnen van minder kracht te zijn, als die den H. Gheest door een Concilium uytspreeckt, bestaende uyt een groote menighte van Bisschoppen en ander geleerde luyden. Vis. Aen den geest Mosis machmen niet twijffelen. Vleesch. Paulus is in der Bisschoppen plaets gekomen: wat onderscheydt isser dan tusschen de gheboden, Pauli, ende eenighen bisschoppen? Visch. Om dat Paulus buyten alle twijffel door aenblasinge des Heylighen Gheests gheschreven heeft. Vleesch. Dese gheloofwaerdigheyt in ’t schrijven, hoe verr’ ist dat sy haer uyt-streckt? Visch. Ick meen niet buyten de Apostelen, behalven dat de authoriteyt der Concilium on-wedersprekelijck is. Vleesch. Waerom machmen aen den gheest Pauli niet twijffelen? Visch. Om dat sulcx vande Stercke eendrachtelijck besloten is. Vlees. Machmen van de Bisschoppen niet twijffelen? Visch. Van dese moetmen niet lichtveerdelijck yets vermoeden, ten zy dat de sake selve haer van eyghen baet-soecking of god-loosheydt opentlijck overtuyght. Vlees. Van de Concilium niet? Visch. Neen, indien sy wettelijck en door den Heyligen Geest vergadert en gehouden zijn. Vle. Asser dan wel eenigh Concilium, waer op dit niet en past? Vis. Sy kan daer zijn, waer ’t anders, de Theologanten souden dese uyt vlucht niet daer by voegen. Vle. ’t Schijnt datmen oock aen de Concilien mach twijffelen. Vis. Ick houd neen, als de selve door ’t oordeel ende over-een-stemminghe van alle Christen volckeren aengenomen en toegestaen zijn. Vlees. Aengesien wy buyten de palen getreden zijn, met de welcke Godt die alder-heylighste en on-verbrekelijcke authoriteyt der Schriftuere heeft willen bepalen, so dunckt my datter noch een ander onderscheyt sy tusschen de Godlijcke en menschelijcke wetten. Vis. Welcke Vlees. De Godlijcke wetten zijn onveranderlijc, behalven die van soodanigher aert zijn, dat sy alleen om uet te beteeckenen, ende het volk onder den dwangh te houden, schynen ghegeven te zijn, dewelcke ook de Propheten hebben voorseyd na de vleeschlijken sin te sullen ophouden, ende de Apostelen nu op te houden gheleert hebben. Daer nae zijn onder de menschelijcke wetten somtijdts eenighe, die onredelijck, dwaes en verderffelijc zijn, waerom de selve oock ofte door d’authoriteyt der voorneemste machten of door een al-ghemeene nalatinghe des volckx werden afgheschaft. Sulckx gheschied niet in de Godlijcke wetten. Wederom de menschlijcke wet houdt van selfs op, wanneer de oorsake, om welcke sy ghegheven is, niet meer voorhanden is, ghelijck als oft de insettinge gebood, dat een yeder jaerlijcx wat soude bylegghen tot opbouwinghe des Tempels, de Tempel volmaeckt zijnde houd de strengheyt des Wets op. Daerbeneffens de Wet van menschen gestelt, is gheen Wet, ten sy de ghene die de selve ghebruycken eendrachtelijck de wet voor goedt kennen. De Godlijcke Wet moet niet ondersocht, veel min niet afghekeurt worden: Hoewel dat Moses selve als hy de Wet soud gheven, oock de stemmen des volcx vergadert heeft, niet om dat hij haer daer aen meer soud verbinden Deut. 22. Want ’t is een groote onbeschaemtheyt de Wet te versmaden, dewelcke ghy selfs met u eyghen goedt kenningh hebt toe-ghestemt. Ten laetsten alsoo de Wetten der Menschen de welcke meestendeel lichamelijcke dingen voorschijven, aen-leydtsters zijn tot de Godvruchtigheyt, soo schijnen sy alsdan op te houden, wanneer yemand tot de sterckte des gheests gekomen is, dat hy nu soodanighe de bepalinghen niet langer van noode heeft, by aldien maer, soo veel als doenlijck is, de erghernisse der swacken, die niet uyt enckele quaetwilligheydt, bygheloovigh zijn, gemijdt werde. Ghelijck oft een Vader zijn onmondighe dochter belaste, gheen wijn [p. 101] te drincken, op dat haren Maeghdom beter bewaert zy, tot den dach harer Bruyloften, wanneer sy nu tot haer jaren ghekomen en aen den Man ghehylickt is, als dan is de selve aen’t gebodt haers Vaders niet meer verbonden. Vele Wetten zijn de geenees-drancken ghelijck, dese worden verandert, en geven malkanderen plaetse nae de gheleghentheydt der saecken, selfs nae ’t oordeel der Medicijnen, de welcke indien sy altijt de selve remedien vande Oude aenghewesen, ghebruyckten, sy souden daer meer dooden als genesen. Visch. Ghy haelt wel veel dinghen over hoop, waer van my eenighe bevallen, eenighe oock niet en bevallen, ende de sommighe verstae ick niet. Vleesch. Indien de Wet eens Bisschops wel bescheydelijck nae ghewin smaeckte, by exempel, wanneer hy belaste dat elcke Prochi-pape tweemael des Jaers om een Ducaet koopen soude de macht van absolutie te gheven vande toe-vallen die sy tot de Bisschoppen segghen te behooren, op dat hy also meer gelts van de zijne mocht uytperssen, acht ghy dat men hem schuldigh waer te ghehoorsamen? Visch. Ick achte ja, maer ondertusschen soudmen die onredelijcke Wet wel mogen tegenspreecken, doch altijd alle oproer daer buyten gesloten zijnde. Maer wat quelt my desen Jan vraegh al? Dat yeder in ’t sijn besigh sy, De slachter met been-houwery. vlees. Met soodanige vraghen breken wy malkanderen het hooft menighmael inde Mael-tijden, somtijdts berst de woorden-strijdt tot gevecht en bloed-stortingh uyt. visch. Laet vechten die willen, ick houd datmen de Wetten der Ouden met eer-biedinghe ontfangen, ende Religieuselijck behoort te onderhouden, als oft sy van Godt voort-ghekomen waren, ende dat het noch veyligh noch heyligh is vande publijcke machten eenighe quade bedenckinghe te krijghen oft te stroyen. Ende of daer al schoon eenighe tyrannije onder gemengt waer, de welcke nochtans niet en dwinght tot Godloosheydt, dat het beter is de selve te verdraghen, dan oproerelijck sich daer teghen te verheffen. Vleesch. Ick beken wel dat op dese manier, de staet der ghener die in waerdigheydt zijn, ghenoegh soud verseeckert zijn, en ick houd het met u, ende benijd haer dat niet, maer sagh gheern een middel waer door oft des volx vryheydt oft oorbaer, desghelijcks moghte bevordert werden. Visch. God sal zijn volck niet verlaten. Vleesch. Maer waer blijft daerentusschen die geestelijcke vryheydt, de welcke de Apostelen uyt den Euangelio beloven, de welcke Paulus soo menighmael inscherpt segghende, Rom. 14. Het rijck Godts is niet spijs ende drank, ende dat wy tot soonen gheworden zijnde, niet en staen onder den Leer-meester, ende niet langer en dienen de Elementen deses Werelts, Gal. 4. ende andere ontallijcke getuyghenissen meer. Indien de Christenen belast werden met soo veel insettingen meer dan de Joden, ende indien de wetten der Menschen nauwer banden leggen, als het meerendeel der geboden de welcke van God gegeven zijn? Visch. Ick salt u seggen. De vryheydt der Christenen moet haer daer toe niet dienen, dat sy vry souden doen al wat sy willen, als vry gemaeckt zijnde vande menschelijcke insettingen: maer op dat sy uyt vierigheyd des gheestes tot alle diensten willigh en bereydt, geern en nijver doen het gene haer voorgheschreven wort, namelijck als kinderen ende niet als dienst-knechten. Vlees. Dat hebt ghy wel, maer daer waren oock kinderen onder de Wet Mosis, ende daer syn dienst-knechten onder het Euangelium, jae ick duchte dat het meerendeel der menschen sodanige zijn: soo dat dienst-knechten zijn, de welcke vande wet ghedwongen hare schuldighe plicht doen, Wat onderscheydt isser dan tusschen de oude ende nieuwe Wet? Vis. Mijns oordeels isser groot [p. 102] onderscheyt. ’t Geen de oude onder bewimpelinghen gheleert heeft, dat heeft de nieuwe klaerlijck voor ooghen ghestelt, dat gheene onder duystere woorden voorseyt heeft, dat heeft dese duydlijcker verklaert, dat ghene wat donckerder had belooft, dat heeft dese ten meerendeel aen den dagh ghebraght, gene was aen een volck alleen ghegheven, dese onderwijst alle volckeren sonder onderscheyt vande saligheydt, ghene heeft weynige Propheten ende treflijcke Mannen die heerlijcke ende gheestlijcke ghenade mede-gedeelt, dese heeft allerley gaven overvloedelijch uytghestort over alle menschen, van wat ouderdom, gheslacht of, van wat volck sy waren, talen, gesont-makingen, Prophetien, miraculen. Vlee. Waer zijn nu dese dinghen vervaren? Visch. Sy zijn niet verstorven, maer houden op, of om dat de selve nu niet van noode zijn, de leere Christi gheopenbaert zijnde, of om dat wy meest al slechts met den naem Christenen zijnde, gheen gheloove hebben, het welcke de principaelste werck-moeder van de miraculen is. Vleesch. Indien de miraculen van noode zijn voor de ongeloovige in wantrouwighe menschen, de gheheele werelt is nu met soodanige vervult. Visch. Daer is een ongeloovigheyt dolende door eenvoudigheyt, hoedanigh was der Joden die teghen Petrum murmureerden, om dat hy het huysgesin van Cornelius tot de Evangelische ghenade had toeghelaten, hoedanigh was der Heydenen, de welcke haren Gods-dienst, dewelcke sy van hare voor-ouders hadden ontfangen, meenden tot de saligheyt dienstigh te zijn, ende dat de leere der Apostelen een vreemde waen-dienst of superstitie was, dese hebben haer bekeert, wanneer sy de miraculen saghen. Maer die nu den Evangelio ongheloovich zijn, daerder soo grooten Licht de geheele werelt doorschijnende, ontsteken is, dese dolen niet door eenvoud: maer verblint zijnde door quade ghenegentheden willen niet verstaen, dat sy goedt doen souden, dese en souden geen miraculen tot beter kennisse brenghen. Ende nu is den tijt van ghenesen, hier naer sal een tijdt komen van straffen. Vlees. Hoewel ghy vele dinghen waerschijnlijck ghenoegh gheseght hebt, nochtans ben ick niet van meeninghe op een Visch-verkooper te bouwen, maer wil gaen tot eenigh welgeleert Theologant, al wat dese van elck stuck in ’t bysonder voor uytspraeck geven sal, dat wil ick aennemen als oft het vanden Hemel afgekomen waer. Visch. Wie sal dat zijn? Pharetrius? Vleesch. Die suft al voor sijn tijd en is waerdigh dat hy voor de sotte oude wijfkens, predicke. Visch. Blitcus? vleesch. Soud ick sulck eenen snap-achtighen Sophist gelooven? Visch. Aphicolus? die hinckt over beyde zijden. vleesch. Ick vertrouw hem sulckx nimmermeer toe dat hy my op mijne vraghen voldoen sal, die ick tot mijner schade mijn vleesch heb toevertrout. Soud hy ter goeder trouwen de vraghen genoegh doen die trouloos my noch gheen ghelt voor ’t vleesch betaelt heeft? Vis. Lemantius? die druyp-oogh. Vleesch. Ick ghebruyck gheen blinde om den wegh te wijsen. Visch. Wie dan? Vleesch. Als ghy ’t ymmers weten wilt ’t is Cephalus die Groot-hoofd, een man in drie-der-hande talen, ende alle goede konsten wel ervaren, daer beneffens inde heylighe Schriften ende oude Theologanten lang ende neerstigh geoeffent. Vis. Ick weet u beter raed, gaet by de onder-aerdtsche geesten, daer sult ghy vinden Rabbi Druyn, de welcke met een Helsche Hellebaerdt al uwe vraeg-stricken sal ontstucken houwen.
    Vleesch. Gaet ghy voor heen, op dat ghy my den wegh bereyd. Visch. Maer sonder jocken, ist waerachtigh dat ghy segt, dat het vleesch-eten veroorloft is? Vlees. Ick spot daer mede om u te quellen. Ende of de Paus van Romen dat al schoon wilde doen, het visch-verkoopers Gild soud me op de been raecken, oock [p. 103] is de werelt vol van Phariseische menschen, de welcke haer met gheen ander dingh de heyligheyt toe-eygenen konnen, dan met soodanige leur-merckten: Dese souden niet gedoogen, dat haer de eere die sy te vooren verkregen hebben, soude ontruckt worden, oock niet ghehengen dat de minder-jarige meer vryheyds souden hebben dan sy hebben gehadt. Ten waer selfs geen oorbaer voor de vleesch-houwers, dat het eten van alle dinghen vry gelaten wert. Want als dan soud het uyt eynd van onse koopmanschap twijffelachtig zijn, nu isser sekerder ghewin aen vast, ende weynigher twijffelkans en moeyten. Visch. Ghy seght de waerheyt, maer het selve ongemack soud ooc over ons komen. Vlees. Ick ben blijd datter ten lesten yet wat gevonden is, in welke de visch-verkoper met de vleeschhouwer over-een-draeght. Nu op dat ick selve mede ernstachtig begin te spreken, ghelijckerwijs als ’t misschien goed sou zijn, dat het Christen volck aen weynigher insettingen gebonden waer, voornamelijck indien daer eenighe zijn, de welcke niet veel, of niet met allen vorderlijck, dat ick niet en segghe, schadelijck zijn, alsoo ben ick niet van’t ghevoelen der ghener, de welcke alle aller menschen insettinghen verwerpen, ende niet een boon waerd achten, ja selfs daer om doen sy vele dinghen, om dat haer verboden is de selve te doen. Nochtans kan ick my niet ghenoegh verwonderen over de verkeerde oordeelen der Menschen in vele saken. Visch. Ick ben van ghelijcken seer daer in verwondert. vlees. Wy sullen de gantsche werelt in roer stellen, wanneer wy vermoeden eenigh perijckel te zijn, dat de insettingen ende het aensien der priesteren maer een weynigh ghekreuckt moght worden, ende wy sluymeren, alsser merckelijck perijckel te beduchten staet, dat wy de menschelijcke authoriteyt so veel sullen toe schrijven, dat de Goddelijcke weynigher ghegheven werde, als wel behoort. Soo gheschiedt het dat wy schouwende een minder, in een sorghelijcker quaedt komen te vallen. Den Bisschoppen komt haer eere toe, wie ontkent het? Insonderheyt wanneer sy betrachten het ghene sy geseyt worden. Maer ’t is ongodlijck de eere die Godt alleen toe behoort aen den Menschen over te geven, ende terwijl wy den menschen al te grooten eere bewijsen, Gods eere te verkorten. Men moet God eeren in den naesten, maer onder-tusschen voor hem sien, dat God by dese gelegentheydt van sijne eere niet berooft werde. Visch. Van ghelijcken sien wy dat vele soo seer haer vertrouwen stellen op de lichamelijcke ceremonien, dat sy hier op steunende die dingen dewelcke de ware Godsaligheyt betreffen, verwaerloosen, hare verdiensten toe-eyghenende, dat sy Godts mildadigheydt behoorden toe te schrijven, ende aldaer staen blijvende, van waer sy behoorden als vanden eersten trap voort te gaen tot volkomenheyt, ende om soodanige dingen haren naesten lasterende, de welcke in haer selven noch goet noch quaet zijn. Vle. Dat meer is inde selve sake, wanneer daer twee dinghen zijn, van welcke het een boven het ander uytstekende is, maken wy altijdt meer wercx van ’tsnootste. Het lichaem, en dat tot den lichame behoort, wordt over al meer geacht, dan ’t gene de ziele betreft. En een mensch om ’tleven te brengen, wort, gelijc als het is, voor een sware misdaedt gerekent, maer met schadelijcke leeringe ende venijnige aenblasingen, des menschen verstant te vergiftigen, houtmen voor kinderspel. Indien een Priester zijn hayr laet wassen, of de kleedinge eenes leecken aendoet, hy wort inden kercker gesmeten, ende wel strengelijck ghestraft, drinckt hy in een bordeel, hoereert hy, speelt hy, dobbelt hy, schent hy ander mans vrouwen, ende bekommert hem niet met de Heylighen Lesse, hy wort niet te min voor een pylaer vande kercke ghehouden. Ick ontschuldi- [p. 104] ghe niet de verwisselinghe des kleets, maer beschuldighe het verkeert oordeel. Visch. Dat meer is by aldien hy syn dagelijcxsche ghetyden niet en leest, soo is voor hem den vloeck bereyt, woeckert hy, drijft hy een gheestlijcke koopmanschap, dat magh al door den beughel. Vleesch. Wanneer yemant een Carthusianer siet, anders ghekleet, of vleesch etende, hoe seer verfoeyt hy dat, hoe grouwelt hy, hoe is hy beducht, dat niet selfs de aerde haer openende den aenschouwer te ghelijck met hem verslinde: deselve wanneer hy hem droncken siet, met loghenen een anders naem swart makende, met openbaer bedrogh zijnen armen buurman bedrieghende, daer en sal hy so seer niet voor grouwelen. Vis. Ghelijck als oft yemand eenen Franciscaner sach met een riem sonder knoopen omgort, of een Augustiner Monick niet met een lederen, maer een wollen gordel ghegort, of een Carmelijt sonder gordel, of een gegorden Roosen-broeder. Wederom by aldien hy een gheschoeyden Franciscaner, of een half-schoeyden Kruys-broeder sagh, soude hy niet Hemel en aerde daer van doen waghen? Vleesch. Ja noch onlanghs is by ons ghebeurt, dat van twee vrouwen, de welcke ghy alle beyde voor wijse vrouwen soud aenghesien hebben, d’een een misdracht ghekreghen heeft, ende d’ander viel in onmacht, om dat sy saghen eenen Canonick, overste van een deel Nonnen, inde naeste buerte, doch opentlijck gaen wandelen, dewelcke over zijn linnen kleedt gheen swarte mantel ghetoghen had. Maer de selve hadden dickwils dierghelijcke voghelen sien bancketeren singhen, springhen, ick segh niet meer, ende sy walghden daer van niet. Visch. Misschien soumen sulcx het vrouwen gheslacht konnen toegheven. Ick meen dat ghy Polythrescum die seer superstitieus is wel kent, dese lach aen een sorghlijcke sieckte, namelijck aen de teering, de Doctoren hadden hem geraden, dat hy eyeren en melck-spijs soud eten, maer al te vergeefs. De Bisschop vermaent hem van ghelijcken hier toe: hy hoewel hy een geleert man, ende Baccalauris in de Godtheydt was, scheen liever te sullen sterven, dan dat hy beyde deser Medicijn- meesters raedt soude volgen: Soo hebben de Doctoren en vrienden goet gevonden, datmen hem bedrieghen soud, daer werdt een suypen toe-ghemaeckt van eyeren en geyten-melck, sy seyden dat het sap was amandelen. Hy heeft gheern daer van gegeten, ende het selvighe eenighe dagen na malkanren doende, heeft begost beter te past te worden, tot dat een Meysken hem het bedroch gheopenbaert heeft. Als doen begost hy, ’t geen hy ghegeten had, weder uyt te spouwen. Maer de selve soo Religieus zijnde ten aensien vande melck, heeft gheen conscientie gemaeckt, van ’t gelt dat hy my oprecht schuldich was, te versweeren. Want also ick zijn handschrift uyt eenvoudigheydt hem toonde, had hy die selve met zijn naghels ghescheurt. De eed werd ons voorgeleyt, ick heb dien aen hem overghedraghen, die welcke hy soo ghewilligh op hem nam, dat hy scheen te haken, om daghelijcks werck van diergelijcke opdragingen te hebben. Wat konder verkeerder oordeel zijn, dan dit is? Hy besondighde hem teghen de meninghe der Kercke, weygerende den Priester ende Medicijn-meesters te ghehoorsamen: En dese die conscientie maeckte van melck te eten, ontsiet hem niet, een openbare valsche eed te sweeren. Vleesch. Hier valt my een klucht inden sin, dewelcke onlanghs een Dominicaen verhaelde in zijne predicatie, voor een groot hoop volckx, op dat hy de droefheydt van het sermoen (want hy leyde op den dagh der voorbereydinghe de dood onses Heeren uyt) met een gheneughlijcke vertellinge soud versoeten. Een jonghlingh (seyd hy) had een Nonne verkracht. Hare grove opgheswollen buyck gaf ghe- [p. 105] tuygenis van ’tfeyt. Men riep de Clooster-maeghdekens hier over te samen: de Abdisse had de voorsittinghe, sy wierd beschuldight. Het feyt was onlochbaer, ’tbewijs was klaer: Sy leyde haer onschuldt op de hoedanigheydt of gestaltenis des feyts: Ick ben verkracht door een die stercker was als ick: Ghy sout ten minsten om hulp geroepen hebben: Ick soud dat ghedaen hebben, seide sy, maer ten was my niet geoorloft in mijn slaep-stede gherucht te maken. Laet dit een klucht zijn, wanneer wy slechs bekennen datter veel sotter dingen gebeuren. Nu sal ick verhalen ’t geen ick met myn eyghen ooghen ghesien heb, sonder naem van persoon of plaets te noemen. Ick had een Prioor tot een swager, dewelcke naest an den Abt is, van de Benedictiner orden, maer uyt het getal der ghener, dewelcke gheen vleesch eten dan buyten de plaets die sy de groote reventer heten. Hy wert voor een geleert man gehouden, ende hy wilde daer ghehouden zijn, out zijnde ontrent 50. jaren. Met volle bekers te schermutsen, ende sich met den wijn vrolijck te make, was zijn dagelijcx werck. Alle twaelf dagen besocht hy de openbare badt-stoven, om zijne nieren te reynigen. Vis. Had hy, waermede? Vlees. Hy besat jaerlijcx ses hondert guldens. Vis. O wenschelijcke armoede! Vle. Door den wijn en ’t gebruyc der vrouwen is hy in een teering gevallen. Als nu de Doctoren den moet t’ eenemael verloren gaven, gebood hem den Abt dat hy vleesch soude eeten, daer by doende dat schricklijc woort, op straffe van onghehoorsaemheydt. Hy heeft nauwlijcx stervende, soo verre konnen ghebzacht worden, dat hy ’t vleesch soude proeven, daer hy so veel jaren niet afkeerigh van had geweest. visch. Sulck een Prioor sulck een Abt. Ick vermoed nochtans van welcke ghy spreeckt, want ick heb de selve klucht oock van andere hooren vertellen. Vlees. Raedt daer na. Visch. Is de Abt niet een man seer grof en vet van lichaem, een weynigh lispende? de Prioor een man van kleender naturen, doch recht op gaende, magher van aensicht? Vleesch. Ghy hebt het geraden. Visch. Ik sal u met ghelijcke munte betalen. Ghy sult hooren ’t ghene ick selve onlangs ghesien heb, ende daer ik niet alleen by maer oock by naer over geweest ben. Daer waren twee Nonnekens, dewelcke hare vrienden ginghen besoecken: Als sy ghekomen waren ter plaatse daer sy begheerden, had de knecht haer ghebede-boeck, ’twelck na de ghewoonte van de order, en plaets, in welcke sy leefden, ghestelt was vergheten. Help God! hoe waren sy verslagen, sy dorsten niet eten, sonder d’Avond-ghebeden te spreken, en sy ontsaghen haer de selve te spreken uyt een ander boeck als het haer. Daer-en-tusschen wachtede ’t gansche huysghesin na haer, met eten. Dat sal ick veel seggen! de knecht is diep in de nacht op een Ruyn weder naer huys gherent, haeld het boeck daer van daen: de gebeden worden gheseyt, wy waren nauwlijcx te thien uren aen de tafel geseten. Vleesch. Tot noch toe en hoor ick niet ’t welck grootelijckx te bestraffen is. visch. Maer ghy hebt slechts de helft van de klucht ghehoort. Onder ’t eten hebben de maeghdekens door den wijn begost vrolijck te werden, ten lesten heeft de maeltijt van onstuymigh gelach en niet te kuysche boerterijen gewaeght. Maer niemand was soo uytgelaten als die dochters, dewelcke niet hadden willen eten,eer sy ’t ghebed na den inhoudt van haren regel gesproken hadden. Na de maeltijdt wert daer ghespeelt, ghedanst en ghesongen, het ander derf ick niet verhalen. Maer ick ducht datter van dien nacht gepasseert is, dat niet al te maeghdelijc was, soo my anders het voorspel niet en bedroogh, namelijck, de spelen, oog-wenckingen, en kuskens. Vlees. Dese verkeertheydt en wijt ick de dochters soo seer niet, als wel de Priesters die over [p. 106] haer sorghe draghen. Maer ick zal uwe klucht met een andere klucht betalen, of om beter te seggen, ghy sult een geschiedenis die ick selve ghesien heb, van my hooren. Van dese daghen zijnder sommighe inden kercker gheworpen gheweest, om dat sy op een Sondagh hadden bestaen broodt te backen, om dat sy geen en hadden: waerlijck ick verdoem dese daedt niet, maer ondersoeck alleen ’t oordeel. Weynigh daghen daer na op den Sondagh, die in’t ghemeen Palm-Sondagh genaemt wort, was my juyst yet voorgevallen, waerom ick in ’t naeste dorp moest gaen. Daer ontmoet my onder-wegen ontrent ten vier uren nae middag een lacherlijck of veel eer een deerlijck schou-spel, ick acht dat in geen Bacchus feesten grooter leelijckheyt oyt ghesien is gheweest: de sommighe vanden wijn overwonnen zijnde, swierden nu herwaerts nu derwaerts, niet anders als een schip ’t welck vanden stierman verlaten zijnde, vande winden en golven ghedreven wordt. Daer waren eenige dewelcke malkander by den arm ghevat hebbende, den vallende onderstutten, en selve slingherden sy op stroye beenen: Andere vielen by wijlen, en konden swaerlijck weder opstaen. De sommige waren met eycken bladeren rontsom het hooft besteken. Vis. Wijngaerdbladeren souden haer beter gepast hebben, ende daer by een Wijngaerd-stock. Vleesch. Een seecker out man Silenum, Bacchi Voester-vader gelijckende werdt als een tros boven op de schouderen gedraghen, op soodanige wijse alsmen eertijdts lijcken plach te dragen, de voeten ghestreckt zijnde daer henen sy gingen, behalven dat hy met den buyck na der aerden geleydt was, op dat hy niet, op sijn rugh legghende, door ’t braken versticken soude. Dese bespoogh jammerlijck de kuyten en hielen vande achterste draghers. En onder de draghers wasser niemandt nuchteren, sy lachten meest al te samen, dach soo dat ghy lichtlijck soud ghemerckt hedden dat haer sinnen op de loop waren: Bacchus rasende gheest hadse alle bevangen. Met dese statelijcke pompe zijn sy inde Stadt gekomen, ende dat op den klaren dagh. Visch. Waer hadden sy raserije ghehaelt? Vlees. In ’t naeste dorp wort de wijn een weynigh minder verkocht als inde Stad, hier hadden haer sommighe drincke-broeders henen ghegheven, om beter koop, maar overvloediger de raserije te moghen in-drucken: want sy hebben daer minder ghelts verteert, maer meer dolligheyds overgegaert. Hadden dese een ey geproeft, men soud haer als vader-moorders inden kercker gesleept hebben, nu als daer behalven ’t versuymen vande predicatie, behalven ’t nalaten vande avond-gebeden, op so groote heylighe dagh sulck een overdaedt in ’t openbaer bedreven wert, heeft niemand sulcx gestraft, niemand verfoeyt. Vis. Ghy derft u daer over so seer niet verwonderen, ghemerckt selfs in ’t midden vande steden, inde herberghen naast aen den Tempel gheleghen, ’t zy hoe groote heylighe dagen het zijn, daer gedroncken, gesongen en gesprongen en ghevochten wort, met sulck een geraes en getier, dat noch de Gods-dienst bequamelijck gepleeght, noch de predicatie ghehoort kan worden. De selve indien sy ter selver tijdt een schoen ghenaeyt, of op den vrydagh verckens-vleesch ghegheten hadde, men soud haer vanden hals aanspreken. En nochtans is de Sondagh daerom voornaemlijck inghestelt, om op de selve ons te verledighen tot het ghehoor vande Euangelische leeringe, ende daerom is het Schoen-maken verboden, op datter leghe tijd zy om de ziele te vercieren. Is dit niet een wonderbaer verkeert oordeel? Vleesch. ’T is onnatuerlijck. Nu alsoo in ’t ghebod vande vasten, twee dinghen begrepen zijn, onthoudinghe van spijse, ende der spijsen onderscheyt, soo ist niemandt onwetende, dat ’t eerste Godts bevel is, oft ten [p. 107] minsten daermede over-een-stemt, en dat het ander niet alleen van menschen ghestelt, maar oock bynaer met de leere der Apostelen strijdende is, hoe seer wy dat oock soecken te verbloemen: nochtans is hier oock, door een verkeert oordeel, het eten in ’t ghemeen onstrafbaer. Maer spijse vanden menschen verboden, en van Godt en oock vande Apostelen toeghelaten, gheproeft te hebben, wort voor een hals-sake ghehouden. Hoewel het onwis is, of ’t vasten vande Apostelen gheboden zy, ’t is nochtans door haer exempel en brieven ons aengepresen; maer om ’’t verbieden der spijsen, dewelcke God geschapen heeft, 1. Tim. 4 met danckbaerheydt ghenut te worden, voor Pauli rechterstoel, te bewijsen, hoe veel sluyt-redenen zijnder toe van noode? En nochtans wordt de gheheele werelt door over al overvloedigh ghegheten, ende niemandt erghert hem daer aen, Maer so een sieck mensch van een hoenken proeft, dan lijd de Christelijcke religie ’t gevaer. In Engeland houd de gemeene man in de quatertemperen om d’ ander dagh een volkomen maeltijd, ende niemand verwondert hem daer over, maer indien yemandt met de koorts ghequelt zijnde, een hoen sopken alleen bestaet te proeven, dese daedt wordt ergher dan kerck-roverije gherekent. By de selve maghmen, ghelijck ick gheseydt heb, inde quatertemperen, boven ’t welcke, ghelijck daer gheen ouder vastenis daar alsoo oock geen religieuselijcker, by den Christenen ghehouden wordt, vrijelijck eten: Maer soo ghij ’t selve bestaet te doen buyten de quatertemperen op den vrydagh, dat en sal niemandt lyden: vraeght ghy waerom? sy brenghen voor de gewoonte des lands: sy vervloecken de ghene die des lands costuymen niet en volgt, ende sy vergevent haer selven, wanneer sy de alderoudtste kostuyme vande gantsche Kercke achterlaten. Vis. Oock is dese niet te prijsen, dewelcke sonder wettighe reden de gewoonte des lands inde welcke hy leeft, aen een syde stelt. Vleesch. Oock veroordeel ick niet de ghene, dewelcke de quatertemperen met Godt en haren buyck deelen, maer ick wijse aen het verkeert oordeel in die dinghen. Visch. Of men schoon leest dat de sondagh voornemelijck ingestelt is, op dattet volck in desen soude by een komen tot het ghehoor van ’t Evangelische* Woort, die gheen Misse en hoort is vervloeckt, Maer die de predicatie versuymt, willende liever met den bal spelen, dese blijft evenwel suyver. Vlees. Hoe breedt soudemen dat uytmeten, indien yemand ’t lichaem des Heeren nam met onghewassen monde, ende wy zijn niet beschroomt als wy het selve doen met een onghwasschen herte, ’t welck met quade begeerlijckheden ontreynigt is. Visch. Hoe veel Priesters zijnder, die liever den doodt souden sterven, dan dat sy offeren souden, eer de kelck of schotel vanden Bisschop ghewijdt waer, of dat sy offeren souden in haer daghelijcxsche kleederen. Maer hoe vele sien wy, onder de ghene die al so ghesint zijn, dewelcke haer niet en schroomen aen de tafel des Heeren te gaen, met den vollen krop, noch vol zijnde vanden wijn van de voorleden nacht. Wat een verslagentheydt isser, wanneer sy misschien ’t lichaem des Heeren met dat deel des hants aengheraeckt hebben, het welcke met de H. oly niet ghesmeert is. Waerom en versorghen wy niet met ghelijcke Godvreesentheydt, dat gheen onreyn herte den Heere vertoorne. Vleesch. Wy roeren de heylighe vaten niet aen, ende meenen een dootsonde begaen te zijn, wanneer sulcx by gheval geschiet, ende daer-en-tusschen de levendige Tempelen des H. Geestes, hoe sorgelooslijck ontheyligen wy die selve? Vis. De menschelijcke insettinge verbiedt, dat gheen bastaert, gheen kreupel, of die maer een oog heeft, totten kercken-dienst gebruyckt werdt. Hoe nauw sien wy hier toe, en daer-en-tusschen nochtans worden over al on- [p. 108] gheleerde, dobbelaers, dronckaerts, krijgsknechten, ende menschen-moorders, inden dienst gedrongen: maer seggen sy de kranckheden der zielen zijn voor ons verborghen: Ick spreke niet vande heymelijcke sieckten, ick spreke van de gene dewelcke openbaerder zijn dan de ghebreken des lichaems. Vlees. Daer zijn oock Bisschoppen,die geen van hare bedieningen waernemen, behalven de rekeninghen ende andere ongeachte dingen. Het Predick-ampt, waer in de voornaemste waerdigheydt eens Bisschops gelegen is, laten sy andere bedienen, hoe vuyl en ongeacht sy souden moghen wesen: dit souden sy niet doen, wanneerse niet met een verkeert oordeel inghenomen waren. Die een feest-dagh ontheylight, ergens van een Bisschop in-ghestelt, wort gestraft, Ende sommige groote meesters, dewelcke so veel insettingen der Pausen en Concillien, so veel blixemen stoutelijck versmadende, de Canonijcke verkiesingen verhinderen, de vryheden en previlegien der kercklijcke persoonen belasten, niet sparende selver soodanighe huysen, dewelcke om de oude, siecke ende arme luyden t’onderhouden, van de aelmossen van godvruchtige luyden; getimmert zijn, en meenen noch dat sy al goede Christenen sijn, als sy maer woeden op de gene die haer inde regeeringe en kleene dingen verloopen. Vlee. ’t Sal best zijn dat wy die groote Heeren laten varen,en spreken van onse visch en vleesch. Visch. Ick ben te vreden. Laet ons dan weder keeren tot vasten en den Visch. Ick heb gehoort dat de Wetten der Pausen de kinderen, oude luyden, siecke, gebrecklijcke, die swaren arbeyd doen, swangere, suygende vrouwen, en die seer arm zijn, uytsonderen. Vlees. Ick heb het selve oock verscheyden malen gehoort. Vis. Wederom heb ick verstaen dat een seker treflijc Theologant, ick meen dat hy Gerson geheten is,daer noch by doet. Indien daer eenige sake is vande selve stoffe, als dese zijn, dewelcke de Pauselijcke Wetten met namen uytsluyten, dat de strengheyt des Wets van ghelijcken op houdt. Want daer zijn eenige bijsondere gestaltenissen der lichamen, den welcken het vasten veel schadelijcker is, als den genen die openbaer sieck zijn, en daer zijn gebreken of sieckten, dewelcke van buyten niet te sien zijn, daer nochtans inder daet meer perijckels in gelegen is. Derhalven die hem selven kent, heeft niet van noode met den Priester te raed te gaan, gelijckerwijs als de kleene kinderkens haer met den Priester niet beraden, overmidts de sake selve haer van de Wet uytsondert. Ende die de kinderen of seer oude luyden, of andersins swack zijnde,tot het vasten of eten van visch willen dwingen,doen dubbelde sonde,voor eerst besondigen sy haer tegen de broederlijcke liefde,ende daer na tegen de meeninghe der Pausen, dewelcke niet en willen dat de gene onder de Wet souden begrepen zijn, den welcken de onderhoudinge der selver tot verderf soude strecken. Al wat Christus heeft inghestelt, dat heeft hy tot ghesontheydt beyde der zielen en des lichaems inghestelt. Ende gheen Paus neemt hem so groote macht aen, dat hy door zijne instellinge yemant in lijfs gevaer soude stellen. Gelijck als of yemant door het avond-vasten den slaep ’t eenemael vergingh, ende daerom perijckel stond,van licht-hoofdigh te worden,dese is gelijck tegen de meeninghe der kercken, en tegen de wille Gods, een moordenaer zijns selfs. De Princen,soo menighmael alst haer te pas komt,gheven een wet uyt, en dreygen de overreders der selve met lijf-straffe. Wat haer-luyden gheoorloft is, wil ick hier niet bepalen, dit segh ick alleen, dat sy veyliger ende sekerder souden handelen, indien sy niemant met de lichamelijcke doot en straften, dan om redenen in de Godlijcke Schriften uyt-ghedruckt. Inde hatelijcke sonden, ghebiedt ons de Heere verder van de uytterste eynden af te wijcken, als dan de meyn-eedigheydt, ghe- [p. 109] biedende gantsch niet te sweeren, Mat. 5. en vanden doodtslagh, verbienden te toornen; Wy worden door de menschelijcke insettinghe, tot de uytersten trap van dootslag, dewelcke wy nootdwang noemen, gelijck als voort-gedreven.
[...]
Dese had onlancx op ’t versoek syner vrienden, de stadt, ghenaemt Fry-stadt besocht, die niet al te wel met haer naem over een komt. Het waren nu de quatertemperen. Daer vertoefde hy, twee of dry daghen, syn vrienden te gheval. Daer-en-tusschen at hy Visch om nie- [p. 110] mant te ergeren, hoewel hy sonder noot vanden Paus een bulle verkregen had, door welcke hem gheoorloft wert, allerhande spijse te eten. Hy gevoelde nu van te bozen zijn gewoonlijcke sieckte, erger zijnde dan de doot, genaken. Op maeckt hem gereet om te vertrecken, en de noot drong hem daer toe, ten waer hy liever ghewilt had aldaer het bed te bewaren. De sommige vermoedende dat hy daerom te rasscher zijn afscheydt nam, om dat hy ’t eten van de Disch niet konde verdraghen, hebben te weghe gebraght dat Glaucoplutus en Blauw-rijck een seer gheleert Man, ende in grooten aensien by sijn ghemeente, Eros t’ sijnen huyse op een onbijt soude noodighen. Eros nu verzaedt zijnde van het geraes des voler, het welcke hy in een openbare Herbergh hy niet kond vermijden, liet hem ghesegghen, doch met dese voorwaerde, datmen niet boos hem soud aen-richten dan twee eyeren alleen, dewelcke hy al staende soud eten, en dan te peerde gaen. Dit wert hem belooft. Daer komende, vandt hy een hoenken al bereedt, waerom hy niet wel te vrede zijnde, niet en heeft gheproeft behalven de eyeren, en daer mede de maeltijdt af -brekende, is te peerde geseten, geleydt wordende van sommighe gheleerde luyden. De reuck van dit hoen, is: ick weet niet hoe, tot de lasteraers, over-ghevloghen. Dese hebben hier van sulck een leelijck gherucht ghestroyt, als ofc daer thien menschen met vergift hadden ghedoodt gheweest. Ende dese stadt heeft niet alleen van die klucht ghewaeght, maar bykans vande selve dagh was dat gheruchte tot andere steden over-ghevlogen, dewelcke dry dagh-reysen daer van ghelegen waren. En gelijck als ’t gemeenlijck geschiedt, had men noch yet, neffens de waerheyd hier toe-ghedaen, dat Eros, ten waer hy inder haest gevlucht was, voor de Overheydt ghetrocken soud zijn gheweest. Het welck ghelijck als het onwaerachtich was, alsoo was het de waerheyt, dat Glaucoplurus, de Overheyt hem daer over aen-syreeckende genoegh had ghedaen. Nu Eros alsoo ghestelt zijnde, gelijkerwijs ick gheseydt heb, al wast schoon dat hy in ’t openbaer vleesch ghegeten had, wie soud hem billick daer aen ergeren? En nochtans inde selve stadt drinckt men de gantsche quatertempyeren over: maer voornemelijck op heylige dagen tot rasens toe: men roept, men springht, men vecht, men dobbelt, dicht by de wercke, so dat de Predicatie niet en mach gehoort worde, en niemant ergert hem daer aen. Vis. O wonderbare verkeertheyt der oordeelen. Vleesch. Doort noch een klucht, desen niet onghelijck. Daer zijn nu bynae twee jaren verlopen, dat deselve Eros, om sijn ghesontheydts wille Florence besocht, ik hield hem uyt couriosne gheselschap. Hy is ghelogeert hen huyse van een sijnen ouden vrient, door wiens menighvuldighe brieven hy aldaer was ontboden. Dese is een machtich man, ende een van de opsienders dier kercke. Men quam tot den visch, Eros begost wederom perijckel te loopen, daer was een heyrlegher van sieckten, de koortse, hooft-pijn het vraecke, en de stee. De Huys-weert, hoewel hy zijnen vriend in grooten nood sagh, heeft nochtans denselven niet een kruymken vleesch derren geven, waerom? Hy sagh so veel redenen waer door het gheoorloft was, hy hadden de bullen ghesien, maer hy vreesde der menschen tonghen. Ende ’t was met de sieckte nu soo vereg hekomen, dat dit oock te vergheefs soud gheweest zijn. Visch. Wat deed’ Eros ondertusschen? Ick ken des mans natuur, hy soude liever sterven, dan zijnen vriendt in swarigheydt helpen. Vleesch. Hy besloot hem in zijn Camer, daer leefdy hy drie daghen op zijn manier. Sijn spijse des middaghs was eeyn eycken, zijn dranck water met suycker op ghesoden. Soo haest als de koortse verminderde, sat hy te peerde, zijn proviande met hem nemende. Vis. [p. 111] Wat voor proviande? Vleesch. Melck van amandelen in een fleschken, en rosynen in zijn tassche, maer wederom te huys komende, heeft hem den steen gheopenbaert, ende hy heeft een gheheele maend te bedde ghelegen. Ende nochtans volghde ook op dit zijn vertreck, een onstuymigh doch ydel gherucht van vleesch, dewelcke tot Parijs toegheloopen is, niet sonder verselt te zijn met vele treffelijcke loghenen. Wat middel of raed meent ghy bequaem te zijn teghen soodanige ergernissen? Visch. Dat een yeghelijck zijn Pis-pot op haren kop uytgiete, en waer sy by gheval ontmoeten, zijn neus-gaten stoppe ende alsoo voorby ga, op dat sy ten minsten hier door tot kennisse van hare rasernije moghen gheraken. Vlees. Voorwaer dese Pharizeische godloosheydt behoorde wel ernstlijck van de Predicanten over de heeckel ghehaelt te worden. Maer wat houdt ghy van dien Huys-heer? Visch. My dunckt dat hy een voorsichtigh man is, als dewelcke wel geweten heeft, om wat beuselachtige oorsaecken, sulcke droevighe treur-spelen het volck somwijlen plagh aen te stellen. Vleesch. Laet ons stellen dat dit voorsichtlijck ghedaen is, ende laet ons des goede Mans vreese ten besten duyden, maer hoe vele zijnder dewelcke wanneer sy in ghelijcken gheval haren broeder laten sterven, de ghewoonte der kercken ende des volcks erghernisse voorwenden, daer sy selve een oneerlijck leven leyden voor alle man, in brasserije, in hoererije, in overdaet, en ledigheydt, inde grootste verachtinge der godlijcker oeffeningen, in roverijen, in’t kopen of verkopen vande geestelijcke bedieninghen, en bedriegerijen, des volx ergernisse gantsch niet vreesende. Visch. Daer zijnder buyten alle twijffel soodanighe, die ’t gheene dat sy Godt-vruchtigheydt noemen, is een barbarische en ongodlijcke wreedheyd. Maer dese acht ick noch wreeder te zijn, dewelcke den mensche niet by voorvallende gheleghentheyd in perijckel laten steken, maer met voorbereydingen van perijckelen als met stricken, vele in merckelijck ghevaer ten aensien van lijf en ziel stellen, voorneemlijck daer sy met gheen publijcke macht ghewapent zijn. Vlees. Ick verwacht waer ghy henen wilt. Vis. Voor dertigh jaren woond ick te Parijs in een Collegie toe-genaemt vanden edick. Vleesch. Dat is een woort het welcke wijsheydt beteeckent. Maer wat seght ghy? heeft een Visch-verkooper gewoont in sulck een ghesuurde Collegie? Soo en gheeft het my geen wonder, dat hy hem op so veel Theologische questien verstaet. Want aldaer, ghelijck ick hoore, zijn de muren selve met den Theologischen gheest begaeft. Vis. ’t Is so als ghy segt. Ick heb nochtans daer niet van uytghedragen, als een lichaem met quade humeuren besmet, ende een overgroote menighte van luysen. Maer om in mijn aenghevanghen propoost voort te gaen. Over dit collegi was doen ter tijdt Regent Joannes Standoneus, een man den welcken het niet ghebrack aen den goeden wille, maer aen het oordeel. Want dat hy gedachtigh zijnde sijner jonckheyt, dewelcke hy in de uytterste armoede had overgebraght, nu op de arme acht nam, is grootelijcx in hem te prijsen. Ende in dien hy de behoefticheyt der jonge luyden so ver had ondersteunt, dat hy ten minsten van nootdruft tot eerlijcke oeffeningen, ende niet van overvloed tot dertelheyt waren voorzien gheweest, men soud hem sulx tot lof gesproken hebben. Maer dat hy de aengevangen saec heeft met sulck een harde slaep-stede, met sulck een rouwe en sobere spijse, met so sware nachtwakingen en arbeyden, dat hy binnens jaers vele jonghe luyden van goeder inborst zijnde, ende dewelcke een uyt-nemende hope van haer gaven, in haer eerste proef-jaer sommige heeft gedood, sommighe blindtheydt, sommighen raserije, eenighe oock laserije heeft veroor- [p. 112] saeckt, waer van my een deel bekent is, jae gheen van haer allen heeft vry van perijckel geweest, wie en verstaet niet dat dit een wreetheyt is tegen sijn even naesten? Ende hier mede niet te vreden zynde, heeft daer noch een mantel en kappe byghevoeght, ende van’t vleesch eten haer t’eenemael onthouden. Ende soodanige plantsoenen heeft hy in wijdgeleghen landen overgheschickt. Wanneer nu een yeder sijn sinlijckheyt so veel toegaf, als dese ghedaen heeft, de geheele werelt soude metter tijd van sodanige spruyten gheregheert worden. Want van sulcke beginselen zijn eerst de kloosters gesproten, dewelcke* nu de Pausen en Coninghen vrees aenjagen. In des naestens ghewin die tot God-vruchtigheyt hem keert, te roemen is een goed werck, maer in een kleet of spijse eere soecken is schynheylicheydt, ’tghebreck zijns naestens te vervullen is Godt-vruchtlijck ghedaen, te versorghen dat hy de miltdadigheydt der goeder luyden niet misbruycke tot overdaet, ghedyt tot tucht. Maer den broeder in sieckte, rasernije ja ter doot te brenghen, is wreetheydt, jae vader-moorderije. De wil om te dooden isser misschien niet, maer de doodtslagh isser niet van afgescheyden: wat verantwoordinghe isser dan voor sodanighe? Namelijck hoedanigh daer voor een medecijn-meester is, dewelcke voor een plompe onwetenheydt de siecke om ’t leven brenght. Maer sal yemandt seggen, niemandt dwinght haer tot dese maniere van leven, sy komen van selfs, sy versoecken toegelaten te worden, ende die het niet en gevalt, magh wegh gaen, O Barbarische antwoordt, willen sy dan dat de jonghe luyden beter versinnen wat haer nut zy, dan een gheleerdt man, door langh ghebruyck van saken doorslepen, ende welbedaeght? soo soud hy hem voor den wolf konnen ontschuldighen, dewelcke hem hongherigh zijnde met voorhoudinge van spijse, het net over ’t hooft gehaelt heeft: of sal wel de ghene die den hongherighen een onghesonde of oock doodlijcke spijse voorstelt, voor den stervenden alsoo sijn ontschult vertoonen? niemand heeft u tot het eten ghedwonghen, ghy hebt vrijwilligh en gheern van’t ghene u aenghericht wert, ghegeten: soude dese niet met recht moghen antwoorden, ghy hebt my gheen spijse maer fenijn te eten ghegeven? De noot is een dwinghelandt, de hongher een swaere pijn: wegh dan met die heerlijcke woorden, het stondt in haer vrye wille-keur: ghewisslijck dewelcke soodanighe tormenten ghebruyckt, die ghebruyckt groote kracht en ghewelt. En die wreetheydt heeft niet alleen de arme bedorven, maer oock veel rijckeluyder kinderen uyt de werelt gheholpen, ende die edele nature vererghert: de dertele jonckheydt met gevoeghlijcke middelen inden toom te houden, is Vaders plicht, Maer in ’t midden vande guere winter, wordt den ghenen die het begheert, een weynigh broots ghegheven, den dranck beveelt men haer uyt den put te scheppen, dewelcke fenijnigh water heeft, fenijnigh al waert maer om de kou van den morghenstont. Ick kender vele dewelcke de onghesontheydt aldaer ghehaelt, dieselve noch op desen huydighen dagh niet hebben verwonnen. Daer waren eenige cellekens van een laeghe verdiepingh, en verrotte pleysteringh, door de nabyheydt der privaet-huysen, onghesont van lucht, in dewelcke noyt yemant ghewoont heeft, of de dood, of een doodlijcke sieckte is daer op ghevolght: ick late nu staen de jammerlijcke ghesselinghen selfs vande onschuldighe. So segghen sy dan datmen de weeldigheyt verleert: sy noemen weeldigheyt een edeler natuer, dewelcke sy met voordacht soecken te dempen, om haer tot de Cloosters bequaem te maken: wat een menighte van vuyle eyeren wert daert ghegheten, hoe veel verschaelde wijn ghedroncken? dese dinghen zijn nu by avonturen verbetert, maer te laat voor deghene, name- [p. 113] lijck, dewelcke overleden zijn, of een onghesont lichaem daer van rontsom draghen. En dit verhael ick niet uyt eenighe haet oft wangunst teghen dit Collegi, maer tot waerschouwinghe, op dat de menschelijcke wreetheyt onder schijn van Religi, de teere en oversochte jeugt niet en verderve. Nu wat voor goede manieren, of ware Godtvruchtigheydt aldaer geleert wordt, sal ick tegenwoordigh niet onder-soecken, by aldien ick mercken konde dat sy alle de boosheydt afleyden, die de kap aennemen, ik soude alle menschen daer toe vermanen. Nu ist een ander dingh, derhalven moet men de geesten vande jonge spruyten niet ot die maniere des levens bedwinghen, maer veel eer de ziele tot Godtvruchtigheydt ghewennen. Ick heb by-nae in gheen Carthusianer Clooster gheweest, of ick heb daer d’een of d’ander ghevonden, die of nesk, of dol was. Maer ’t is nu meer dan tijdt dat wy nae soo langhen omme-wegh, wederom op ons eerste propoost komen. Vleesch. Die omme-wegh heeft ons niet verachtert, maer hebben de saecke selve hier in ghewandelt, ten zy u misschien noch yet in den sin komt, dat ghy voegen wilt by ’t ghene vande menschelijcke insettingen tot noch toe gesproken is. Vis. Mijns bedunckens betracht hy selver gheen menschlijck gebodt, dewelcke versuymt te doen het ghene waer op de wet-ghever ghesien heeft: want die op de heylighe daghen hem slechs van hand-wercken onthoudt, en onder-tusschen tot den Godsdienst, of ’t ghehoor van de Predicatien hem niet verledight, dese ontheylight den heylighen-dagh, naelatende het gene waer toe den heyligen-dagh is in-ghestelt, want daerom is het goet werck verboden, op datmen beter doe. Nu de ghene dewelcke in stede van haer ghewoonlijcke arbeydt, de herberghen, de hoeren, de dronckenschap, het ghevecht ende en teerlingh volghen, dat zijn dobbele overtreders van den heylighen-dagh. Vlees. Ick acht ook dat een seker ghetal der heylighe ghebeden, den Priesteren en Monicken tot dien eynde voorgeschreven is, op dat hy door dese oeffeninghe souden gewennen haer herte tot God te verheffen, ende nochtans die hier sijn taeck niet t’ eenemael af doet, die loopt perijckel. Dewelcke alleen met den monde eenighe woorden mommelt, ende het hert tot het gene hy spreect toe te brengen versuymt, ja selfs de letteren niet soeckt te leeren, sonder welcke het geluyt dat hy van hem geeft, niet kan verstaen worden, dese wordt voor een vroom man gehouden, ende hy laet hem selven voorstaen dat hy soodanigh een is. Visch. Ick ken vele Priesters dewelcke een onversoenlijcke misdaedt rekenen, dat men een deel der ghebeden overslaet, of dat men door on-wetenheydt in plaats van de H. Maeghd, den Apostel Paulus soude uyt-spreecken. Maer de selve maecken gheen werck vanden teerlingh, vande hoererije ende dronckenschap, de welcke te ghelijck door de Godtlijcke ende menschelijcke wetten verboden zijn. Vlees. Ick heb daer ook ghevonden, die liever souden ghehadt hebben te sterven, dan Misse te doen wanneer hy by gheval spijs gheproeft, of enighe druppelkens water terwijl sy de mondt spoelen, in ’t lijf ghekreghen hadden, maer de selve beleden dat sy met sommighe in krackeel stonden, dewelcke sy wanneer haer de gheleghentheydt maer dienen wilde, besloten hadden van kant te helpen, en dese ontsaghen haer niet met sulck een hert tot de tafel des Heeren te komen. Visch. Nochtans dat sy nuchteren offeren is een menschen bevel, dat sy de toorn afleggen, Mat. 5. eer sy aen de tafel des Heeren gaen, is Gods bevel. Vlees. Voorts hoe verkeerdelijck oordelen wy van ’t valsch eedt-sweeren? Men houdt hem voor een on-eerlijck persoon, dewelcke met eede bevesticht hebbende, dat hy sijn schult-heer voldaen heeft, van’t contrarie [p. 114] overtuyght wort, en den Priester leghtmen gheen meyneedigheydt te last, al ist schoon dat hy in openbaer hoerdom leeft, daer hy nochtans de kuyscheydt opentlijck met eede belooft heeft. Visch. Waerom singht ghy dat deuntjen, der Bisschoppen stadhouders niet voor, dewelcke voor den Autaer sweeren, dat sy alle de ghene die sy vertoonen om inghewijdt te worden, bevonden hebben van bequamen ouderdom, wetenschap ende manieren, daerder somwijlen onder dese nauwlijcks twee of drie mogen bestaen, de meestendeel byna zijn onbequaem om tot den ploegh ghebruyckt te worden? Vleesch. Men straft den ghenen dewelcke door eenighe oorsaeck bewogen zijnde, een valschen eedt doet, en dese worden niet ghestraft, dewelcke op elcke derde woort een valschen eedt sweeren. Visch. Dat sweeren is haer geen ernst. Vlees. Met de selve verwe soud ghy konnen verschoonen, dat yemandt een mensch doodt sonder dat hem ernst is. En een valsche eedt machmen noch in spel nog in ernst doen: ende het soud een grouwlijcker misdaedt zijn, by aldien yemant een mensch in spel doode, dan of hy ’t dede door gramschap onsteecken zijnde. Visch. Of nu yemandt den eed der Vorsten, waer door sy worden in-ghehult, inde selve weeg-schael woogh? Vlees. Dese, hoewel sy alder swaerst weghen, nochtans om dat sy als uyt ghewoonte geschieden, worden voor geen valche eeden gherekent. De selve klachte heeft oock plaets in de beloften: de belofte des Houwlijcx is sonder twijffel inde Godlijcke rechten ghegrondt, en nochtans wort de selve gebroken door de professie van ’t Clooster-leven, de welcke vande menschen ghevonden is. Vis. Hoe wel daer gheen belofte heyliger is, dan die inden doop gheschiet, nochtans wordt de ghene die van kleed oft plaats verandert, al even eens of hy zijn vader vergeven had, gesocht, gesleept, ghebonden, somtijds oock ghedood, om de orden van schandtvlecke te bevrijden. Maer welcker gantsche leven regelrecht strijd met de belofte die sy inden doop gedaen hebben, als dewelcke met geheelder herten den rijckdom, haren buyck, en de pracht deses werelts nae-jaghen, worden in waerden ghehouden ende men leyt haer niet te last, oock en verwijt men haer niet dat sy haer belofte gekreuckt hebben, sy worden gheen afvallighe geheten, maer voor goede Christenen gehouden. Vle. Van gelijcken oordeelt de gemeene man van goede en quade wercken, ende vande behulpselen der saligheydt: wat een schand spreektmen een dochter nae die haer mis-gaen heeft? Maer een logenachtighe ende lasterighe tonge, ende een hert dat van haet en nijdt opgelydt is, begaet veel swaerder sonde. Waer en wort niet strenger ghestraft, selfs de alderminste dieverije, als het overspel: niemand hanteert geern het geselschap van de gheene die eens van dievery berucht is, maer met de gene die overdeckt is met overspelen, acht men eerlijck ghemeenschap te houden. Aen een Scherprechter, die, om loon ghehuurt zijnde de wetten bedient, gelijck als oock de Rechter selve doet, soude nauwlijckx yemandt zijn dochter willen geven, ende wy verfoeyen niet de swagherschap van een soldaet, dewelcke soo menighmael tegen den danck van zijn ouderen, somtijdts oock tegen ’t ghebodt van de Overheydt, om een huur-loon inden krijgh ghetrocken is, die met soo veel vrouw-schoffieringen, soo veel roverijen, soo veel kerck-rovinghen, soo veel moorderijen en andere quade feyten besmet is, dewelcke oft indien krijgh selve, of in het wederkeeren vanden krijgh plegen te gheschieden, desen kiesen wy tot ons swagher, die veel snooder is als eenich Scherp-rechter, bemindt de dochter, ende wy noement edeldom ’t ghene door schelmerijen verkreghen is. Den ghenen, die een stuck ghelts neemt, hangtmen, maer die met vervalschinghe van- [p. 115] de ghemeene munte, met bedrieghelijcke koopmanschappen, met woeckeren, met duysentderley listen ende bedriegerijen, soo vele menschen stroopen en plucken, worden voor de principaelste ghehouden. Visch. Die voor een mensch alleen vergift bereyden, worden als vergifters door de wetten gestraft, dewelcke met vergifte wijnen, of bedorven oly de Ghemeente besmetten, gaen vry, sonder eenighe straffe daer over te dragen. Vleesch. Ik ken sommighe Monicken, dewelcke soo superstitieus zijn, dat hy haer souden meenen in duyvels handen te zijn, wanneer sy by gheval ’t heylighe kleedt niet aen en hadden, en sy vreesen niet voor de klauwen des duyvels, wanneer sy liegen, lasteren, droncken drincken, en nijdigh zijn. Visch. Sodanige worden oock seer vele onder ons Leecken ghevonden, sy en gelooven niet dat haer huys vry is van ’t gewelt des Duyvels, ten zy dat sy ghewijt water, ghewijde bladeren ende een wassen keers by der hand hebben, en sy vreesen niet voor haer huysen, in dewelcke God dagelijcx op so veel manieren geterght, ende den duyvel ghe-eert wordt. Vleesch. Hoe vele zijnder dewelcke haer vertrouwen meer stellen op onse lieve Vrouw, of Christoffel, dan op Christum selve. De Moeder eeren sy met beelden, keerssen en liedekens, ende onder-tussche vertoornen sy Christum swaerlijck met haer godloos leven. De Schipper, als hy in noot is, roept veel eer Christi Moeder aen om hulpe, of Christoffel, of een ander Sant dan Christum selve. En sy ghelooven dat sy de Maeght tot haer genegen maken, om dat sy haer een Liedeken des nachts, het welcke sy selfs niet en verstaen, singhen salve Regina Weest ghegroet Coningin ende sy vreesen niet eerder, dat sy haer acht met soodanige Liedeken bespot te worden, dewijl de gheheelen dagh ende een goed deel des nachts van haer door ghebraght wort met onnutte klappinghen, dronckenschap ende andere feyten, die met eeren niet konnen ghenoemt worden. Visch. Alsoo ghedenckt de Soldaet in noot zijnde, eer aen S. Ioris of S. Barber, dan aen Christus. Voorts isser gheen Godts-dienst den Heylighen aenghenamer, als de navolghinghe haerder wercken, door welcke sy selfs Christo behaeght hebben, en dit deel slaen wy sterck vande handt: ende wy gelooven dat wy S. Antonis gunst daermede wel deghelijck sullen gewinnen, wanneer wy maer eenighe heylige Verckens voor hem mesten, en dat hy met zijn Vercken, vyer ende schelle, aen onse deuren, ende wanden van onse huysen ghemaelt staet, en wy vreesen niet, het welcke meer te vreesen is, dat hy dier huysen vyand moght zijn, inde welcke soodanige ghebreken in swangh gaen, welcke die heylighe Man altijt verfoeyt heeft. Wy tellen onse lieve Vrouwe Roosekranskens en groetenissen toe, waerom gheven wy haer niet liever op rekeninghe de opgheblasentheyd des herten van ons om harent wille neder geleydt, de betemde wellusten, en quijtghescholden onghelijcken? In soodanighe Liedekens neemt de Moeder Christi haer behaghen, met sulcke ghedienstigheden sult ghy haer beyder vriendschap winnen. Vlees. Van ghelijcken komt een siecke eerder S. Rochus of Dionijs inden sin dan Christus, des menschen eenighe heyl ende saligheydt. Dat meer is, de ghene selver, die de heylighe Schriften vanden Predic-stoel uytleggen, dewelcke niemand sonder aenblasen des heylingen Gheests of te recht verstaen, of met stichtinghe leeren kan, willen liever de Moeder-maeght om hulp aenroepen dan Christum oft sijnen Gheest selve. Ende hy wordt voor een ketter gescholden, die teghen dese gewoonte, die sy een loflijcke ghewoonte noemen, maer eens derf kicken. Maer de gewoonte of practijcke der ouden was loflijcker onderhouden van Origene, Basilio, Chrysostomo, Cypriano, Ambrosio, Hieronymo, [p. 116] Augustino, dewelcke den Gheest Christi dickmaels aenroepen, en onse L. Vrouwe nerghens. En teghen dese zijn sy niet verstoort, die sulck een heylige pracktijcke uyt de leere Christi en zijner Apostelen, ende uyt de exempelen der heylige Vaderen getogen, haer niet ontsien hebben te veranderen. Visch. In ghelijcke misverstandt steecken vele Munnicken, die haer selven inbeelden, dat S. Benedictus haer goedt-gunstigh is, soo langhe sy zijn Cap ende Mantel draghen, hoewel ick niet en meen dat die man oyt een kleed, dat soo vol vouwen ende soo dier ghekocht was, ghedraghen heeft, ende sy vreesen zijn gramschap niet, ter oorsaecke dat sy in haer leven niet ghemeens met hem hebben. Vleesch. Men houdt dese voor een oprecht vroeder van Sinte Franciscus, die zijn asgrauw kleed, en kanefas gordel niet van hem leght. Verghelijckt haer beyder leven, daer is niet dat meer teghen malkander strijt. Ick spreke van’t meestedeel niet van alle. En dit propoost kan op alle ordens, en manieren van professien ghepast worden. Wt de bedorven oordeelen spruyt een verkeert vertrouwen, ende uyt de selve spruyten verkeerde erghernissen. Laet daer een Franciscaner voor den dagh komen met een lederen gordel ghegort, dewelcke by gheval zijn tou verlooren heeft, of een Augustiner Munnick, dragende een wollen gordel, of een sonder gordel, dewelcke plagh gegort te gaen, wat een afgrijsen sal daer zijn, hoe seer staet te beduchten dat de Vrouwen van weghen dit schouwspel een misdracht mochten krijghen? Ende wat een groote splijtinghe van de broederlijcke liefde rijst daer uyt soodanighe beusel-marckten? Wat voor bittere vyandschappen? Wat voor een fenijnighe lasteringhe? Teghen dese dingen roept de Heer in den Euangelio, ende met gheen minder ernst de Apostel Paulus. Teghen deselve behoorden de Theologanten en Predikers te donderen. Visch. Sy behoorden ’t wel te doen, maer daer zijn vele onder haer vor den welcken het dienstigh is, dat het gemeene voclk, ja de Princen en Bisschoppen selve sodanigh zijn. En daer zijnder wederom, dewelcke hier in niet wijser zijn van ’t volck, of yemmers soo sy wijser zijn, sy verberghen dat, meer sorgh draghende voor haren biyck, als voor Jesu Christo. So gheschiedt het dat het volck van alle zijden met verkeerde oordeelen ingenomen zijnde. Aldaer haer vertouwen stet, daer seecker perijckel is, ende aldaer schroomachtigh is, daer gheen perijckel te verwachten is, aldaer stil sta, waer van daen het behoorde altijdt voorder en voorder te gaen, ende daer toe sich voordert, daer het behoorde van af te wijcken. Dan dese quade simmiringhen, indien ghy yet onderstaet om verrete stooten, so salmen urerstont van oproer beschuldighen, ghelijck oft ’t oproer waer, dat yemant een ghebrecklijcke ghestaltenis des lichaems, dewelcke een onervaren Medicijn-meester langh gevoed, ende bynaer in de nature verandert had, met beter remedie socht te verdrijven. Maer laet ons een eynde macken van dit geklagh, ’t welck aen hem selven gheen eynde heeft: want het staet te bezorghen, dat hy aldien ’t volck dit ons ghespreck quam te vernemen, dat sy een nieu spreeckwoort moghten op de baen brengen, dat een Visch-verkooper ende Slachter haer met dse dinghen bekommeren. Vlees. Dese soude ick met oude spreekwoord wederom bejeghenen.
        Gheen mensch hoe grof of onbesneen,
        Oft hy spreeckt wel een wijse reen.
    Onlangs als ik dese propoosten over maeltijd voerde, was daer by gheval tegenwoordigh een afghesleten, luysachtighe, versoorde, ghebroocken, uytghedrooche oude rochelaer, hebbende het aensicht als van een doot mensch, hy hadden nauwlijcks drie happen om zijn hooft, soo dischwijls als hy sprack, [p. 117] neep hy zijn ooghen toe, sy seyden dat hy een Theologant was: dese noemde my een Discipel des Antichrists, en veel andere dinghen verweet hy my al stamelende. Vis. Maer ghy, en seydet ghy hier niet tegen. Vle. Ick wenschte hem een kruymken eens gesonden verstands, in sulcke versufte herssenen, indien hy anders eenige hadde. Vis. Ick soude die klucht oock wel van begin tot den eynde willen hooren. Vleesch. Ick salse u doen hooren, by aldien ghy de naest-komende donderdagh mijn gast wilt zijn. Ghy sult hebben een kalfsharst in een korst ghebacken, ghehackt, en soo morruw, dat ghyse soudt konnen slorpen. Visch. Ick belooft ’t u met dit gespreck, dat ghy dan vrijdagh wederom onse gast zijt, ick sal maken dat ghy segghen sult, dat de Visch-verkoopers, niet altijdt met stinckende soute visch haer maeltijdt houden.

---

De XII. T’samensprekinghe. Amicitia, Of Vande Vriendschap: Alwaer de Liefde en teghen-liefde, de Vriendtschap en Vyandtschap onder dieren en ghewassen vertoont wordt, en ghewesen dat sich een ye- der moet versellen daer hy van nature meest toe genegen is. Ephorinus, Johannes.

ICK hebbe menichmael met verwonderinghe by mijn selven naghedacht, wat de nature daer mede vooren heeft gehadt, dat sy in allerley geslachte der dingen, eenige verborgen vriendschappen ende vyandschappen mengd, waer van ghene blijckelijcke oorsaecken konnen gegeven werden, dan alleen dat deselve aen dit schouspel schijnt behagen gehad te hebben, gelijckerwijs als wy inder hanen ende quackelen kamp geneughte scheppen. Ioh. Ick en versta noch uwe meeninghe niet recht. Eph. Ick wil dan, so ’t u belieft, duydelijcker spreken. Ghy weet dat de slanghe den mensche vyant is. Ioh. Ick weet datter een oude en onversoenlijcke haet, tusschen haer ende ons is, ende wesen sal, so lange wy gedencken sullen aen dien heyloosen appel. Ep. Kent ghy de Haghedisse? Ioh. Ja ick wel. Eph. In Italien zijnse groot en groen-achtig. Dese beeste is uyter naturen ’smenschen vriend, en een vyand vande slanghe. Ioh. Waer uyt blijckt dat? Eph. Werwaerts yemant buyten om een lochtjen gaet, daer vergaderen haer de hagedissen, die de menschen van ter zijden een lange wijl in ’t aensicht beschouwen ende het speecksel dat hem uyt den monde vloeyt oplecken. Ick heb oock gesien dat sy de kinderen haer pisse droncken. Ja dat meer is sy laten haer van deselve vryelijc handelen, worden oock gequest, ende wan- [p. 118] neermense aen de mont houdt, drincken het spoch blijdelijck in. Maer gegrepen zijnde, somense aen malkanderen helpt, ’t is te verwonderen, hoe heftigh sy d’een den anderen te keer gaen, sonder dat sy den aen-voerder beschadigen. Wanneer yemant op ’t veldt door een diepe wegh wandelt, openbarense haer selven door’t geruysch van de beweegde haegh-doornen. Die’t niet gewoon en is, soude meenen een slangh daer ontrent te zijn, alsment wel besiet zijn’t haghedissen, die dwersseling op u sien, wanneer ghy stil staet, en waer ghy voort gaet, u volgen. Wederom, by aldien ghy wat anders doet, vertoonense haer. Ghy soud seggen dat sy speelden, en in’t aenschouwen van den mensche een sonderling vermaken stelden. Ioh. Ghy vertelt my wonderlijcke dinghen. Eph. Op een sekere dagh, sach ick daer eene, die uytermaten groot ende groen was in de mondt van een hol teghens een slang vechten. Met den eersten waren wy verwondert, wat het te beduyden hadde, want de slangh en saghen wy niet, tot dat een Italiaen ons onder-richte, dat zijn vyandt inde speloncke was. Een weynigh daer nae quam de haghedisse by ons, zijne wonden vertoonende ende als hulpe van ons versoeckende, en liet sich ooc aentasten, soo dickwils als wy stonden, bleef sy mede staen, ons altijdt aensiende. De slangh hadde sijn eene zijde by naer uytgebeten, ende van groen root gemaeckt. Ioh. Had ick daer by geweest, ick soude de haghedisse ghewroken hebben. Eph. Maer den vyandt hadde sich in ’t binnenste van’t hol versteken, naer eenighe dagen nochtans hebben wy met onse ooghen de wrake gesien. Ioh. Daerom ben ick voorwaer blijde; maer segh my, in welcker manieren? Ep. Onsen wegh geviel by avonturen door de selfde plaetse. De slang had uyt de naeste Fonteyne gedroncken, want daer was een seer groote hitte, soo dat wy selver door gebreck van water, in groot gevaer stonden. Wel te passe quam ons daer in’t gemoet een jonghen van’t veldt, out zijnde derthien jaren, de sone van dat huys, in’t welcke wy door vreese van de peste, uyt Bononien gheweken zijnde, vertrocken waren, draghende een egge, daer de Acker-luyden* het af-gemaeyde koorn mede in haer schuren draghen, dese so haest hy de slange sach, begint te roepen. Ioh. Van vreese misschien. Eph. Geensins: maer van blijdschap, als juychende over den betrapten vyant. Hy slaet met de egge, de slangh treckt sich inwaerts, hy en hout niet op van slaen, tot dat sy’t hooft verplettert zijnde, in de lengde haer uytstreckte. Want dat en doen sy niet dan wanneer sy sterven. Hier van daen komt de klucht, die ghy dickwils hebt hooren vertellen vande kreeft, dewelcke de slange zijnen gast gedoodt hebbende, als hy dien sach uytgestreckt, seyde, so behoord ghy by u leven hebben gewandelt. Ioh. Dat is seer wel beschickt. Wat geschiet daer naer? Eph. De jongen grijpt haer met de egge, ende hangtse aen een struyck boven’t hol. Daer hebben wy eenighe daghen de bladeren met etter gheverwt ghesien. D’acker-luyden van dat landt verhaelden ons voor gewis yet wat anders dat verwonderens waerdigh is. De boeren vermoeyt zijnde leggen haer somtijds op ’tlandt neder te slapen, ende daer hebben sy bywijlen by haer een emmer melckx, dewelcke haer dient voor spijs en dranck. De slangen hebben een byzondere smaeck inde melck. Daerom gebeurt het menichmael, dat sy inde emmer plotselijck vallen. Tegen dit quaet hebben sy een remedie ghevonden. Ioh. Wat doch? Eph. De bovenste randen van’t melck-vat besmeeren sy rondtsom met loock. Desen reuck jaegt de slangen wech. Io. Wat heeft dan Horatius gevoelt, doen hy schreef, dat het loock een schadelijcker vergift was dan de Dul-kruyt, dewijl het is, gelijck ghy segt, een remedie tegent vergift. Ep. Maer hoort ’tgeen noch gevaerlijcker is. Somtijds [p. 119] werpen sy haer al lijffelijck kruypende in den mondt der slapenden, die sy open binden, en kronckelen haer rondom inde maegh. Io. Geeft de mensch niet terstondt de geest op, wanneer hy soodanighen gast van binnen gekreghen heeft? Ep. Neen hy, maer leeft seer ellendigh, en daer is gheen verlichtinghe voor zijn quaet, dan datmen met melck ende andere spijsen, die de slanghe aenghenaem, zijn den gast voede. Io. Is daer geen remedie teghen so grooten quaet? Ep. Loock overvloedigh ghegheten. Io. So isset geen wonder, dat de maeyers geern loock eten. Eph. ’t Is andersins oock goet door de gene die door arbeyd en hitte afgheslooft zijn; maer in de bovengemelde ghevaerlijckheydt is dickwils een kleen Haghedisse des menschen behoudenis Ioh. Hoe kan dat zijn? Eph. Als sy merckt dat de slanghe op haer laghen leydt, loopt se rontsom over den hals, ende het aensicht des menschen, ende houdt niet op, ter lijdt toe dat hy door ’t geschrap en krabben der nagelen ontwaecke, voorders die soo gheweckt word, siende de Hagedis dichte by hem, merckt terstondt dat de vyandt op zijn luymen leyd en rondsom siende word hy hem ghewaer. Ioh. Wonderlijcke kracht der nature! Ep. Nu en isser gheen ghedierte dat den mensche grooter vyand is, als de Crocodil, dewelcke dickwils gheheele menschen verslindt, ende komt met konste zijn felbeydte baet, met het waeter dat hij overvloedig inghenomen heeft, de paden der gener flibberigh makende, dewelcke tot den Nijl henen afgaen om water te halen, op dat hyse ghevallen zijnde soude mogen verslinden. Den is oock niet onbekent, hoe dat de Dolphijn die in een verseheyben element gheboren is, een liefhebber is vanden mensche. Ioh. Ick heb daer dan ghehoort een vermaerde klucht, hoe dat hy een jonghen bemint heeft, ende noch een die vermaerder is, van Arion. Ep. Dat meer is in de jacht van de Harders gebruycken de visschers den dienst vande Dolphijns in plaetse van honden, dewelcke een deel van de buyt ontfangen hebbende, wederom henen gaen. Daeren-boven latense haer oock kastijden, wanneer daer eenige faute by haer inde jacht begaen is maar in zee verschijnen sy dickwils den zee-varende luyden, opspringhende van vreugde, ende boven op ’t water spelende, somtijs swemmense tot aen het schip, somtijts oock springhense over de uytghespannen seylen. Sulck een vermaeck schept hy in der menschen omganck. Maer ghelijck de Dolphijn tot de mensche gheneghen is, also is hy een doodt-vyandt vande Crocodijl. Hy verlaet de zee, ende derf inden Nijl daer de Crocodijl syn heersch-plaetse heest afkomen om te strijden met een beest met tanden, klauwen ende schubben, die selfs door ’t yser niet en wijcken, ghewapent daer hy selve niet genoeghsaem vant gebit voorsien is, als hebbende de mont na de borst toegekeert, maer hy gaet met een gheweldt teghen zijn vyand, ende als hy hem nu seer naby is, werpt hy sich schielijck onder hem neder, ende sijn rugghe-vin, opzechtende, doorsuyt hem het sacht zijns buycks, die anders onquetselijck waer. Io. ’t Is wonder dat yederghedierte terstondt zijnen vyant kent, selve die het noyt te voren ghesien heeft, ende dat het weet, waerom het besprongen wordt, ende waer door het beschadigt word, of sich selven beschermen kan, het welcke de mensch niet ghegheven is, dewelcke selver door den Basiliscus niet en soude verschrickt zijn, ten ware dat hy door d’onderbindinghe vant quaet vermaent ende onderwesen had gheweest. Eph. Ghy weet dat het Peert een dier is gheboren om den mensch te dienen; dit voerd een doodelijcke partijschap met den Beer, een beest die den mensch schadelijck is, en kent zijn vyandt hoewel noyt te vooren van hem ghesien, ende bereydt sich terstondt totten strijt. Ioh. Met wat wapenen [p. 120] weert het hem? Eph. Meer met konste, dan met krachten. Het springht over den Beyr, ende in’t springhen selve slaet het hem met sijn achterste voeten voor den kop, de Beyr ondertusschen treedt met sijn klauwen, t’ sachte van des peerds buyck. De slanghe Aspis is den mensch een ongheneselijck fenijn, daermede voert een sekere soorte van * Indiaensche muysen krijgh: die selve muys is oock een doodlijck vyandt van den Crocodil. [noot: * Ichneumen, een Indische muys van gedaente, nochtans met een langh-achtighe snuyt, ende vande groote eens kats, met een seer langhe steert, de kost ten meerendeel soeckende inde ried-bosschen ende uyten morasschen, neerstigh de eyeren vande Kockodril opspeurende.] Ghelijcke gheneghentheydt tot den mensche bespeurtmen inden Oliphant: want den reysigher die van den wegh afghedwaelt is, brenghen sy goedertierentlijck weder op ’t rechte padt, oock kennen en beminnense haren leermeester. Men leest voorders van een bysondere liefde die sy tot sekere persoonen hebben ghedraghen: want eenen in Egypten heeft bemindt een tuyl-verkoopster, de vriendinne van Aristophanes de lettermeester. Een ander heeft Menander, een jonghman van Syracusen, so seer ghelieft, dat hy naer hem verlanghde, soo dickwis als hy hem niet en sagh hem van spijse onthoudende, Alles te verhalen wat andere hier van schrijven, soude te langh vallen, sullen alleenlijck noch een exempel by brengen: Als de Coningh Bochus voorghenomen hadde een grouwlijcke wraecke te doen over hondert persoonen, heeft de selve aen palen vast ghebonden zijnde, even soo veel Oliphanten voorgeworpen: en alsser nu eenighe uytghemaeckt waren, die tusschen de Oliphanten loopende, haer souden terghen, hebben noyt so vele konnen te weghe brenghen, dat sy haer tot trawanten van ’s Conincx wreetheyt souden laten ghebruycken. Dese mensch-lievende beeste voert eenen doodelijcken krijgh met de Indiaensche draken, die van een onghemeten groot te worden gheseydt te zijn, soo dat sy menighmael alle beyde in den strijt omkomen. Nu so is de draeck der mensche vyand, selfs niet ghetercht zijnde. Evenghelijcke vyandschap pleeght den Arend met de kleene draken, daer hy den mensch nochtans gheen leet aen en doet, ja selver geseyt wordt eenighe minne-voncken ten aensien van sekere jonghe dochters, te ghevoelen. De selfde voghel voert eenen onversoenlijcken krijgh met den Nacht-havick: den Oliphant haet ook de muysen, een gedierte dat mede den mensche moeyelijc is, daerom heeft hy een afkeer van ’t voeder, daer hy een muys in gesien heeft: en men kan geen oorsaeck segghen waerom hy die haet: voor den Eghel zijn sy met reden vervaert; want als sy die in den dranck ingenomen hebben, wordense seer swaerlijck ghepijnight. Nu en isser bynae gheen ghedierte dat vriendhoudender is met den mensche als de hond, en geen dat vyandlijcker is, als de Wolf, als de welcke door het aensien alleen de sprake beneemt: ende dese zijn malkanderen d’alderhevighste partijen. Also is de Wolf een hard vyant voor de schapen; dewelcke gheheel aen des menschen sorghe hanghen, dien het voornemelick toe-komt, dat onnoosel dier, ende het welcke om den mensche te voeden, geboren is, te beschermen. Tegen den Wolf wapenen sy sich alle te samen, als teghen den ghemeenen vyandt des menschlijcken gheslachtes, voornemelijck, met de hulpe ende macht der honden: waer uyt dese byspreucke ghesproten is, wy sullense niet meer sparen, als de wolven. De Zee-haes is een ongheneselijck vergift voor den mensch, soo yemandt onwetende daer van ghesmaeckt heeft: ende wederom het aenroeren des menschen doet den Hase de doot. De Panther is fel en wreet tegen den men- [p. 121] sche, en nochtans is hy so vervaert voor de Civet-katte, dat sy hare ontmoetinghe niet en derf verwachten. Hierom seghtmen, dae soo yemandt wat van het vel deser beeste by hem draeght, dat hy van de Panther niet bespronghen wort, so subtijl is’t gevoelen der nature: Sy voeghender dit oock by, dat indien ghy beyde deser beesten vellen teghen malkanderen overhangt, dat de hayren van ’t Panthers-vel uyt vallen. De Spinne-kop is een huys-ghenoot ende ghemeynsaem dier met den mensch, maar een doodt-vyant vande slangh, soo seer, dat indien sy by avonturen een slangh onder een boom inde sonne siet, sy langs haren draet henen afdaelt ende haer den angel int midden van’t voorhooft steeckt, met sulck een scherpe wonde, dat de slangh van pijne sich in eenen ronden kloot omdraeyende eyndlijck daer van sterft. Ick heb verstaen van de ghene die ’t ghesien hebben, dat de spinne-kop ghelijcke vyandtschap draeght teghen de padde, maer dat de padde ghesteken zijnde, hem selven helpt met weegh-bladeren te knauwen. Hoort desen aengaende een Britannische klucht: ghy weet dat aldaer die Camer-vloeren bestroydt worden met groene biesen, eenen seeckeren Monick had eenige bundelkens van biesen in sijn slaep-kamer versamelt, om de selve ter ghelegener tijdt te strooyen: dese als hy nae’t middagh-mael op sijn rug lach en sliep, isser een groote padde voort gekropen, ende heeft den mondt van den slapenden, belegert, sijn vier pooten op de opperste ende onderste lip geslagen hebbende: de pad daer af te trecken was een sekere doodt, niet te weyren was noch wat wreeder als de doodt selve. Eenighe hebben gheraden dat de Monick ruggeling aen een venster soud gedragen worden, aen dewelcke een groote spinne-kop zijn webbe weefde. ’Tgeschiede de spinne-kop haren vyandt in’t oogh hebbende, laet sick dadelijck langs haren draet af-vallen, ende schiet op de padde haren angel uyt, daer na keert sy weder langs den draet, tot haer spinne-ragh: de padde swelt op, maer en is niet af-getogen: hy wort weder op een nieu aen-getreft vande spinne-kop, ende swelt noch hooger, maer leefde noch: ten derden-mael ghetreft zijnde, heeft sijn pooten los laten gaen, en is doodt ter aerden gevallen. Met dese danckbaerheyd heeft de spinne-kop sijnen huys-waert gheloont. Ioh. Ghy verhaelt wonder. Eph. Ick sal daer by doen dat ick niet ghelesen, maer met dese mijne ooghen ghesien hebbe. De aep is uytermaten vervaert voor een schildt-pad: van dese saecke heeft ons een seecker persoon tot Romen een proeve doen sien. Hy stelde sijnen jongen een schildt-pad op’t hooft, en bedecktese met den hoedt, daer nae brengt hy dien by den aep, de aep is terstondt blijdlijck den jonghen op sijne schouderen ghespronghen, om hem te luysen, den hoedt af-ghenomen hebbende, vindt hy de schildt-padde: ’t was wonder om aen te sien met wat een schric het beeft te rugghe sprongh, hoe seer hy vreesde, hoe verbaesdelijck hy ommesagh of hem de schildt-padde volghde. Hier by is noch een ander proeve gekomen: wy hebben de schildt-pad gebonden aen de selfde keten, aen welcke de aep vast was, dat hy niet en konde voorby gaen, of hy moestese ten minsten aensien. ’Tis ongeloovelijck hoe seer hy gepijnight wierd. Hy gaf byna den geest van vreese, somtijdts haer den rugghe toe-keerende, versocht hy met zijne achterste voeten het vast ghemaeckte beest wech te stooten. Ten laetsten heeft hy al watter inden buyck ende blase was, uyt-geworpen: uyt dees verbaestheydt volgde een koortse, so dat wy hem moesten vanden keten los laten, ende met water in wijn getempert, verstercken. Ich. Nochtans en isser niet, waerom hem den aep voor de schildt-pad soude vreesen. Ep. Daer kan wel yet zijn, ’twelck voor ons verborgen en de nature bekent [p. 122] is, want dat de Distel-vinck of Cijsken den Ezel haet, heeft sijn merckelijcke reden, om dat hy hem wrijft aen de doornen, in de welcke dat vogelken nestelt, ende ’tgebloemte daer van op vreet: doch soodanigh eene vreese bevangt haer, dat soo wanneer sy van verre een Ezel hoort krijsschen, haer eyeren van boven neder werpt, sulcx dat de jonghen van vreesen uyt den nest vallen: maer sy en laet haren vyandt niet ongestraft. Ioh. Maer waer aen wreeckt sy haer doch op den Ezel? Eph. Sy pickt met hare beck zijne sweeren, die hy van stock-slaghen ende lasten te dragen, gekregen heeft: ende door boort hem het sachte der neusgaten. Men kan ooc eenige oorsake beramen, waerom tusschen de Vossen ende Kuycken-dieven een onderlinghe vyandschap zy, om dat die grijp-voghel, de jongen vanden Vos belaeght, ende de Vos misschien wederom sijne jongen: welcke is de oorsake van vyandschap tusschen de Veldt-muysen ende de Reygers of Roerdompen. Een ghelijcke reden isser byna tusschen de Meerlijn een kleen vogelken, ende de Vos: want de Meerlijn breeckt de Raven haer eyeren ontstucken, deselve wort vande Vossen beledight, ende sy beledight haer wederom, hare jonghen pluckende en bytende: als dit de Raven sien, komense de Vossen te hulpe, als teghen den gemeenen vyand. Maer men soud nauwelijcx konnen ramen om wat oorsake de Swanen ende Arenden onder malkanderen hatigh zijn. Van gelijcken de Rave ende de groene Vincke, de Kraey ende de Nacht-uyl, de Arend ende ’t Conincxken, ten zy dat de Arend dit qualijck neemt dat het een Coningh der vogelen genaemt wert, waerom dat de andere kleene voghelen met de Nacht-uyl niet wel verdragen, de Wesel met de Kraey, de End-vogels met de Meeuwen: daer beneffens waerom de Veldt-muysen vervaert zijn, voor een boom daer Mieren in nestelen. Waer van daen komt sulck een onversoenlijcke krijg tusschen de peertsvlieghe en den Arend: want de klucht is uyt den aert der gedierten selve verdicht gheweest. Hier van daen isset dat de Peerts-vliegen by Olinthus binnen een seker Landtbegrijp, niet en konnen leven, by aldien sy daer gebracht worden. Ende onder de water-ghedierten, om welcke reden den harder ende de Zee-snoeck met onderlinge haet teghen malkanderen ontsteecken zijn, de Congerael ende Lampreye, dewelcke malkanderen de steert af-bijten. De Stuer-krab heeft sulck een schrick voor den Visch Polypus genaemt, dat sy dien neffens haer siende, van vreese sterft. Alsoo heeft een heymelijcke onderlinghe goedtwilligheydt sommige dieren wonderlijcken t’samen gevoeght, gelijck als de Tortel-duyven met de Papegayen, de Meerlen met de Snippe, de Kraeyen met de Reyghers, dewelcke malkanderen helpen teghen een seecker soorte van Vossen. Daer is een kleyn visken, het welck voor den Walvisch henen swemt ende hem den wech wijst, sonder datmen weten kan, waerom het hem desen dienst doet. Want dat de Crocodijl ’t Conincxken sijn keele ten besten gheeft, kan geen vriendtschap gheseydt worden, aenghesien dese alle beyde door haer eygen profijt gedreven worden. De Crocodijl heeft gheern dat hem de tanden ghesuyvert worden, ende neemt de gheneughte van het krauwen ghewilligh aen: dat vogelken soeckt zijn spijse, etende d’over-blijfselen van visch, die hem tusschen de tanden zijn blijven steecken. Om ghelijcke reden berijdt de Rave des swijns rug. Sommige dieren zijn met sulcken hartneckigen wrock tegen malkanderen ingenomen, dat haer bloedt niet en kan vermengt worden, gelijckmen verhaelt, dat de vederen van andere vogelen verteert worden, indienmense met Arends-vederen mengt. De Havick is op de Duyven ghebeten, dese beschermt de Steensmetzer, voor wiens ghesicht ende stemme de Havick uyttermaten bevreest is: ende dat [p. 123] weten de Duyven wel:


alwaer een steensmetzer seer verborgen is, van die plaetse [p. 124] doodt-slagher daer omtrent, terstondt vloeyt ’tbloet uyt ’tdoot lichaem als van een verssche wonde, ende by dit teecken seghtmen dat menighmael de mordenaer ghemeldt is. Eph. T en is niet al ghelooghen watmen daer van vertelt. Maer op dat wy gheen democritische of belachelijcke kluchten op de baen brenghen, en bevinden wy niet door de ervarentheydt, datter sulck een vyandschap is tusschen den Eyck ende de Olyve, dat sy beyde d’een in d’anders kuyl ghestelt zijnde, versterven. Wederom de eyckenboom verdraeght soo qualijck met de okernote, dat hy na by haer staende, t’eenenmael uyt gaet, hoewel de okernote bynaer alle saden ende boomen schadelijck is. Van ghelijcken de Wijngaerd de welcke alles met zijne klavierkens omhelst, schout allenlijck de koolbladeren, ende ghelijck als of hy gevoelen hadde, kert sich van haer af naer een ander zijde. Wie vermaent de wijngaerd dat zijnen vyant na by is? Want het kool-sap is den Wijn contrary, ende daerom pleghtmen dat te eten teghen de dronckenschap. De kool heeft oock haren vyand, ghemerckt sy teghen over het Verckens-broodt ende de grove marjeleyne ghestelt zijnde, verdrooght. Ghelijcke gheneghentheydt isser tusschen de wijn ende de scheerlingh, ghelijckerwijs als deze gift is voor den mensche, also is de Wijn voor den scheerlingh. Wat voor een heymlijcke vrientschap moet dat zijn tusschen de Lelie ende ’tLoock? Dat sy dicht by den anderen wassende, malkanderen van weerzijde goedt doen. Want de loock wordt krachtiger, ende de Leliebladeren krijghen een lieffelijcke geur. Wat wil ick hier verhalen vande versaminghen der boomen, van welcke de Vroukens onvruchtbaer worden, ten zy dat het manneken daer ontrent is. De Oly laet sich alleen met kalck menghen. Deze beyde dan noch begheeren gheen gemeynschap met het water. Het peck treckt d’Oly tot sich, hoewel sy beyde vet-achtigh zijn. Alle dinghen drijven boven ’t quick-silver behalve het gout, ’twelck dat na hem treckt ende behelst. Wat ghevoelen der natueren is dit, dat de Diamant dewelcke alle harde dinghen wederstaet, door bocken-bloed versacht werdt? Onder de fenijnen, selfs sietmen soodanighe vyandtschappen. Wanneer ’t ghebeurt dat een Scorpioen over de Monicx-kapkens kruypt, soo werdt hy bleeck en stijf. Den selfden is het kruyt Cerastis ghenaemt? Soo schadelijck, dat so yemandt slechs haer zaet met zijn vingers ghehandelt heeft, hy mach den Scorpioen sonder hinder aentasten. Maer de overweginghe van dese saecken, dewelcke ontallijck sijn, gaet eygentlijck den Medicijn aen. Wat is dat voor een kracht van vriendschap ofte vyandschap tusschen het stael en de Seyl-steen, dat een stoffe uyt der naturen neerwichtigh zijnde, tot den steen loopt ende daer aen kleeft als met een kus, ende van den selfden sonder dat sy met handt oft vingher aengeroert worde, weder afwijckt? Nu ghemerckt het waeter sich lichtelijck vermenght met alle dinghen, meest met sich selven, soo zijnder nochtans eenighe wateren, dewelcke als door een onderlinghe haet de t’samen-menginghe vlieden, ghelijckerwijs als die Riviere die in’t Meyr Fucinus gheheeten, de Ada in het Cumermeyr, de Rivier Ticinus int groote Meyr Verbanus ghenaemt, de Mantow in de Gard-meyr, de Ole inden Hero, de Rhoduyn inden Leman loopende, boven vloeyen, van welcke de sommighe int passeren van etlijcke mijlen, hare eyghen wateren alleen, ende die in gheen grooter menighte als syse hebben ingebraght, weder uyt voeren. De Tigher vloeyt in’t Meyr ghenaemt Arethusa, ende passeert door hem henen, in voeghen, dat noch de verwe, noch de visschen, nochte de nature der wateren vermenght worden. Daer-en-boven, hoewel alle andere Rivieren by-nae, in de Zee haer haesten [p. 125] t’ontladen, eenighe nochtans gelijckerwijs als hatende de Zee, eer sy tot daer toe komen, verbergen haer onder d’aerde. Dier gelijcke sien wy eeniger maten inde winden. De Suyden-wind is dan Mensche schadelijck, de Noordt-ooste windt is hem ghesondt. D’een versamelt de wolcken, d’ander verstroytse. Nu indienmen de sterre-kijckers eenigh gheloof magh gheven, de sterren hebben van ghelijcken hare vriendschap ende vyandtschap. Sommige zijn des menschen vrienden, sommige zijn vyanden. Wederom zijnder die den mensche tegen het ghewelt der schadelijcke dingen behulpigh zijn. Alsoo en isser niet in eenigh deel der naturen, het welck niet door dese ghedeelten ende eendrachtigheden den mensche tot schade of tot voordeel verstrecke. Ioh. Misschien soudmen oock wat konnen vinden boven de Hemelen selve. Want indien wy den waerseggers willen gelooven, een yeder mensche versellen twee geesten, een goede en een quade. Eph. ’t Sal ons genoeg zijn, mijn vriendt tot de Hemel toegeklommen te zijn, al ist schoon dat wy dit staketsel niet mede over springen. Laet ons wederom keeren tot de ossen peerden. Io. Ghy doet voorwaer wel een heerlijcke sprong. Ep. Hier over moeten wy ons billich noch meer verwonderen, datmen in een tselvighe gheslachte der dieren, bespeurt de voetstappen van haet en liefde, sonder eenige mercklijcke oorsaec. Want dit soecken ons de peerd-berijders en de ossen-drijvers wijs te maecken, dat in deselve weyden, of in een selvige stal, d’ eenen os den andere ende ’t een peert het ander geern tot sijn ghebuur heeft, het welcke met een ander niet soude verdragen. En ick meene dat gelijcke genegentheden in alle soorten van ghedierten plaetse grijpen, behalven de vriendschap van ’t geslachte: Maer in geen soorte blijcklijcker als in den mensche, aenghesien in velen opentlijc blijct ’tgunt Catullus van zijne geneghentheyt tot Volusium ghetuyght:
    ’k Haet u Volusi, seer de waerom weet ick niet,
    Alleen dat ick u haet, weet ick en anders niet.
Maer inde bejaerde sal misschien van dese dingen, een ander de oorsake ramen: doch inde kinder die voor ’t ghevoelen der naturen alleen geleydt worden, wat ist doch dat dese soo met liefde teghen de sulcke verbint, dieder wederom van een ander soo grooten afkeer doet hebben. Ick selve, als ick een jonghen was een weynigh beneden de acht jaren, gheraeckte by gheval int gheselschap van eenen die van mijn ouderdom was, oft by avonturen een jaer ouder, uyttermaten loghenachtigh, soo dat hy by alle gheleghentheydt voor de handt eenighe seltsame dingen wist te versieren. Ons ontmoette een vrouw. Doe seyd hy, siet ghy dese wel? Jae ick hebben tot thien verscheyden reysen met haer te doen gehadt. Wy gingen over een eng brughsken, neffens een meulen, als hy my verschrickt sagh, door ’t aanschouwen des waters, het welke van weghen zijn diepte swart was. In dit water seght hy was ick eens ghevallen, wat seght ghy doch? Daer vond ick het lichaem van een dood Mensch, met een beurs daer by, inde welcke dry ringhen waren. Als hy gheen eynd en maeckte van lieghen, so heb ik voor dien jongen noch een kindt zijnde, so seer of meer gheschrickt, als voor een adder, ende dat sonder eenige sekere reden, gemerckt andere met soodanige loghenen vermaeckt waren, maer alleen door een verborghen gevoelen der naturen. En dat en is niet voor een wijle gheweest, maer self noch huyden op dese dagh heb ick uyt der naturen sulck een schrick van de giet-logens, dat wanneer ick haer sie, de geheele ghestaltenisse des lichaems my ontroert. Desen gelijck ist, dat Homerus inde persoon van Achilles aenteckent, wanneer hy belijdt, dat hy de loghenaers so seer haet, als de poorten der hellen selve. Hoewel ick dan met dese nature geboren ben, so schijn ick nochtans daerentegen [p. 126] met sulck een nootsakelijckheydt der nature geboren te zijn, dat ick al mijn leefdaghen met leugenaers en bedriegers te doen heb ghehad. Ioh. Maer ick en sie oock niet het wit of oogh-merck, daer dit gheheel propoost op aengheleydt is. Ep. Ick sal ’t met weynigh woorden aenwijsen. Daer zijnder die haer gheluck soecken uyt de overnatuerlijcke konsten, andere uyt de sterren, doch ick meen datter geen sekerder wegh is, om tot voorspoet te geraken, dan dat een yeder hem onthoude van die manier des levens, daer van hy door een heymlijcke kracht der nature een afkeer heeft, ende tot dese hem voege, tot de welcke hy genegen is, altijd on-eerlijcke dingen daer uyt sluytende: van gelijcken dat hy sich ontrecke van ’t geselschap der gener, met welcker natuere hy ghevoelt zijn natuur niet over een te komen, ende met den sodanigen verkeere, tot welcken hy door een verborgen genegentheyt der nature gedreven wort. Io. Ist dat sulcx geschied, soo sal de vriendschap tusschen weynigh persoonen zijn. Eph. De Christlijcke liefde breydt en streckt sich uit over alle menschen, maer bysondere kennisse vrientschap moetmen met weynige houden. Ende die niemant hoe-wel boos zijnde beschadight, ja selfs hem verblijden soude over zijne bekeeringhe, dese lieft, mijns bedunckens, alle menschen genoegh met een Christelijcke liefde.

---

De XIII. T’samen-sprekinghe. Diluculum, Of Daeghe-raedt. Een gheleerde opweckinge tot neersticheyt, en scherpe bestraffinghen der luyicheydt. Nephalius, nuchteren man ende wacker, Philypnus droo- mer of slaper.

Nephalius.

ICK soude u Philipne van daech geern gesproken hebben, maer sy seyden dat ghy niet by huys en waert. Ph. Sy en hebben niet altemael gelogen; voor u en was ick daer wel niet, maer wel voor myn selven. Ne. Wat is dat voor een gheheymenis? Phi. Ghy weet dat oude spreeck-woord wel, Ick en sluymere niet voor allen: oock is u niet onbekent de boerterije van Nasica, dewelcke als hy Enniumzijnen welbekenden vrient wilde gaen versoecken ende de dienst-maerte door het bevel hares meesters hem ghelochent hadde, Nasica vermerckende het bedroch is weg gegaen. ’t Gebeurde wederom op [p. 127] een ander tijd dat Ennius ten huyse van Nasica ghegaen zijnde, zijnen jongen vraechde oft hy niet in was, maer Nasica riep hem van syne studeer-camer toe dat hy niet t’huys en was. Waer op als Ennius zijn stemme kennende, seyde, O du onbeschaemde! immers hoor ik u daer boven spreken, antwoorde hem Nasica, Gy zijt selfs veel onbeschaemder dat gy my selfs niet en gelooft, daar ik nochtans uw dienstmaerte gelooft hebbe. Neph. Gy waert by avontueren onledig. Phi. Jae wel op mijn ghemaeck ledigh. Neph. Wederom quelt ghy my met raetselen. Phi. Ick sal dan duydelijck uytspreken, sonder
Neph. Dewijl ghy dan voor u niet en soud begheeren een dienaer, die met sijn [p. 128] buyck beswaert waer, maer liever eenen daet-vaerdighen ende wackeren, waerom bereydt ghy voor de ziele eenen loomen en vetten dienaer? Phi. Ick word overtuyght door de waerheydt Neph. Hoort noch een ander nadeel, ghelijkckerwijs als de ziele het lichaem verre te boven gaet, alsoo bekent ghy dat de rijckdommen der zielen, de goederen des lichaems verre overtreffen. Phi. ’t Is waerschijnlijck. Neph. Maer onder de goederen der zielen houdt de wijsheydt d’eerste plaetse. Phi. Ick bekent. Ne. Om dese te verkrijghen is geen deel des daegs profijtelijck als de morgen stont, als de rijzende Son een nieu leven alle dingen verleent, verdrijvende de nevelen of dampen, welcke de maech gewoon is op te werpen, die de wooninge des verstants pleghen te verduysteren. Phi. Ick en heb daer niet teghen. Neph Maeck nu eens rekeninghe tot hoe groote gheleertheydt ghy soudt konnen geraken, met die vier uren wel te besteden, die ghy door ’t ontijdigh slapen verwaerloost. Phi. Gewisselijck tot groote gheleertheydt. Neph. Ick heb by erbaerentheydt in ’t studeren ondervonden, datmen meer voordeels doet met een ure inde morghen-stont, als men dry uren nae den maddagh, ende dat sonder eenigh letsel des lichaems. Phi. Ick hebt wel ghehoort. Neph. Daer na overleght by u se