60; Ecco poi nudo il sen già baldanzosa Dispiega; ecco poi langue, e non par quella, Quella non par, che desiata innanti Fù da mille Donzelle, e mille Amanti. Cosi trapassa al trappassar d’un giorno De la uita mortale il fiore, e’l uerde; Nè perche faccia indietro April ritorno Si infiora ella gia mai nè s rinuerde: Cogliam la rosa in su’l mattino adorno
[p. 248] Di questo dì, che tosto il seren perde; Cogliam d’Amor la rosa, amiamo hor quando Esser si puote riamato amando.
De tweede zoeticheid is deze: Dal fianco de l’Amante, estranio arnese, Vn cristallo pendea lucido, e netto; Sorse, e quel fra le mani a lui sospese A i misteri d’Amor, ministro eletto: Con lui ella ridenti, ei con accese, Mirano in varii oggetti un solo ogetto: Ella del uetro à se fà specchio, & egli Gli occhi di lei sereni à se fà spegli. L’uno di seruitù, l’altra d’impero Si gloria, ella in sè stessa, & egli in lei; Volgi, dicea, deh volgi il Caualiero, A me quegli occhi, onde beata bei: Che son, se tù no’l sai, ritratto uero De le bellezze tue, gli incendii miei, La forma lor, la merauiglia à pieno, Piu che’l cristallo tuo, mostra il mio seno. Deh! poi che sdegni me, com’ egli è uago Mirar tù almen potessi il proprio uolto! Che’l guardo tuo, ch’altroue non è pago, Gioirebbe felice in se riuolto: Non può specchio ritrar si dolce imago, Nè in picciol uetro è un Paradiso accolto; Specchio t’è degno il cielo, e ne le stelle Puoi riguardarle tue sembianze belle.
Ten dienst van eenige mijner landgenoten zou ik dees XL Italiaansche verssen wel in Neerlandsch rijm overzetten, indien de noit volpreze Maria Tesselscha Roemers, wede. van wijlen de Heer Allard van Krombalgh, met dat wondermaaxel niet bezigh was. Ik zou de menighvoude verdiensten van haar Ed: wel [p. 249] doodverwen willen, doch het gaat ’er mee als ’t met die heiligheden doet, daar men niet als met een tzidderende bevreestheid moet bykomen. Ik ben ’er wel overmatigh zeer toe genegen; maar die onderwinding vereischt een geest, die zoo groot en edel is, als haar onderworpzel. Om dat ik de swakheid van mijn brein, en de deurknedenheid van ’t hare genoeghzaam ken, dunkt my dat ik schuwen moet het geen ik zoek; en dat ik op de kosten van mijn aanzien, mijn verlangen niet moet boeten. Evenwel kan ik mijn zelven zoo geweldigh niet inbinden, dat ik het hier by zou laten steken, en dat ik niet een woord of twee van dat puikjuweel der vrouwelike sex zou uitboezemen. Ik hoop dat mijn toomelooze mond, d’eerbiedenis die ik die wijze Ioffrou schuldigh ben, niet een stipjen zal schijnen te verminderen. Was ik van dat punt t’eenemaal verzekert, de welsprekentheid, die andere zoeken, had ik ongetwijffelt gevonden; want de glanssen van verstand die my natuur heeft geweigert, zou ik dan van mijn voorworpzel te leen krijgen. Doch, nu ik voor het tegendeel beducht ben, zal ik my naar dees regelen laten ontvallen. Wanneer natuur met den opaalsteen bezigh is, het schijnt dat zy, tot dien einde, al de rijxte stoffen, daar andere juweelen van gemaakt worden, te zamen mengt: Even zoo heeft zy met haar Ed: gehandelt. Begeerigh om haar tot mirakel toe te beglanschen, heeft zy ’er den uitgekleinsden geest van al de beste verstanden der wijde weereld, tot overloopens toe, aan geschonken. Zoo menigerlei wonderen, die dag op dag uit haar Eds. handen voorkomen, wijzen mijn zeggen, als met de vinger, aan; en onder andere dingen zal ’er de vertaling van den Tuscaanschen Tasso een krachtigh blijk van verstrekken. Wy zien in natuur dat de wateren noit hooger klimmen, als de plaatzen waar uit zy den oorsprong nemen. Men zou twijffelen mogen of haar Eds. konst niet verder gaat; en hierom zou Torquato Tasso, indien hy noch leefde, haar Ed: misselik weinig dank wijten, dat zy d’handen [p. 250] tot de vertolking van zijn roemruchtich Ierusalem oit aangewent hadde. Om dat zy ’t al te wel gedaan heeft, zou hy ’er lichtelik qualik in te vreên wezen. Het zou hem overmatigh aangenaam zijn, dat hy zich in een nieuwe taal hoorde lezen, en prijzen, dewijl het zoo groote glori voor schrijvers is, hun werken in andre spraken vertaalt te zien, als het aan Koningen en Prinssen doet, dat zy nieuwe landen aan hun schepters knoopen. Maar, misschien zou hem dien langen arbeid onaangenaam wezen, uit reden dat ontallike menschen ’t afzetzel van haar Ed: boven zijn voorbeeld zouden stellen, of ten minsten daar by gelijken. Want gelijk snedige schilders in ’t vermalen van groote Heeren en Mevrouwen, haar juist niet naaupuntelik verbeelden, maar hier en daar een weinigh helpen en te baat komen, zonder evenwel van haar natuurlike bekende gedaante te gaan: zo heeft haar Ed: van Tassoos voorschrift niet afwijkende, hem zomtijds onderschoort, geholpen, en verheven, komende zijn konst met de hare te baat. Ik en spreek niet eens van de verbintenis die heel Nederland aan haar Ed: zal hebben, om dat zy ’er zoo onwaardeerlike schat aan meedeelt. Die schuld, hopen wy, zal met ’er tijd betaalt worden, door de weergalooze lof die haar alle goê verstanden zullen geven, onder wie ik anders niet en ben als een ootjen in ’t cijfer. Ik zegh niet als een schaduw, want in de glansch die van haar Ed: afstraalt, kan geen duister dingen plaats hebben, dewijl ’er de nachtsche naarheid zelf, tot een heuchelik licht deur verandert zou worden. Het gaat ’er mee als het met kleine lichaamtjes doet, die dicht by de zon zijn, al de swertheid harer schaduw wort door de klaarheid, en in de schittering, van zoo sterken licht, t’eenemaal verswolgen. Hier laat ik de verdiende lof van de gemelde Ioffrou steken, dewijl het op een ander plaats beter te pas komt, daar ik het ook met meerder defticheid doe. Haar Ed. hoop ik, zal zich niet belgen om dat zy in een redeneering is getrokken, die met zoo veel lustelike [p. 251] quinkslaagjes is ondermengelt. Ik ben ’er gansch zonder mijn weten toe gekomen; ook laat zich de zon wel in een dropje waters beschouwen. Laat ons dan den draad van onze vorige redeneering wederom by d’hand nemen, en op een nieuw van ons speeltjen, dat met roozeblaren gepleeght wier, beginnen te spreken. Ik zei u flus van een meisje dat haar een wijltje tijds op mijn voorhooft aan stukken stiet, en nu zal ik u een rijmtjen geven van een die ’t op haar eige mond dee.
Belle Dame faisant crever des feuilles sur sa bouche.
Vostre bouche dans ce caprice Cause le plus rare supplice, Que l’on ait jamais apperceu; N’estce pas une estrange chose Qu’une feuille ait ainsi receu Le martire sur une rose?
De lippen van een Ioffrouw worden op ’t einde van dit veirsjen by roozen geleken. Zoo doet men deurgaans, en, met groote reden; praecipue si quis calycis circumferentiam oris forme accommodet. De roozen hebben twee eigenschappen, die dees gelikenis ongeloofelik aardigh maken: want alzoo zy overmatigh zacht zijn, en zeer lieffelik glooren, hebben goede schrijvers, van bei die voorrechten, waar deur dat puik der lentespruiten zich stilswijgens van al de weereld doet achten, een levende gelikenis van de schoonheid der lippen willen ontleenen. De zachtheid der roozen is zoo groot, dat de Sybarit Smyndirides, den dons van Sardanapalus aan de kant stellende, zich bedden van haar blaren liet maken; en noch durft dat monsterdier eens op een uchtent wakker geworden, van pijne stenen, klagende dat hem de lendenen gebroken waren, om dat hy op een gedubbelt roozeblat gelegen hadde. Zie hier van Aelianus var. hist. IX, 24, en Seneca de irâ lib. II, cap. XXV. Dewijl men zich dan niet zachter als roozen kan verbeelden, worden ’er lippen, [p. 252] zacht om kussen, aardichlik by geleken. xeílê malthakà pròs tà philêmata,labia mollia ad osculationem, ut loquitur Achilles Tatius.Lactantius schrijft de gemelde zachticheid voornamelik aan d’onderlip toe: want cap. X de opif. Dei, zeit hy aldus: Labrum superius, sub ipsâ medietate narium, lacunâ quadam levi, quasi valle signavit Deus: inferius, honestatis gratiâ, foras molliter explicavit. Die geen opperlip heeft, zeit het Italiaansche spreekwoord, zal nimmer wel fleuiten; maar ik zegh: die geen onderlip heeft zal noit wel kussen. Inferius labrum cur mordes Thespilis? Illi Ne noccas, si vis basia laeta tibi. Alterum iners cupido quamvis famuletur amanti, At magis hoc docta mobilitate placet.
Het vermiljoene kleur der roozen volght hier op, dat fraaye mannen gelegentheid beschaft heeft, om, het lustelik root van een schoone mond, daar deur te verbeelden. Zoo zeit Martialis. Paestanis rubeant aemula labra rosis.
Alzoo hier ydereen van blijkt, wil ik deze waarheid maar met dit Madrigaaltjen bevestigen. O fresca rosa e cara Datami di colei, che nel bel viso N’ha due più colorite E ne la bella bocca una più rara. Or che farò di te? le più gradite Di gia m’hanno conquiso E’l cor tra lor diviso. Pùr te bacio, e non loro Che morrei lor baciando, e te non moro.
Dien onnavolgeliken Ronsard gelijkt noch een ander deel van een schoone Ioffrou by roozen, te weten de twee kalke heuveltjes die zy op haar boezem draaght. Hy spreekt ’er ergens zoo van: Vous avez les tetins comme deux monts de lait,
[p. 253] Qui pommellent ainsi qu’au printemps nouvellet Pommellent deux boutons que leur chasse environne.
Men zou de bekoorlike blankheid van overzoete memmekens, noch haar gelijkmatige rontheid niet beter konnen beschrijven, als deur die twee schoone gelikenissen, waar van d’eerste van twee bergjes geronnen melk is, om haar bevallike verheventheid te kennen te geven; en d’andere bestaat van het roode knopjen van een geurigh roosjen, dat in ’t begin van ’s jaars herboortenis allenxjes begint te swellen, buik te zetten, en om de naveltipjes te puilen. Amalthaeus is in dees gelegentheid ook zeer aardigh. Dus spreekt hy van Lycoris boezem: Fert nitido duo poma sinu formosa Lycoris: Illa eadem nitido fert duo fraga sinu. Sunt mammae duo poma, duo sunt fraga papillae: Poma nives vincunt, fraga colore rosas. Haec amor exsugens, Valeant, ait, ubera matris: Dulcius his manat necta?
Dat is in ’t gros: ’k Zie op Lycoris borst twee geurig’ appels groeien, Die ’t snee ver gaan voorby, En twee aardbezien aanminnigh daar op bloeien, Waar deur dat yders hart komt zoetlik in de ly. Zy tokkelde z’eens wat, en wou dat haar verkoelde, De Zephyr zoet van aêm, Terwijl de wufte Min, die grooten dorst gevoelde, Een slurreptjen daar uit ootmoedigh bidden quaem. Zoo hy z’een wijle tijds gestrookt hadd’, en gezoogen, Vaar, Moeder, riep hy, wel: Vw’ memmen hebben melk; maar, lieve, wil het doogen, Ik heb gevonden hier, een loutre nektarwel.
Alzoo ons tegenwoordig onderworpzel buiten mate zoet, smakelik, en delikaat is, zouden ’er eenige lezers misschien wel wat meer van begeeren. Hun dient tot antwoort, dat ik ’er een [p. 254] byzonder hooftstuk van gemaakt heb, daar in ik de lezer van al dat dien aangaande gezeit kan worden, menighvoude zoeticheen beschaf. Inzonderheid zijn ’er bevallike trekjes van dat melkeweghjen, ’t geen ’er te midden in loopt. Ariosto spreekt ’er ergens aldus van: Spatio fra lor tal discendea, qual fatte Esser veggeam fra picciolini colli D’ombrose valli in sua stagione amene, Ch’el verno habbia di neve all’ hora piene.
Doch hier van, voor dit maal, niet een woord meer. Zelf verzoek ik, dat het geen wy tot noch toe van dat lekker vleisje gesproken hebben, onder de roos mach blijven: dat is, dat het elk by zich houw, en niet voortklappe. Zoo my de lezer dit belooven wil, zal ik hem van roozen, die ons hier op gebracht hebben, yet zoets leeren. Het is hier in Neerland de manier, en grijpt by veel andere volkeren plaats, dat men, wanneer ’er een vrolik gezelschap by een is geweest, in het scheiden, yder een tot stilswijgen zoekt te verbinden, op dat het geen vrienden onder malkander gezeit hebben, niet buitens huis gedragen worde. Hier toe bezight men gemeenlik dees woorden: Alles is onder de roos geschiet. Dit is d’oorzaak dat men deurgaans in plaatzen van genucht een roos aan den balk ziet geschildert, om de gasten daar deur in te scherpen dat zy de bedreve vrolikheden wijsselik moeten huismeesteren, en in stilswijgentheid begraven. Heeft men dan wat brooddronkelik te werk gegaan; is ’er yet dartels gebeurt; heeft men ’er wat te veel gezoent; te geweldigh gekittelt; te hoogh gespeelt; t’overmatig gedanst, gesprongen, gezongen; wat is ’er aan mis beurt? ’t Is al onder de roos geschiet; en daarom mach het niemant buiten den drempel brengen, maar moet het in zijn boezem besloten houden. Hier op ziet het Grieksche spreekwoord: Ik haat een gedachtigen mededrinker, dat op hun past, die het geen s’avonds te voor, in vryheid was gesproken, ophalen, en ruchtbaar maken; [p. 255] daar men de wijn moet toeschrijven, en de vergetelheid bevelen, al wat zich yemand op feesten, in woorden en werken, onvoorzichtelik laat ontslippen. Hierom hadden de Lacadaemoniers, uit het bevel van Lycurgus, in den eersten toegang, en boven de drempels hunner deuren, dees woorden geschreven: Hac non egredietur sermo? dat is, geen zeghwoord ga hier uit. Nu, waar het van daan komt, dat een roos, aan de balk, te kennen geeft dat men, al wat ’er gedaan en gezeit is, moet verswijgen, drukken de volgende regelen treffelik uit. Est rosa flos Veneris, cujus quò furta laterent, Harpocrati matris dona dicavit Amor. Inde rosam mensis hospes suspendit amicis, Convivae ut sub ea dicta tacenda sciant.
De roos is Venus bloem, en om die oorzaak heeft haar CupidoVenus zoon aan Harpocrates, de God van het stilswijgen, die zijn lippen met de vinger bedwingt, toegeheilight; hem met die schenkaadje vereerende, op dat de roos aan klapachtige menschen, als een les van stilswijgentheid, zou verstrekken. Hier was ’t einde van dit tegenwoordigh hooftstuk en boek te gelijk; doch de drukker schrijft op de proef, die my van deze weerzy t’huis gezonden wort, dat hy noch wel wat kopy wou hebben, om het geen ’er aan dit vel ontbreekt, te vollen. Alzoo ik met het schrijven van twee of drie brieven belet ben, die my naaulix een vierendeeluurs tijd geven, zal ’er dit maar, ter ren, uitkomen. Om niet te gaan van ’t geen daar wy ’t laast van spraken: door ’t zonderling vermaak dat my roozen geven, droom ik ’er dikwils van. Hier op lust my te vragen, of de roos, yemand die in liefde bedraait is, geluk of ongeluk voorzeit. Ontfang, goedhertige lezer, redenen voor d’een en d’ander kant. Daar de roos haar naam van risus, dat is, lach, heeft, beduit zy blyschap en vrolikheid, die yemant uit zijn liefde zal ontfangen; maar daar zy roos van rodere, dat is, knagen, mach heeten, dreigt zy met een geduurige knaging van gemoed, en een [p. 256] deerlike smart, die hem zijn genegentheid zal beschaffen. Men kan vreezen dat de bloedige kleuren, die men in de roos beschouwt, de minnaars eenigh martellot voorzeggen. Van d’ander kant konnen zy hun te vreên stellen, en welgemoet zijn: want zy mach een teiken van geluk en grootheid wezen, dewijl zich Prinssen van die verw dienen, als die veeltijds in ’t purper gekleet gaan. De punten van de roos beduiden ongeluk, en voorzeggen yemand quetzuuren; de blaren in tegendeel belooven hem heil en gezontheid, want zy stelpen het bloed, en dienen om wonden te heelen. De roos met haar doornen schijnt te begeeren, dat yemand in zijn liefde van achterklappers gequelt zal worden: doch Homerus leert ons dat VenusHectors lichaam met roozen bestreek, om het van de beten der honden te bevryen. De kortstondige schoonheid der roozen, die in haar geboort verouweliken, voorzeit een minnaar weinig stantvastigheids in zijn liefde; aan d’ander zijde kan die mensch niet weinigh minnen, die mint tot zijn dood toe: ook verheugt het te weten, dat de roos, zelf droogh zijnde, haar zoete reuk bewaart: en misschien cierden ’er d’oude daarom de graven mee, &c.
WETSTEEN DER VERNVFTEN, oft,
Bequaam middel, om van alle voorvallende zaken
aardiglik te leeren redeneren.
HET VIERDE BOEK.
’T EERSTE HOOFTSTVK.
Complimentmakers by valsche munters geleken. Van de lustelike luim, die ons zomtijds aangrijpt. Hoe het beter is dat yemands geest overvloey, als dat zy te schraal en te dor zy. Wie men ’t gebrek van complimenten ten goede kan houwen, en hoedanigh zy moeten wezen. Vernuftige plichtpleging. Hoe men zich in alle voorvallen van gediensticheid moet dragen. Van ydele glori, en hoe zy yemands gedachtenis helpt vereeuwigen. Print van een mensch uit enkele complimenten bestaande. Een complimentbrief. Of de ceremonyen die Prinssen gebruiken met malkander, dikwils om kleine redenen, gezanten te stieren, nut, of ydel zijn. Waarom aanzienelike luiden complimenten moeten bezigen.
LOs, dize un famoso cortezano, que offresçen amistad de cumplimiento, dessean que no se llegue à la preua; como los que gastan moneda falsa, que aborresçen que se llegue al toque. Dat is: Zy, zeit een beroemden hoveling, die yemand hunnen dienst, complementshalven, opdragen, wenschen dat ’er noit gelegentheid geboren wier, om ’er proeven van te nemen, even als luiden die met [<"Facsimiles/BruneWetsteen1644/source/wets258.htm">p. 258] valsche munt omgaan, den toetsteen haten. Ik wil u, Mevrienden, een wijle tijds met deze stof onderhouwden, zonder eenige diepheid van gepeinzen daar toe by te brengen. Want, ik magh wel lyen datje my voor een mensch kent, die, om yetwes aan den dagh te doen komen, zijn nagels op de lessenaar niet gewoon is af te bijten. Die pijnelike manier van doen laat ik voor luiden, die, dry of vier maal van verw veranderen, eerze zich een goed gedacht uit het brein konnen puiren; die ons noit yet beschaffen dat zijn maaghdom onopsprakelik heeft; maar van wie alles verkracht is, en hun bekkeneel met geweld ontwrongen. Als zy zich ter neer stellen, als is het maar om een onnoozelen brief te schrijven, men zou hun bykans in ’t nadenken trekken van datze met de swertekonst te doen hadden. Men hoort hun onfatzoenlike galmen slaan, en herslaan, ziet hun menighvoude charakters trekken, en ontworpen; en, voor ’t slot vande rekening, roepen zy allerlei geesten te hulp, daar zy ’er geen ter wereld doen uitschijnen, als den grofsten, den afschouwelixten, den wanhebbelixten van al, die zy geduurigh met hun dragen. In goeden ernst, verstandige lezer, die soort van ceremonyen mishaaght my ten hooghsten; en, daar ik niet te doen wil hebben, als met het geswinde geesjen, dat mijn herssenen met lustelijke luimen deurstraalt, stel ik glori in anders geen leitsman te volgen. Al wat my zijn radde mogentheid onder de scherpte van de pen geboren doet worden, laat ik zonder omzien slippen; en ben ’er zoo weinich voor bekommert, als of die roemruchtige spraakmeesters onzer eeuw, de hooghstatelike Ridders Cats,Huygens,Hooft, paspoort, of brieven van vryen geleide daar aan verleent hadden. Archimides vermat zich eertijds den aardkloot uit zijn as te zullen lichten, indien hem maar ’t allerminste punt daar buiten wier gegeven; en het is ongeloofelik wat een gering onderworpzel zommige luiden maar behoeven, om ’er de grond van een treffelike redeneering op te bouwen; voornamelik als hun die goede luim, [<"Facsimiles/BruneWetsteen1644/source/wets259.htm">p. 259] daar van gesproken is, met een lodderlike ritzeling deurtintelt. Wanneerze my overkomt, wort de fluimige traagheid mijner herssenen, door de schielike warmte daar meze my aanblaast, op zoo een wijze verdreven, dat een enkel stofzandeken, een nietige waterbel, een deelloos zonneveesken, en wat ’er meer diergelijke dingen zijn, my genoeghzame gelegentheid tot yet bondighs verstrekken. Den grooten Manutius gaat verder: want hy zeit dat hy alsdan stof genoeg heeft, zelf daar geen stof ter weereld en is. Maar, yemand zou hier mogen inbrengen, dat zoodanige dingen nootzakelik ydel moeten wezen. Doch, dat en volght niet: want gelijk ’er in het slaan op de luit, dikwils een afdwaling van handen zonder konst is, in de welke nochtans konst wort vermerkt: zoo ziet men veeltijds dat ’er in een gesprek, daar hebbelike verstanden begin aan geven, redenen zonder redenen uitsteken; zoo dat die waan t’eenemaal onwaarachtigh is. Maar, genomen dat voorwendingen van dien aart altijd ydel waren: wat is ’er aan gelegen? Wy nemen ons gemik niet enkelik daar op, maar dit betrachten wy, zoo veel als onze zenuwen konnen uit dragen, dat wy, door het middel van een geduurige oeffening, in ’t bezit der welsprekentheid mogen raken, van de welke schoon wy het toppunt niet en bereiken, ten minsten zullen wy door veel en dikwils te schryven, het vooruitdeel gewinnen van boven ’t meeste deel onzer tijdgenoten ongeloofelik ver uit te steken, dewelke de pen gemeenlik zoo onweerdelik voeren, datze geen dry woorden vermogen te schryven, zonder vier, of meer, fauten te begaan. Maar ik loop te ver uit; de lezer hoop ik, zal het my vergeven. Het is wenscheliker dat yemands geest overvloey, als dat zy te schraal en te dor zy. Seneca de Redeneerder geeft ’er de waarom af. Want, zeit hy, al watmen door aftrekking kan genezen, is altijd op een beteren voet, om tot gezontheid te raken. Ik kom dan tot de complementen, daar toe my het trekjen van die deurslepen Konings Sekretaris, verscheide be- [<"Facsimiles/BruneWetsteen1644/source/wets260.htm">p. 260] denkingen uitlevert. Voor eerst schiet my in, hoe zeker Hertogh plaght te zeggen, dat hy een zot is, die niet een complement weet te maken, en een grooter zot die ’er een maakt. Verstae dees woorden met een korltjen zouts, cum grano salis, zeggen de Rechtsgeleerde, en ghy zult oordeelen dat het den Prins niet qualik trof. Andersins, ons te willen doen gelooven dat alle complementen schuim en vuilicheid zijn, is, mijns bedunkens, een oogschijnelike malligheid. Zoo weinig gelijx hebben zy, die hun dit laten ontvallen, dat het onder Salomons ydelheden wel haast een van d’eerste plaatzen verdient. Want, onweersprekelik, komen zy treflik te pas; en lui die gezint zijn zich voor al de weereld wel te doen gelden, moeten ’er nootzakelik mee verciert zijn. Die men het gebrek daar van ten goede zal houwen, dient, buiten twijffel, kraft van uitheemsche deugden over zich t’hebben; gelijk het juweel wel overmatigh kostelik moet wezen, dat niet wat foelijs van doen heeft, om zijn glans te vermeerderen, en zijn luister te verheffen. Andersins met wat voortreffelikheen yemand ook mach brallen, zal men gestadigh tot zijn nadeel inbrengen, en zeggen: is het niet jammer dat hy zoo rouw is van ommegang, en van zoo onaardige manieren? Doch hier moet men d’oogen zijns verstands wel openen, op dat men een wanstal poogende t’ontgaan, zich niet met een grooter bekladde; want zeker is het verdraghelijker dat yemand van complementen t’eenemaal bloot stae, als dat hy ’er, om zoo te zeggen, de weereld mee in swijm ringelt, gelijk ik ’er zommige ken. De kortheid is zeer smakelik zelf op d’allerlekkerste tongen, indienze niet duister en gebrekkelik is. Geen wonder dan dat ik deze manieren van spreken klaar en kort wil hebben. Men moet veel besluiten binnen den ommetrek van een kleinen ring; dat snoert de gemoeden der menschen. Gelijk men groote personaadjen geern in kleine tafereeltjes verbeelt heeft: zoo bemint men veel zins in weinig woorden. De reden hier van sparkelt van zelfs in d’oogen aller [<"Facsimiles/BruneWetsteen1644/source/wets261.htm">p. 261] menschen: want de krachten der dingen zijn des te meerder, hoe zy dichter in een zijn gesloten, en de kortheid maakt yet wes gedraagliker voor de memori, en doet ’et veel gevoegliker beantwoorden. De complimenten mogen dan van goed gebruik gerekent worden; alleene moet men zorg dragen dat ’er de gemelde hoedanicheen in uitsteken. Hierom ben ikze gewoon by meloenen te gelijken; die, na de rekening van een gezond oordeel, ’t allerminst niet en deugen, zoo zy niet overmatigh goed zijn. Honderden heb ik ’er van mijn leven gehoort, doch deur de bant zoo medelijdelik bekrompen en ongerijmt, dat zy en mijn humeur, zoo ondragelik met malkander waren, als de beesten die de wet van Pompejus t’zamen in een zak dee nayen. Evenwel heb ik ’er eenige onthouwen daar pit en keest in stak. Naauwlix zal men menschen vinden zoo diep in onwetentheid verzonken, dat zy de volgende deze glori zouden willen ontworstelen. Zeker jongeling had een groote Mevrou een weltepassen dienst bewezen, voor dewelke zoo zy hem plichtelik bedankte: Mevrouw, zei hy, ik zou ’t qualik nemen dat ik ’er voor bedankt word, zoo ’t genugt dat ik gevoel, met yetwes gedaan te hebben dat uw Ed: aangenaam schijnt, al de machten van mijn ziel niet zoo zoetelik vermeesterde, dat ’er geen plaats ter weereld voor eenigh ongenught overigh is. Goede waren prijzen heur zelven, en daarom zegh ik niet met al tot lof van dit complement. Maar, haar Ed. bleef hem in beleeftheid niet schuldigh. Immers, antwoordeze, hebt ghy de rechte slagh van my, op een overaardige manier, te verbinden; dat men dan betoont, als men ’t voordeel, dat yemand van ons heeft genoten, heuschelik ontveinst; gelijk het de wijzer van een uurwerk wedervaart, die zich, zoo het schijnt, niet bewegende, de menschen evenwel zonderlinge diensten doet. Had mijn hert zoo wel veeren als toght, het vloogh over graften, en hagen, om die geestrijke vrouw de handen te mogen kussen. Wat beschaft ons haar gelijkenis een bescheidene les! [<"Facsimiles/BruneWetsteen1644/source/wets262.htm">p. 262] In alle voorvallen van gedienstigheid moet men zoo inlijk’ ootmoed laten uitkijken, en ’t is groot gewin zulx te doen: want gelijk ’er niet gevonden wort, ’t welk den dank van een weldaad zoo vermindert, als dat hy, dieze gedaan heeft, bragade daar van maakt; zoo kan ’er niet ter weereld uitkomen, waar deur de glori daar van krachtiger wort vermeerdert, als dat de gever zich zelf verheerlikt acht, met dat zijn dienstvaardigheid niet verontweerdight, maar aangenomen is. Doch men moet de zaak zoo wijsselijk huismeesteren, dat het een afgerecht verstand bespeur uit ware manhaftheid te geschieden, en geenzins uit onderachting van zijn zelven. Ik weet wel dat Tacitus van Mucianus schrijft: Omnium quae dixerat feceratque arte quadam ostentator; al hetgeen hy gezeit, of gedaan had, wist hy behendighlik te roemen. Maar dit is zoo een slibberigh ys, dat ’er van duizenden niet een opstaan kan, zonder te vallen; daarom wil ik ’er niemand toe raden. Onderentusschen is het zeker dat de ydele glori geweldigh dient om de gedachtenis van een mensch te vereeuwigen: en de deughd zelf is de menschelike natuur, van wegen de verkondiging harer verdiensten op ver na zoo veel niet gehouwen, als zy ’t haar zelven doet. Want de faam van Cicero, Seneca, Plinius Secundus, en zou by de nakomelingen, tot op den huidigen dagh, zoo onverwelkert niet verduuren, indien zy niet zomtijds de bequamert en de betweet hadden gespeelt, bragade makende van hun eige glanssen. Zoo dat d’ydele glori het vernis der schilderyen gelijk gezeit mach worden, dat haar randen niet alleen een hel schijnzel byzet, maar doetze mee langer duuren. Zoo loffelik dan en aanminnig als het complement van de gemelde jongeling was, en Mevrous antwoord daar op, zoo walghelik en onverdraghelik is hun humeur, die haast anders niet weten te doen, als een deel vizevazen, voor hebbelike plichtplegingen, in allerhande ooren te tuiten. Daar is een Griek die op ’t xcixe jaar zijns ouderdoms zekere afzetzelen schreef, daar hy de naam van Cha- [<"Facsimiles/BruneWetsteen1644/source/wets260.htm">p. 260] racteres aan gaf. D’Heer van Zuilechem heeft die manier van schriften, met het woordeken Printen, allereerst onder ons bekent gemaakt. Die benaming zijn Ed: gestr: ontleenende, vervorder ik my den nieusgierigen lezer voor te stellen, de PRINT van een mensch uit enkele comple- menten bestaande. Hy moet van even ver, met eene tusschenwijde, Geduurigh zijn beschouwt, op dat hy u gedijde: Want zoo hebt ghy hem maar; en zooje dieper tracht Tot hem te dringen in, het is een wangedacht. My dunkt Vergilius beschrijft hem in de spooken Waar van ’er eenen stoet AEneas quam bestooken: Hun sweemzel was heel moy, en vriendelik hun gekal; Maar stakm’’er d’hand om uit, men greep een nietmetal. Hy weet een anders hoop fatzoenlik te bedriegen, En, welstaanshalleven, heel vriendelik te liegen; En zoo ghy hem gelooft in wat zijn tong u zeit, Hoewel ’t geen faut en is, noch is het onbescheit. Zijn woorden zijn alleen wat overgulde quikken, Die zijn doenietery weet ergens uit te pikken; Hy koomt elk een aan boort met ’t zelfde wangepraal, Invoegen dat zijn moy lijkt aller peerden zaal. Ontmoet hy verschlik een, wat wringinge van leden! Wat vluggen aextergang! wat droll’ge simmeschreden Bespeurt men op dat pas! het zellifde gelijm Moet weer gebezight zijn, al smeet het ons in swijm. Hy kust eerbiedelik uw zegerijke handen, Gelijk hy aller doet, die hy ooit aan mag randen: Hy eint zijn glorizucht met d’eer van uw geboôn; Maar leg hem yetwes op, het is een valsche tóón. D’opdrachten die hy doet zijn algemeene dingen, Daar hy byzonders yet weet tegen in te bringen:
[<"Facsimiles/BruneWetsteen1644/source/wets264.htm">p. 264] Al zal hy ’t voor u doen, maar op uw minste stem, ’t Gebieden komt u toe, ’t gehoorzamen past hem; Verzoek hem evenwel u dat punt te beschaffen; Hy kan ’t, zeit hy, niet doen, en zal ’er zich om straffen; Eisch dat eens van hem dan: laas! hy is elders vast: Hy wil doen niet te min al wat ghy hem belast. Beloften, die de faam, onuitgevoert, vermoorden, Gelooft hy maar te zijn manierelike woorden: En ’t is welleventheid, nae ’t oordeel dat hy velt, Te wachten met de daad haar noit te zien verzelt. Zoo yemand anders doet, hy voelt als mededogen, Van dat men luiden vint, zoo qualik opgetogen; Hy wondert hoe een mensch niet vat het onderscheit, Van dat ’er is gemeent, en dat ’er is gezeit. Waar yemand hene ga, en werwaarts hy mag swieren, Hy vint niet, onder ’t dak van ’s hemels puikzaffieren, Een, die, ter eerster zicht, meer, dan hy doet, verdient, Een heuschen Edelman genaamt te zijn, en vriend. Deez achting duurt zoo lang tot dat men van zijn vonden Ten vollen kundigh is, en kent zijn binnengronden; Dan zal, die hem eerst hiel d’eerweerdighste van al, Het leelixt luyen uit zijn nietigh mondgeral. Het geen ik ’t allermeest vind in de quant te prijzen, Is, dat hy u bedrieght op overschoone wijzen; ’t En dien u, wie ghy bent, tot geen ontsteltenis, Want hy mishandelt u met groote eerbiedenis.
Maar in dit gewagh van wan- of rechtschape complementen, daar haast aller luiden monden vol van zijn; indien ik gewaar word dat mijn dingen de lezer behagen, ik zal ’er hem wel overvloed van beschaffen, in een boek met brieven, onder verscheide hoofdstukken bevat. Misselik zal ik d’eerste wezen door wie Holland zo yetwes in ’t licht zagh brengen: want ik weet niet dat ’er diergelijk, door yemand onzer landgenoten, [<"Facsimiles/BruneWetsteen1644/source/wets265.htm">p. 265] oit uit is gegeven. In het werk waar ik van spreek, zult ghy hebben brieven van dankzegging, gelukwensching, ontschulding, leedbeklaging, toeëigening, loftuiting, redeneering, en neffens meer andere ook complimentbrieven. De vorige soorten gae ik al t’zamen voorby, en bevredigh mijn zelven met den lezer een staaltjen te geven van een Complimentbrief.
MYN HEER, My is ter ooren gekomen, hoe mijn boetveerdigen zondaar, in uw Eds. tegenwoordigheid is gelezen. En, gelijkmen geesten vind, in de vierschaar van wiens deurboorden kop, yder wilt van zijn hair moet laten, en elke vogel van zijn pluimen, was ’er die dat maaxel, van duisterheid beschuldighde. De nietigheid dezer betichting, heeft uw Ed. gelieft baarblijkelik te vertoonen, bewijzende zoo klaar als den dagh, dat een schrift niet duister is, om dat het juist niet en valt onder de vatzaamheid van al die hebben leeren lezen. Waar op wat kan ik anders zeggen, als dat ik in zoo een rustige verdading triomfeer, en dat ik in uw Eds. geboden, indien ik ’er oit mee begunsticht word, gelukzaligh zal wezen. Toen uw Ed. geweerdighde mijn zaak in handen te nemen, heeftze tastelik bewezen, dat d’overmatigheid van beleeftheid in uitstekende gemoeden een onbuighelike wet is. Ik zou poogen haar over zoo uitheemsch een gunstbewijs te bedanken, doch ik laat het, uit oorzaak dat diergelike plichtplegingen aan alle tongen gemeen zijn. Men vint in den oorlogh zoo ongeziene toevallen, dat een deurslepen soudenier, met het voorttrekken, zoo veel eer niet kan behalen, als hem het aarzelen is machtig toe te brengen; en zomtijds worden ’er ons gelegentheden beschaft van zulken aart, dat men zijn verstand, en dankbaarheid, door een stomme eerbiedenis ongelijk beter ontvouwt, dan deur d’allergeleerste galmen, die de doorhonighste tong van de wijde weereld mach slaan. Dit vermaant my, en begeert, dat ik alle dankzeggingen, zonder omzien, buiten sluit. Ik doe het ook, Mijn Heer; en, zoo my dunkt, met goed bescheid. Want boven het gemelde, kan ik gevoeghelik inbrengen, dat uw Ed. my veeleer hoor’ te be- [<"Facsimiles/BruneWetsteen1644/source/wets266.htm">p. 266] danken, als ik haar. Die my te vooren van duisterheid heeft beschuldight, zou my hier wel een opgeblasentheid zonder weergae aanwrijven: doch die my kennen van buiten en van binnen, weten hoe die faut zoo weinigh vatten op my heeft, datze ’r my, buiten twijffel, van mosten zien sterven, eer zy zouden konnen gelooven dat ik ’er zelf ziek van was. De grond dan van het geen vermetel is in schijn, maar nedrigh in der daad, wort hier op genomen. Groote Amptenaren, Mijn Heer, als uw Ed. is, verbeelen ons God hier op aarde, en hoe zy hem meer nabootzen, hoe zy zich, door dat middel, grooter maken. Nu, de schepping is het verwonderlixste werk van dien goeden, mogenden, en alwijzen; en die dat ongeschapen wezen hier in navolgt, genomen dat hy een mensch is, na de stof van zijn vergankelik lichaam; onweersprekelik is hy een halvegod, na de werkingen van zijn’ onsterfelike ziel. Zoo zien wy dat veel peerlen de namen dragen van dingen dieze gelijk zijn. Vw Ed. dan, nu zy mijn groote niet tot een aanzienlike wat heeft geschapen, wie merkt ’er niet dat ik haar gelegentheid verleent heb, om zoo Goddelik voorrecht te vertoonen; en datze, by gevolg, my, om zoo te zeggen, eer moest bedanken, als ik haar? Doch nu uw Ed. zoodanigh is als ik heb aangewezen, laat ’er noch een straaltjen van blijken in d’ootmoedige opdraght, die ik haar van mijn zelven doe, gunstelik aan te nemen; voor vast houwende dat hy die weinig geeft, aan die ’t al verdient, hem aan wie hy geeft, eer voor yet anders, als voor een enkel mensch, houwt. Vw’ Ed. zal ’er van gelooven dat haar behaagt; ik heb aan heur beleeftheid t’over, indien zy hier aan twijffelende, maar geweirdigt voor vast te houwen, dat ik ben, met alle soorten van dieper eerbiedenis,
MYN HEER, &c.
Zoo yemand meint dat ik in dezen brief te hoogh loop, hem dient tot antwoort, dat hy weinigh schijnt te weten, op wat schijven de zaken van ’t hof rollen. In dit gewagh van hoven schiet my voor, of de complimenten, en ceremonyen, die Prinssen gebruiken, met malkander, dikwils om de minste gelegentheid, Ambassadeurs, en boden te zenden; met zoo veel bezoeken, aanbiedingen, schenkaadjen, gelukwenschingen, leedbeklagingen, en wat ’er meer diergelijx is, te doen; of, zeg [<"Facsimiles/BruneWetsteen1644/source/wets267.htm">p. 267] ik, zoodane dingen nut of ydel zijn. Men zou ten eersten opzicht konnen zeggen, dat het overtollige beuzelingen zijn, en in der daat is ’t er zomtijds zoo mee gestelt; doch gemeenlik schuilt ’er belang van Staat onder. Want, indien Prinssen malkander niet eerden; d’onderdanen, die den regel van doen en laten, van hun werken nemen, zouden ook allenxkens d’eerbiedenis en gehoorzaamheid, daar zy toe verplicht zijn, verliezen. Voegh hier by dat die vereening van gemoederen, die ’er tusschen Prinssen schijnt te wezen, noch een ander voordeel veroorzaakt: want luiden die het op yemand van hun allen geladen hebben, worden ’er ongetwijffelt deur in den toom gehouden, uit vrees van dat zy met meer dan een te doen zouden krijgen. Tacitus verhaalt dat wanneer Tiridates, koning van Armenien, na Roomen ging, om zich van Nero te doen kroonen, zijn broeder, de koning der Parthen, wou eerst weten hoe hem Corbulo en Nero zouden tracteeren, en de complimenten, die de Magistraat van Romen, in zijn aankomst zou gebruiken. Quippe & propriis nuntiis à Corbulone petierat, ne quam imaginem servitii Tiridates praeferret; neu ferrum traderet, aut à complexu provincias obtinentium arceretur; foribusve eorum assisteret, tantusque Romae quantus Consulibus honor esset, &c. Bescheidentlik voorwaar: want, boven dat een groot gemoed, om geen dingen ter weereld, tot yet gerings wil stuipen, is de waan van zoo grooten belang, dat Pirrho, Protagoras Sextus, en duizend andere gaauwe verstanden gelooft hebben, dat ’er geen vaste wetenschap, of zekerheid van eenige zaak was; maar dat alle dingen in waan bestonden. ’t En is dan geen wonder, dat ’er Prinssen zoo veel werks van maken, dewijl zy ’er hun Staten deur verkrijgen, en op de been houwen. Om dan te besluiten, de complimenten komen Prinssen en Edellui geweldigh te stade, en zy hebben ’er veel heuls aan. Non sunt nimia, neque minima. Want gelijk het vleesch de holle naaktheid onzer beenders overtrekt, en het lichaam met natuurlike bevallicheen optooit: zoo gaat het met ceremo- [<"Facsimiles/BruneWetsteen1644/source/wets268.htm">p. 268] nyen: zy bedekken de naaktheid hunner werken, die anderzins, van het doen der gemeene luiden, niet een hair zouden verschillen.
HET II HOOFTSTVK.
Raat voor knechts en meisens, om ’t breken van glazen te verhoeden. Zinrijk veirsjen van Martialis. Gedenkweerdige schiedenis van een Heer, die, om ’t breken van een kristalijnekop, zijn dienaar geworght wou hebben. Dat ’er in de wijde weereld niet verwonderlik is, als de mensch; en niet verwonderlik in de mensch, als ’t verstand. Van de geweldenary der gramschap. Vernuftige gelikenissen. Zonderlinge lijdzaamheid van Philips de tweede. Overgroote heusheid van Don Ian de tweede, koning van Portugaal. Dat ’er geen treffeliker puntredenen ter weereld zijn, als die gezeit worden, om andere, die hun zelven niet wel weten te redden, te baat te komen. Quinkslag voor een munnik, die uit het klooster was geloopen.
IK heb gisteravond op een plaats geweest, daar een Ioffrou haer meit, van wegen de menighvoude glazen, en andere vaten, die zy brak, over den hekel haalde. Om het breken te verhoeden, gaf ik een raad, die ’t gezelschap voor zeer goed aannam. Zy was deze: knechten en maagden, zei ik, om dat ongeluk te voorkomen, moesten slechte vaten als kostelike handelen; de kostelike daarentegen als slechte; de slechte als kostelike: want zoo zy ’er om de geringheids wil dolschotigh, en verzuimelik, mee te werk gaan, zullen zy hun nootzakelik uit d’handen schieten; de kostelike als slechte: want indien zy hen om weirdijs wille schreumhertigh aantasten, zal de vrees te weeg brengen, dat zy hun uit de vingeren zullen slippen. Toen my dit ontsnapt was, dacht ik, dat ’er zoo yetwes by Martialis gelezen wier, en de plaats naziende, vind ik haar als volgt: Frangere dum metuis, frangis crystallina: peccant Securae nimis sollicitaeque manus.
Onze glazen, zeit hy, zullen niet gebroken worden, zoo de dienaars, die ’er mee omgaan, hun niet te zeer verwaarlozen, en niet al te bekommert daar voor zijn. Wil yemand zijn puntreden vertolkt hebben? zie daar isze, gelijk zy onder de scherpte van mijn veder wort geboren: Ghy breekt het kristallijn, om eigentlik te spreken, Terwijl ghy ’t vreest te breken: Als ghy met glazen schift, bestier u na mijn leer’: Vw hand zy niet te los, en zorgh ook niet te zeer.
Nu, wat beter middel hier toe, als dat yemand te werk gae, gelijk ik hem heb aangewezen? Om de waarheid te zeggen, my dunkt dat het een groote onbescheidentheid is, wanneer ik yemands dienstboden, om het breken van eenigh vatewerk, mishandelt zie worden: want zoo ’er geen faut is, als in de boosheid, en de boosheid maar in de wil besta, wat booze wil kan ’er wezen in een zaak die zoo haast niet gebeurt is, of het berouw volght ’er op? Men leest by Fulgosius een gedenkweirdige schiedenis, die, in dit gewagh, niet voorby gegaan kan worden. Pollio, verhaalt hy, had de Kaizar Augustus, op een tijd, te gast genoot. Onder andere kostelike toerustingen der maaltijd, was ’er een buffet, daar niet dan kristalineglazen, van uitnemende kunst, op stonden; uit welken hoop zoo ’er een, deur ongeluk, gebroken wier, nam het den huisheer Pollio zoo ongenadigh op, dat hy de dienaar, die ’t gedaan had, uit zijn oogen dee pakken; en wou dat men hem, zonder omzien, in zijn viver zou worpen, om de prikken, visschen zoo genaamt, tot spijs te dienen. De Heidenen waren geweldigh tot de begrafenis genegen: want zoo lang als het lichaam daar van ontbloot was, geloofdenze dat de ziel de minste rust niet en kon genieten. Hierom storte zich de knecht voor ’s Kaizars voeten, ootmoedelik verzoekende, dat hy toch een andere dood mocht sterven. Het leeven zelf is u geschonken, antwoorde hem Augustus; en daar mee gaf hy last dat men de glazen by hem zou brengen, het welk zoo ’t gedaan was, smeet hyze al t’zamen, met een rijsjen, aan stukken; om, deur dat middel, diergelike rampen meer te voorkomen. Bemerk eens, lieve lezer, wat een ongenadigen halsheer, en toomeloozen geweldenaar de gramschap is. Trismegistus zeit, dat ’er niet verwonderlik in de wijde weereld is als de mensch, en niet verwonderlik in de mensch als ’t verstand; en zal men zoo een dobbel wonderwerk, om een leur, om een voddery, van kant helpen? Doch zoo geschiet het daar de gramschap boven drijft. Luiden die zich van die hartstoght laten verweldigen, worden ’er dikwils zoo deerlik door betoovert, dat zy niet alleen de grouwlixste schelmstukken van de weereld begaan, maar ook eer daar in stellen. Men vint ’er onder hun, die ’er zoo geweldig van branden, datze d’honden, van de warme landen, slachten, daar Xenophon van spreekt, die de tanden zoo geweldigh in de huit van ’t wiltswijn slaan, dat men ’er, met d’eerste beet, vuur uit ziet springen. Wat of zulke luiden meinen te wezen, dat hun de minste beuzeling zoo lijdigh doet razen? Ik weet hun niet beter te gelijken als by huerezels, die vol zeeren en etterbuilen wezende, beginnen te slaan en te schoppen, zoo haast als ’er maar een zaal gerept wort, meinende dat het op hun gemunt is. Nusquam sine quaerela, aegra tanguntur. Weg, weg, met die grillige verbeeldingen. Ira voluptatibus nutritur, & voluptatum suppressione sopitur. De gramschap, zeit Seneca, wort door wellust geboren, en die de tweede geen plaats geeft, d’eerste zal ’er geen vatten op hebben. Men verhaalt van Philips de tweede, Koning van Spanje, dat hy aan de Paus, een langen brief, met eige hand, had zitten schrijven. Toen zy met veel moeyte ten einde was gebracht, wou hy ’er zand over gedaan hebben. Zijn geheimschryver, wiens oogen van de slaap waren bekropen, alzoo ’t laat in de nacht was, greep den inktpot, en zijn dingen wel meinende te doen, goot hy ’er die over, waar deur alles bedorven wier, en herdaan moest worden. Dit zou Pollio t’eenemaal zinneloos gemaakt hebben. Die grooten koning evenwel, verdroeg het met zoo verwonderlike lijtzaamheid, dat hy ’er zijn dienaar zelf niet een zuur aanzicht om zette. Ik heb dees histori eerst by Caussinus gelezen, en zoo my dunkt, isze my naderhand in de Relaciones van Don Antonio de Perez, voorgekomen, die het zelf gedaan zou hebben; doch alzoo ik mijn kopy uitgeleent heb, kan ik de plaats, daar het staan moest, niet nazien. Maar, my schiet een gebeurtenis voor, die noch beter slaat op het punt daar wy van spreken. Don Ian de tweede, koning van Portugal, geboot, op een tijd, datmen hem te drinken zou geven. Den Ridder, die het hem ter hand zou stellen, liet zich, eer ’t zoo ver quam, den beker ontslippen, die op de vloer aan stukken viel; waar over zoo d’omstanders begonnen te lachen: Hou u gerust, zei den Koning: Want hoewel het glas aan dees Ridder is ontschoten, zoo is hem nochtans de lancie noit ontvallen, als ik wel sommige onder u heb zien gebeuren. Het scheen zijn Majesteit niet genoegh te wezen, dat zy ’t den Ridder vergaf; maar daarenboven moest hy noch op zoo loffelike manier verdadigt worden. Hier op moet ik zeggen, hoe my dunkt dat ’er geen treffeliker puntredenen ter weereld zijn, als die gezeit worden om andere, die hun zelven niet wel weten t’ontschuldigen, te baat te komen. Niet dat ik wil inbrengen, dat het dezen Ridder daar aan ontbrak; die hem buiten een konings kamer had willen hoonen, zou anders gevoelt hebben: maar men vint gelegentheên daar mijn zeggen in gelt. Een staaltjen, en daar mee gedaan. Zekere monnik was uit het klooster geloopen, en weereldsch geworden. Na dat uur, zoo dikwils als hy yemand aantrof, die hem met de kap gekent had, zocht hy zich ’t gezicht van dien mensch dadelik t’onttrekken, door de groote schaamte daar hy mee bevangen was. Op een dagh, zoo men hem in zeker zelschap vraaghde, waarom hy zich schaamde uit het klooster geloopen te zijn, en hy ’er stom op bleef; een Edelman, die ’er tegenwoordig was, nam zijne zaak by d’hand, en zei: hij schaamt hem niet om dat hy ’er uitgeloopen is, maar om dat hy ’er oit is in gekomen.
HET III HOOFTSTVK.
Overaardige reden van een hoveling, die, door de Majesteit van Philips de tweede, bedwelmt wier. Van ’t kussen der handen, en waarom wy haar aan groote personaadjen kussen. Schoone dingen van de weerdicheid der handen. Geestig verhaal van Demetrius Cynicus, en een dansmeester. Waarom d’handen niet en slijten, daar nochtans yzer en staal, door het dagelix gebruik, afnemen. Verwonderlike plaats van Prudentius. Dat de verandering van Lots vrou in een zoutpilaar, eensdeels mirakel is geweest, andersdeels natuurlik. Van wateren, die d’ingeworpen dingen tot steen veranderen. Natuurlike reden van die vreemdicheid.
EEn Edelman van overaardig vernuft ging eens om aan Philips de tweede, koning van Spanje, de hand te kussen. Hy had, te vooren, het geen hy zegghen wou, rijpelik overleit; en hiel t’eenemaal wis, dat hy ’er niet bekaait uit zou komen: want, sprak hy, indien men de menschelike zaken naaupuntelik wil uitpluizen, het meeste deel daar van, is hen allen gemeen; en het is gebrek van oordeel, dat men in de tegenwoordigheid van een koning zoo beteutert en verstelt stae, voornamelik als men weet dat hy vriendelik is en spraakzaam. Doch, verstandige lezer, zie eens hoe het dilwils gebeurt. Daar zijn verscheide menschen, die in ’t algemeen veel dingen weten, maar in byzondere voorvallen staan zy deerlik verlegen. Onzen Edelman bevestigde deze waarheid: want in tegenwoordigheid van de koning kon hy naauwlix een goede galm slaan. Hierom zei hy in ’t uitgaan: Que le avia succedido como à los que miran al orisonte, que les parece que el cielo, y la tierra, se juntan y abraçan, y llegando despues a aquel mismo punto, se hallan con las mismas leguas de distancia. Dat is: My wedervoer, dat aan luiden, die den Horizon, of gezichteinder, beschouwen, gebeurt; hun dunkt dat hemel en aarde zich vereenigen, en malkander omhelzen: doch gekomen ter plaats, daar zy in een bedommelden nevelmist in een schenen te loopen, vinden zy ’er hun zelven noch even veel mijlen van daan. Dit geestig verhaal doet my denken hoe het niet zonder wichtige redenen is, dat men de handen van groote personaadjen kust, en dat wy ’er malkander op onz’ aankomst of vertrek mee eerbieden. Daar steekt zoo onuitsprekelike Majesteit in die deelen, dat wy zonder haar niet alleen wapenloos waren, maar ook ongelukkiger als d’onredelike dieren. Want, wat gebruik zou het Godlik licht van de reden hebben, was het van alle hulp ontbloot. Hierom dunkt my dat Anaxagoras ’t grootste gelijk van de weereld had, wanneer hy de mensch d’allerwijste zei te wezen, om dat hy met handen voorzien was. Hy wou te kennen geven, gelijk ik het uitlegh, dat het geen ’er in ons Godliks is, zonder dat deel, swak, mank, ja gansch krachteloos zou wezen. Al wat ’er in de wijde weereld voorvalt, wort ons deur ’t beschik der handen onderworpen. Wat swarigheid is ’er die zy niet weghnemen? Wat geweld dat zy niet te boven komen, en wat onmogelikheid, die haar, om zoo te zeggen, niet licht vall’? Zy maken bergen tot dallen, en dallen tot bergen; zy droogen gansche zeen uit; beheerschen d’elementen; en doen natuur haar wetten veranderen. Kort om: daar valt haar niet moeyelik, als het geen wy niet willen. Ik spreek nu niet van de Majesteit die ’er in ’t schrijven steekt, waar door wy de wetenschap van zoo ontallike zaken verkrijgen; die de daden der voorgangeren hun nakomelingen overlevert; die niet gedooght dat ’er yet te loor zou gaan: en waar door wy den tijd, die ’t al vernielt, ons zelven, tot zijn wederwil, onderworpen. Gewisselik wat kan men zich hooghstateliker verbeelden, als dat de lichtvergankelike mensch met yetwes beschonken is, daar de breeknek aller dingen, de grage dood, geen recht op heeft? Dat meer is; als wy bezigh zijn met spreken, zy helpen ons niet alleenlik, gelijk d’andere leden doen: maar zy schijnen zelf eenighzins te spreken: want met haar eischen wy, wy belooven, roepen, veroorloven, dreigen en smeeken ’er mee; invoegen dat heur beweeghenis in zoo groote verscheidenheid van talen, daar wy ons niet op verstaan, een gemeene spraak aller volkeren schijnt te wezen. Hier schiet my een zoete geschiedenis voor. Demetrius Cynicus plaght geen gedans te mogen lyen. Hy zei dat die soort van konst een bywerk van veelen en fleuiten was, dewijl zy zelf tot de zaak niet en dee; maar alleenlik een ydele beweeghenis gaf, daar geen verstand ter weerelt in en stak. Toen dit een dansmeester, die, op Neroos tijd, zeer vermaert was, hoorde: ik bid u, zei hy, Demetrius, laat het u niet verveelen, my eens zonder spel of gezang te zien danssen: en laght dan, zooje kunt, onze konst uit. Zoo hem Demetrius zijn verzoek toesloegh, begon de meester ’t overspel van Venus en Mars te danssen, hoe Vulkanus, van de zon gewaarschouwt, hun beide belaaghde; hoe zy, door de loosheid van de manke smit, in ’t net geraakten; hoe de Goden om dat schouspel stonden; hoe Venus schaamroot wier; den Oorloghsgod bevreesdelik smeekte, en wat de fabel meer inheeft. Al dees dingen wist hy met zoo zonderlinge konst, zoo afgerechten gebaar, zoo overmatige bevallikheid; en, dat het moeyelixt valt, met zoo verwonderlike klaarheid van zaken te verbeelden, dat Demetrius, door genucht t’eenemaal bemachtight, luidskeels uitriep: Ik hoor, meester, al watje doet: en zie het niet alleen, maar ook schijnt ghy my zelf met uw handen te spreken. Doch ik wil dit en ontallike zeldzaamheden meer varen laten, om Gods zonderlinge voorzienicheid in ons tegenwoordigh onderworpzel te bemerken. Ik spreek hier van, dat zijn Majesteit ons het eten met de handen doet nemen, en niet gewilt heeft dat wy ’t met de lippen zouden grijpen, gelijk de beesten doen: want indien dat was, de lippen zouden ongetwijffelt zoo dik worden, dat het ons onmogelik zou wezen verstaenelike galmen te slaan. Wy zien immers by ervarentheid, dat luiden met dikke lippen niet klaar, maar ononderscheidentlik spreken. ’t En is ons eten alleen niet dat wy met de handen nemen; maar al wat in yemands inbeelding kan vallen, wort ’er door bedreven; en, dat men vreemt zou mogen rekenen: daar yzer en staal, door een dagelix gebruik, afnemen, worden zy nochtans nimmer versmaalt, en weten van geen slijten. Mijn moeder quam dees dagen by my zitten, en onder andere dingen vielen wy op deze redeneering. Zy verhaalde hoe haar van een aanzienlik leeraar heugde, die deze zaak een groot mirakel noemde. My dunkt dat men d’oorzaak van die ondervinding daar van daan niet hoeve t’halen, alzoo ’er my een natuurlike reden van in schiet. Yzer en staal slijt tot niet wegh, om dat het geen die stoffen eens afgegaan is, nimmer daar weer aan kan komen; met de handen leit het heel anders: want door de spijs en drank, die wy dagelix nuttigen, en die ons tot groeienis gedijt, wort haar slitaaje (zoo zy ’er anders van weten) van tijd tot tijd te baat gekomen en vernieuwt, zoo dat de volkomentheid harer gedaante, door den dagelijkschen afgang, ’t allerminste niet versmaalt. Het geen Prudentius, Hamartigeniâ, van Lots wijf verhaalt, kan met redeliker bescheit mirakel genaamt worden. Zoo spreekt hy ’er van: ------- solidata metallo Diriguit fragili, saxumque liquabile facta Stat mulier, sicut steterat prius, omnia servans Caute sigillati longum salis effigiata Et decus, & cultum, frontemque, oculosque, comamque, Et flexam in tergam faciem, paulumque relata Mento retrò, antiquae monumenta rigentia noxae Liquitur illa quidem salsis sudoribus uda, Sed nulla ex fluido plenae dispendia formae Sentit deliquio, quantumque armenta saporum Attenuant saxum, tantum lambentibus humor Sufficit, attritamque cutem per damna reformat.
De plaats is veel te verwonderlik om niet in Neerlandsche rijmen overgezet te worden. Men zou het, dunkt my, dus konnen doen: De vrouw wier met een soort van steenigheid getroffen, En staat noch op de plaats daar zy was, toen quam ploffen Die schrikstraf op haar neer; verschilligh niet een zier Van dieze plaght te zijn, eer zy verandert wier. Haar lodderlik gelaat, haar voorhooft, hair, en oogen, Haar omgedraaide kop, haar kin te rug geboogen, T’zaam tot een smeltbre steen, arbarmelik verkeit, Zijn ons een krachtigh blijk van haar weerhoorigheid. Men ziet gestadelik een zout sweet van haar vloeyen, Waar door men meinen zou dat zy ten end’ moest spoeyen; Doch haar volkomentheit wort niet een hair versmaalt, Wat brakke vochtigheid geduurigh van haar daalt. Het vee van daar ontrent kan zoo veel niet, met lekken, Dien smakeliken steen verdunnen, en onttrekken, Of daar blijft stof genoegh voor andre kudden staan: Want dat ’er eens gaat af, groeyt weer van stonden aan.
Nu wy op deze verandering in een zoutsteen gevallen zijn, kan het de lezer niet dan ten hoogsten aangenaam wezen, indien ik ’er hem noch yet zonderlings van voorhouw. Augustinus in ’t eerste van de verwonderlike plaatzen der heilige Schrift: Sed dum haec assumpsimus, inquit, quod nihil in Dei creatura contra naturam sit, sed insita natura semper in omnibus gubernetur; qualiter uxor Loth in salis statuam vertitur contra humanam corporis naturam: in hac mutatione gubernationem salis natura in humano corpore esse nullus ambigit, qui lachrymarum salsitudinem comprobavit, quae à turbato felle, ut dicunt medici, egredientes, salis naturam, quam in recondito naturae sinu recipiunt, de oculis fluentes, & saporis comprobationem ostendunt. Et non solum in lachrymis, sed & in phlegmate, & tussi, expresso sputo pectoris sapitur, quod salis natura per humanum corpus inseratur. Potens ergo rerum gubernator, cum totum in partem vertere cupit, quod in modica parte latebat per totum infundit. Atque hac ex caussa cum uxorem Loth in statuam salis vertere voluit, pars illa tennuissima salis, quae carni inerat, totum corpus infecit. Doch, zeit hy, dewijl wy aangenomen hebben te bewijzen dat ’er in Gods schepzel niet tegen natuur is, maar dat het in alle dingen na ’t voorschrift harer wetten luistert; gelijk Lots vrouw tegen den aart van ’t menschelik lichaam in een zoutsteen wier verandert: in die verschepping staat te bedenken dat het zout van natuur in ons te zeggen heeft, daar niemand aan twijffelen zal, zoo hy maar op de ziltigheid der tranen wil letten, die, na de leer van d’artzen, uit de beroerde gal voortkomende, den aart en de smaak van ’t zout, die zy in natuurs heimelixste vertrekplaatzen ontfangen, vertoonen. Ook zijn het de tranen alleen niet, die dees’ waarheid bevestigen; de fluimen en het spou bewijzen mee, dat onze lichamen met zout ondermengelt en gekneet zijn. Wanneer dan den Almachtigen Opperheer ’t geheel in een deel wil veranderen, stort hy deur ’t geheel dat in een deel schuilde. Hierom toen hy Lots vrouw tot een zoutsteen maken wouw, liet hy dat smal gedeelte van zout, dat te vooren in ’t vleesch met juistheid verborgen was, haar heel lichaam deurloopen en bemachtigen. Dry dingen kan men uit die schoone plaats afnemen, daar men, met reden, wel een weinighje van mach spreken. Het eerst’ is, dat de verandering van Lots vrouw in een zoutsteen, wel, ten deele, mirakel zy geweest; maar dat ’er ook yet natuurlix onder speelde, dewijl ’er van natuur een brakke vochtigheid in de menschelike lichamen steekt. Het tweede, dat ’er ’t aller tijd, geen groot, maar een klein gedeelte zouts in ons gevonden wort. Het derde, hoe dat zout, deur Gods wil, uit de verborgenste schuilhoeken van ’s vrouwen lijf, in den ganschen omloop van haar lichaam is gestort, alwaar het na zijn drooghte, en de macht van d’omsweevende lucht, op zoodanige wijze verhart wier, dat zy de gedaant van een steenebeeld gelijk als aantrok. Wat het eerste belangt, daar is niet aan te twijffelen, of onder andere soorten van smaken, daar ’t menschelik lichaam uit bestaat, komt de zoute mee te pas. Den grooten Hippocrates geeft dit klaarlik te kennen lib. de prisca medicina, Et lib. de natura humana: Hoc enim medicis veteribus concedere videtur, quod corruptis ideis, & potentiis elementorum, in constituenda hominis fabrica, dulce, amarum, album, nigrumque, conveniunt; ubi etiam certum est, sub extremorum tam saporum, quam colorum nomine, cunctos etiam alios medios, inter quos sapor salsus connumeratur, complecti. Het tweede punt noopende: ’t is een onvervrikbre waarheid, dat ’er uit de vermengeling der zaden waar van wy bestaan, zoowel in ’t begin der ontfankenis, als daar na, smaken van allerlei slagh in onze lichamen vlieten. Dit bevestigen de tranen, die ook inde kinderen ziltig zijn; en hier in heeft dien ydelen Paracelsus geweldig gedwaalt, dat hy het zout zelf onder de ware en voornaamste beginzelen van ’t lichaam stelde. Ik ontken niet dat de tranen zomtijds anders voortkomen; maar gelijk de zilticheid, by de Geneesmeesters, nu uit rotting ontstaat, dan uit de vermenging van galachtige zucht , met fluimen, nu wederom deur drooge uitwaassemingen, met vochticheid gepaart, hervoortkomt; zoo is ’et van de reden ’t allerminste niet afwegig, dat de tranen uit de zelfde natuurlike zucht den oorsprong, of ten minsten de gelegenheid tot zilticheid ontfangen. Dat nu Augustinus ten derden zeit, hoe dat klein gedeelte zouts tot den omloop van haar lichaam getrokken, t’zamengroeide, waar door zy als in een steenebeeld verandert wier; men moet gelooven dat dat eveneens toeging als wy aan geelzuchtige luiden dagelix zien gebeuren, welkers gal overvloeiende, en tot het oppervlies van ’t lichaam loopende, zoo doet zy ’er de mensch, als geele wassebeelden, leelik en ongedaan uit zien. Hippocrates geeft dit duidelik te verstaan, loco de prisca medicina citato. Dit zijn de woorden van dien puikartz: In homine, inquit, inest & amarum, & salsum, & dulce, & aridum, & acerbum, & insipidum aliaque sexcenta quae pro copia, & viribus, varias habent facultates, & haec quidem mixtione, & mutua inter se contemperatione, neque cernuntur, neque quenquam molestia afficiunt. At ubi horum quidpiam secretum fuerit, & per se extiterit, tunc & conspicuum fit, & hominem molestia afficit. In de mensch, zeit hy, is bitter, zout, zoet, zuur, wrang, smakeloos vocht, met andere diergelike dingen zonder tal, die, na hun overvloet en macht, verscheide hoedanicheen hebben. Al de gemelde dingen juistelik onder een gemengelt, en in een minnelik verdrag met malkander zijnde, worden niet gezien, noch vallen yemand moeielik; maar als ’er yetwes van de rest is afgezondert, en by zijn zelven bestaat, dan wort het zichtbaar, en valt de mensch lastich. Het geen wy tot noch toe bygebraght hebben, kan het aanzien van zoo grooten schrijver verdadigen, wanneer hy zei dat de gemelde verandering, niet t’eenemaal mirakel, of tegen de loop van natuur was. Dit deerlik oordeel van Lots vrou in een zoutpilaar, brengt my een andere verandering in de zin: haar namelik, die eenige wateren doen, waar deur, het geen men ’er inworpt, tot steen wort verandert. Zoodanigh is de macht van de Anieen, een rivier in Italien. Fromondus verhaalt van een reiziger, die in moordenaars handen vallende, van hun was omgebracht, en in haar stroom geworpen, welkers lichaam, na ’t verloop van eenige dagen, t’eenemaal tot steen verandert, in de wortels van een boom verwert, wier gevonden. Het is kennelik dat noten, en amandelen, die ’er in vallen, tot keitjes gemaakt worden; en dat men hun van de Tiber, die ’er dicht by is, Tibertinsche snoeperitjes noemt. ’t Is onnoodigh meer bewijzen hier van overhoop te halen, die Plinius en andere genoegh verkondigen. Dit zal ik evenwel noch by de rest doen. Albertus Magnus verhaalt, dat ’er op zijn tijd, dicht by Lubik, een tak uit zee wier getrokken, met een nesje vol jonge van purperkleur daar in vast, die al t’zamen tot steen waren verstijft. Daar zijn ook wateren die zelf in steen worden verandert. Zoo verhaalt Acosta van een heete fontein in Peru, die langs haar boorden zoo verrotst wort, dat men ’er steenen uit kapt, daar men huyzen van kan timmeren. Ioris Agricola gewaaght mee van zeker water, dat, in kannen gegoten, in een nachjen, tot steen loopt. ’t En zou niet heel moeyelik vallen reden te geven, zoo wel van wateren, die nabuurige, of ingeworpe dingen, tot steen veranderen, als die ’er zelf toe t’zamenloopen. D’eerste hebben een steenachtigh vocht met haar vermengt; dat zich, door de hooltjes, in de nabuurige, of ingeworpe lichamen, weet te booren; en om dat het, in haar besloten, geen beweeghenis meer heeft, maar t’eenemaal stilstaat, wort het door de kou t’zamengebonden, en maakt de lichamen daar het in zit van een steenachtige natuur. Wat nu Agricolaas water, en andere diergelike meer, aangaat, dat gebeurt door dien zoodane wateren van een zeer dik en taay vocht bestaan: en in vaten gegoten, zich niet konnen roeren; en daarom worden zy door de kou van d’omswevende lucht verkeit: min of meer bykans als het kouraal doet, dat uit de grond van de zee, in de locht, gebracht, door de kou daar van dadelik verhart wort.
HET IV HOOFTSTVK.
Dat wy de braak steken van dingen die ons mogen beuren, en het tegendeel dollik betrachten. Spitsvondigheid van een man, die winst dee met zijn vrou. Een aardige puntreden. Waarom veel getroude mannen die schoone wijven hebben, leelike vellen beminnen. Prijs van Ian Donne, daar de Heer van Zuilechem verscheide stukjes uit overgezet heeft. Een verwonderlike zang. Treffelik antwoort van een Ioffer. Tafel van moedernaakte Ioffertjes bedient, met menigerlei zoeticheen de naaktheid aangaande. Geestigh dichjen. Of de schoonheid meer schuldigh is aan natuur of konst. Verwonderlik bedrijf van een Philosooph. Een quinkslag die veel andere overweegt, zooze maar wel verstaan wort. Schoone plaats van de Heer Balzac, aangaande d’Italjaansche en Fransche Ioffers, &c.
PLinius heeft een brief tot lof van zeker water, dicht by zijn lant, dat tot verscheide ziekten zeer dienstigh en heilzaam was, evenwel wier het gebruik daar van verzuimt, om in vergelegen plaatzen diergelijke artzenyen te gaan zoeken. Hy redeneert ’er aldus van: Ad quae noscenda iter ingredi & transmittere mare solemus, ea sub oculis posita negligimus, quia ita natura comparatum est, ut proximorum incuriosi longinqua sectemur, & quia omnium rerum cupido languescit cùm facilis occasio est. De zin van het geen hy zeit komt hier op uit, dat wy gemeenlik de braak steken van ’t geen t’onzen gebruike ree staat; daar wy vernibbelen op dat ons niet mach beuren. Martialis, gelijk hy in al zijn vonden spitsvinnigh is, geeft deze toghtigheid, in het volgende puntdicht, aardichlik te verstaan: Nullus in orbe fuit tota, qui tangere vellet Vxorem gratis Caeciliam tuam, Dum licuit: sed nunc positis custodibus, ingens Turba fu..... est. ingeniosus homo es.
Dat is: Daar was, in d’heele stad, niet eene mensch te speuren, Die raken wou uw wijf, terwijl het hem moght beuren: Maar zint ghy, loozen boef, haar wachters hebt gezet, Zoo heeft ’er haast elkeen zijn tanden op gewet.
Deze toegeneightheid schijnt ons eenighsins natuurlik, en aangeboren te wezen, aangezien zy d’eerste beweegreden was, door welke den duivel, de moeder aller levendigen Gods gebod dee overtreden. Iae, sprak hy, zou Godt gezeit hebben ghy en zult niet eeten van allerlei boomen in den lusthove? Genes. III,I. Als of hy zeggen wou; ghy moet het doen, even om dat het u verboden is: anders waarje geen mensch. Ik weet dat ’er zijn die dees eigenschap de vrouwen voornamelik toeschrijven; maar ’t voorigh puntdicht kan getuigen dat de mannen heur daar in niet en wijken. Zoo zich yemand hier mee niet bevredight, hem zal dit verhaal voor een toemaat dienen. Zeker Edelman, die een zeer queekachtigen broer had, was, door verzuim, een kostelijken ring van de vinger geslopen, en zoo ’er gesproken wier van ’t juweel te doen uitroepen; ik stae u voor ’t verlies, antwoord’hem yemand, zoo ghy u hier in te dege wilt quijten. ’t En kon niet zijn, of hy moest vragen hoe zijn woorden te verstaan waren. Hy dee het ook, en strax wier ’er op gepast: Zegh het maar uw broer, en beveel hem dat hy ’t stilleswijgh. Zeker, gelijk het vuur nimmer scherper wort bevonden als ten tijde van een groote vorst; uit oorzaak dat het d’omswevende kou van de locht aanwakkert: Even alzoo is ’er niet ter weereld dat den brand onzer genegentheên geweldiger aansteekt, als de verhinderingen die in ’t bejag der wellusten voorkomen. Hoor Lucretius l. IV: At lacrumans exclusus amator, limina saepe Floribus, & sertis, operit, posesque superbos Vngit amaracino, & foribus miser oscula figit.
De Poëten hebben hunne Goden zelf yet zoodanigs toegeschreven: Si nunquam Danaen habuisset ahaenaea turris,
Non esset Danae de Iove facta parens. Omnium rerum voluptas, ipso, quo debet fugari, periculo, crescit. Den trek tot wellusten wort door ’t perijkel, dat ’er insteekt, vermeerdert. En, zie hier de reden waarom eenige Staatslui van gevoelen zijn, dat men de bordeelen niet t’eenemaal moet beletten: want, zeggen zy, men zou andersins de geilheid, tot zoodanige plaatzen maar, verwezen, niet alleen overal verspreyen; maar ook zou men de menschen tot die zonde, door de moeyelikheid, die ’er aan vast was, prikkelen. Ingrata quae licita, prohibita verò, furore persequimur. Den overvloed en ’t gebrek, doen de zelfde ongemakken op ons aanstuiven. Van den overvloed hebje dit: Galla nega, satiatur amor nisi gaudia torquent.
En waar door komt het dat zoo veel mannen, Qui cum legitimi junguntur faedere lecti,
daar zy schoone en eerlijke vrouwen hebben, dikwils zoo leelijke en afzienlijke vellen naloopen? De reden leit enkelik hier in, dat de lust, ’t geen t’onzen gebode ree staat, voorbyvlieght, om, dat ons schouwt, op de hakken te tyen. Transvolat in medio posita & fugientia captat.
Men noemt de liefde een jaght, en de minnaars zijn de jagers in dit punt gelijk: een haas die zy, om ’er meester van te wezen, in zijn leger maar hoeven te vatten, kan hun ’t allerminste niet behagen; hy daarentegen die de loopers wakker weet te reppen, om de toeschietende winden t’ontsnappen, hy is het daar hun monden van gewagen, en hun harten na tochten. I’ayme qu’à mes desseins la fortune s’oppose, Car la peine de vaincre en accroist le plaisir: Pouvoir facilement obtenir quelque chose, M’est assez de sujet d’en perdre mon desir.
Maar dewijl ik op verssen val; wat kan ’er in dees gelegentheid uitnemender bedaght worden, als een der zangen van Ian Donne? Om alle goê verstanden d’onweerdeerlike verdiensten van die groote ziel bekent te maken, hoef ik anders niet te doen, als te zeggen dat de Ridder Constantijn Huigens, veel van zijn dingen, in Neerlandsch rijm, overgezet heeft. Daar zijn Ed: gestr: zelf zoo wonderlik gelukkigh is, in zich yetwes uit het brein te puiren, moet dit wel een krachtig blijk van de gemelde schrijvers aanzienlikheid wezen. Om ’er evenwel yet meer van te zeggen: my dunkt dat zijn dood wel door eenige dwaalstar, die men Cometen noemt, veurzeit had moeten worden. Niemand zegh hier op, dat de dwaalstarren zich maar ontrent het afsterven van Prinssen vertoonen: want meint eenigh mensch dat hy de Prins van edele verstanden niet en was: misschien zal ik wel toestaan dat hy oogen in ’t voorhooft heeft; maar gewisselik zal ik sterk loochenen dat hy ’er in ’t hart zou dragen. Oordeel van de leeuw uit zijn nagel. De zang, daar wy van spreken, luit aldus: Deare Love continue nice and chaste, For, if you yeeld, you doe me wrong, Let duller wits to loves end haste, I have enough too wooe thee long. All paine and joy is in their way; The things we feare bring lesse annoy Then feare; and hope brings greater joy; But in themselves they cannot stay. Small favours will my prayers increase; Granting my suit you give me all, And then my prayers must needs surcease, For, I have made your Godhead fall. Beasts cannot will, nor beauty see, They, mans affections onely move; Beasts other sports of love doe prove, With better feeling farre than we. Then Love prolong my suite, for thus By losing sport, I sports doe win; And that doth vertue prove in us, Which ever yet hath beene a sinne. My comming neare may spie some ill, And now the world is given to scoffe; To keep my Love, (then) keepe me off, And soo I shall admire thee still. Say I have made a perfect choyce, Saciety our selves may kill; Then give me but thy face and voyce, My eye and eare thou canst not fill. To make me rich (oh) be not poore, Give me not all, yet something lend, So I shall still my suite commend, And you at will doe lesse or more. But, if to all you condescend, My love, our sport, your Godhead end.
Maar, laat ons wederkeeren tot het geen daar wy van geleit zijn. Wy zeiden flus dat ons den overvloed en ’t gebrek de zelfde ongemakken dee gevoelen. Van den overvloed hebben wy gesproken; van ’t gebrek en de moeyelikheid om yetwes te bekomen schiet my dit in: Tibi quod superest, mihi quod defit, dolet. Die van Megara boden Alexander de Groot het recht van burgerschap aan; hy loech ’er mee, en weirgerde ’t; maar, verstaande dat zy ’er noit yemand, dan Hercules, mee beschonken hadden, nam hy het dankelik aan: achtende, zeit Plutarchus, dat het eerlik moest wezen, om dat het ongemeen was, en moeyelik om krijgen. Hoe zoet is, en hoewel slaat op dees gelegentheid, ’t antwoord van de Ioffer Theano? Zoo haar mouw eens by geval opgestroopt wier, ô, riep een van d’omstanders, wat schoonen arm is dat! Daarenboven, schoot zy ’er op, isze niet gemeen. Zie daar; den arm scheen prijsweerdiger om dat ’er heur man maar alleen ’t genot van had; en om dat zy ongemeen was, verdiendeze dat ’er meer werx van gemaakt wier. Zoo gaat het, Mevrinden, xalepŒ tŒ kalŒ. Alle schoone dingen vallen moeyelik; en al dat ons licht aanwait, kan men niet schoon, of veel te beduyen rekenen. Ik heb my dikwils verwondert over ’t humeur van de Kaizar Tiberius. Hy wou eens by Sestius Gallus, een wellustigen grizaart, eten; doch met het verding dat naakte Ioffertjes de tafel zouden dienen. Het is waarschijnelik dat zy dronken uit glazen daar Plin. XLV, XXII, gewach van maakt, vasa adulteriis coelata, tanquam per se parum doceat libidines temulentia. Ei lieve, wat genucht kon hier in bestaan? Zoo een grooten overvloet doet ons walgen. Dingen daar van ons het volle genot op een sprong mach gebeuren, konnen ons niet als met een soort van weerzin, en wanlust, aanblazen. Het gaat ’er mee als ’t met al te laffe spijzen doet, die, in stee van ons tot groeyenis te dienen, de maagh verquapzen, en tot braken verwekken. Hoe wel mijn bloed noch in zijn volle vaten is, en mijn natuur nergens door verminkt, nochtans mein ik dat zoodanige voorworpzelen, op my naauwlix yet vermogen zouden. Evenwel hebben die geen een verwonderlijke macht tot bekooring in de naaktheid gestelt, die in twijffel trokken, of de vrouwen, in ’t algemeen oordeel, als vrouwen en niet veel eer als mannen zouden opstaan, om ons in dien heiligen staat niet meer te bekooren. Ik zou in de naaktheid niet zoodanighs konnen vinden. Zy is in haar zelven een hatelik ding. Evenwel kan men ’er op tyden en plaatzen zoo een loos gebruik van maken, dat zich ook luiden van bezette oordeelen wel te kort zouden doen, om te betoonen dat zy van vleesch en bloed t’zamen zijn gekneden. Zoo zagh David Bathzeba, en d’outste Susanna. De Heer van Montaigne maakt gewagh van Ioffers die met dit argjen wel bekent zijn. l’Egyptien, dit-il, respondit sagement à celuy qui luy demandoit, que portes tu là caché sous ton manteau? Il est caché sous mon manteau, afin que tu ne saches pas que c’est: mais il y a certaines autres choses, comme le sein des Dames, &c. qu’on cache pour les monstrer, & pour aiguiser nostre appetit. Den Egyptenaar, zeit hy, antwoorde wijsselik aan die hem vraaghde, wat hy onder zijn mantel verborgen had? Ik dek het, sprak hy, om datje niet zien zout wat het is: doch daar zijn andere dingen, als der Ioffren schoot, die men dekt om haar te vertoonen, en om onze lust te scherpen. Men zeit dat de zonnestralen ongelijk meer warmte veroorzaken, wanneer zy van ter zyen op yetwes vallen, dan wanneer zy ’t rechtdraats beschijnen: het gaat hier even zoo; een stukjen van een naakte schoot, ter sluiks beschouwt, van een opgestroopten arm ter snaps aangemerkt, en van een logge voet, die een weinigh buiten de rokken steekt; dees, en diergelike dingen meer, doen ons gemoed veel krachtiger ontbranden, dan het geschien zou, indien ons alles ten besten was, en vlak voor ons open stont. Ik weet niet wat onze natuur schorten mach, dat zy, ’t geen zich van zelf aanbied, zoo onweirdighlik versmaat; daar zy zoo ongeloofelik verzot is, op wat haar niet wel mach gebeuren. Haar wedervaart het geen aan de wind doet, die in opene plaatzen haastelik wort verydelt; maar die eng en besloten zijn, daar in zal zy balsturig bruischen, en veel gewelds betoonen. Hier uit komt het datmen in Italien Edelluiden vint, die op lichte hofpoppen smoorich verlieft zijn, en die hun bedrijf aldus gerechtigen. Zy verkoopt niet dan het lichaam: haar wil kan niet te koop gezet worden, zy is al te vry, en komt haar te veel toe. Het is de wil dan daar zy ’t op gemunt hebben. Oordeel lezer van hun gelijk of ongelijk. Ondertusschen, zoo yemand, de naaktheid belangende, de somme van mijn hert begeerich is te weten; ik antwoord hem met de woorden van Ausonius, daar hy beschrijft wat voor een vrijster hy begeert. Hoor my zijn Latijn vertolken: Ik wil Diana niet zoo zeer bestuwt met kleeren, Het oog en vint ’er niet een lustelijke luim: De naakte Cypriott’ zou ik ook niet begeeren, Want zy gaat in ’t vertoog van wellust veel te ruim. Die my het minnejuk onweiflijk wil doen dragen Moet een gemengeltheid vertoonen dezer twee; ’t En lust my niet het hart, om yemands wil, te knagen: En ik schreum ergens van verzaat te wezen mee. Lerius, in het achtste capittel van zijn Brasilische reis, verhaalt een zaak die hier zeer wel te pas komt. Toen wy, zeit hy, eerst in Brasilyen quamen, bevonden wy, dat ’er de mannen en wijven naakt gingen, even alsse van de moeder waren geboren, zonder ’t allerminste dexel tot eenig deel hunner lichamen te bezigen. Veel menschen zullen denken, vervolgt hy, dat zoo langduurigen ommegang met naakte vrouwen, ons t’eenemaal met lust zal hebben doortintelt; maar ik verzeker dat de zaak heel anders is gelegen, hoewel zy onze Fransche Ioffers in schoonheid niet een hair en wijken. De reden van zoo een groote vremdigheid, schrijft hy onze manier van kleeding toe, houwende voor wis, dat die gekrolde lokken, daar zich onze Ioffers van dienen, die gepoeyerde hoofden, die gemaskeerde aanzichten, die bepeerlde halssen, die schitterende borstjuweelen, die menighvoude kleuren, kostelijke linten, en gordels, die elk op voordeel uit zijn, dat zegh ik, al die dingen een zonderlinge kracht tot bekooring hebben. Hy spreekt wel; niettemin zou ik in deze gelegentheid meer van de naaktheid der barbarische vrouwen gewagen: want als ons de wellust zoo met volle toelating te voorkomt, gebeurt het dat een rechtschapen gemoet zeer verfoeyelik daar van gaat oordeelen; invoegen dat de lust op staande voet versterft, niet anders als een bye die haar angel heeft verloren. En zou het wel hierom wezen, dat Lycurgus aan getrouwde lui beval malkander niet dan ter sluiks, en steelsgewijze te komen bezoeken; beschaffende de zelfde peenen aan die in dat werk van yemant wierden betrapt, als aan die buiten den band des houwlijx zich daar in verliepen? Gewisselik dee hy ’t, om, door dat middel, de liefde der Echtgenooten, altijd in adem te houwen, en op dat zy malkander altijd even versse vriendlijkheid, en even keurige eerbiedenis mochten bewijzen. Nolo, quod cupio, statim tenere,
Nec victoria mi placet parata.
Het was een vernuftigen trek van de Philosooph Zenon; eer hy zich wou stellen om eenigh genucht te smaken, zocht hy willens en wetens met hindernissen en rampen overdwerscht te worden: want, zeit hy, daar is niet lusteliks in de wellusten, indien zy met zoo een saus niet overgoten worden. De sterkte van een stad verdubbelt de glori van die haar inneemt, Subruere est arces & stantia moenia virtus.
En hoe wenschelik d’overwinning in haar zelven zy, een manhaftigh hart, acht haar nimmer zoo eerlik, dan wanneer zy sweet gekost heeft, en met bloed is bevochten. My schiet op dit punt een aardige quinkslagh voor, die aanmerkelik is onder duizenden van andere. Italien is een land welkers inwoonders, in spitsvinnicheid van vernuft, all’andere volkeren (na mijn oordeel) overtreffen; het geen stant grijpt niet in de mannen alleen, maar ook in de vrouwen. Hoor Mons. de Balzac hier van spreken. Zoo schrijft hy uit Romen aan een zijner vrienden: La plus part des celles de delà les monts n’ont de beauté que ce qu’il en faut pour n`estre pas laides, & s`il y en a quelqu’une dont le visage vous plaise, ce sera, peut estre, un palais deshabité, ou une beste agreable. Mais icy elles naissent generalement eloquentes, & en une mesme personne vous trouverez vostre maistre & vostre maistresse. Het meeste deel, zeit hy, der overbergsche Ioffers hebben maar effen zoo veel schoonheid, als ’er van doen is om niet leelik te wezen; en zoo ’er een zy, welkers aanzicht u behaagh, lichtelik zal zy een onbewoont Paleis wezen, oft een aangenaam beest. Maar hier wordenze deur den band welsprekende geboren, en in een en de zelde personaadje zult ghy uw meester en uw meesterin gewaar worden. Die prijsselike hoedanigheid openbaart zich haast overal in; invoegen dat gelijk ’er oorden in de weereld zijn, daar het aartrijk ’t allerminste niet voortbrengt, of het is geurich en geparfumeert: Even zoo dragen zelf hun dagelijksche praatjes, en gewoonlijke tijdkortingen, het indrukzel van een doorluchtigh brein. Om dan tot de zaak te komen; onder ontallijke geestige speeltjes, aldaar gebruikelik, is ’er een dat op deze schijven rolt. Elke Ioffer van ’t gezelschap moet een veirsjen zeggen, dat aanzienlijke dichters uit de pen is gevallen, daar de jongman, die haar zijde sluit, een gevoeghlijk antwoord op moet passen, loon en straffe daar toe staande voor die het wel en qualik doet. Nu gebeurde ’t dat zeker Edelman een maaghdelijn langen tijd groote genegentheid had bewezen; ook niet te vergeefsch, aangezien zijn liefde met weerliefde genoeghzaam beloont wier. Maar zoo hy verscheidemaal zijn uiterste best dee, om heur ’t laatste minneteiken, daar gelievers zoo nae snakken, af te smeeken; Mevriend, zei zy, ghy bent kundich genoegh van mijn aanstaande hijlik: gedoogh dat het eerst voltrokken word, en als my de Bruygom van maagt tot vrouw gemaakt zal hebben, ik verzeker dat ’er geen gunstbewijs ter weereld u geweigert zal worden. Terwijl de zaken aldus stonden, geschiede ’t dat zy t’zamen in een zelschap quamen, alwaar het voorzeide speeltje te berde wier gebracht. De Ioffrouw, zoo heur beurt was gekomen, boezemde dit veirsjen van Ariosto uit: Fu’l vincer sempre mai laudabil cosa.
De zin is, Men rekent het, met recht, een zaak van groote glori, Als yemand henestrijkt met d’eere der victori.
Den Edelman, die met een half oor verstond dat dit op hem gezeit wier; meenende de Ioffrouw dat ’er niet veel aan gelegen was, of hy ten eersten d’overhand kreegh, daar hy verzekert kon zijn van haar eens te zullen verwerven, antwoorde strax met de volgende veirzen, hun maar een weinigh tot zijn voornemen verdrayende, gelijk men dat in diergelijke gelegentheden geern toelaat: E ver; ma la vittoria sanguinosa Spesso far suole il capitan piu degno.
Dat is: Het is gelijk ghy zegt: maar als haar bloed verzelt,
Dan dunkt zy eerlijker aan een rechtschapen held.
Ik houw dit voor een der bevallikste trekken die ’er uit mogen komen. Den Edelman zagh op het geen daar de Ioden eertijts na te werk gingen: want zy oordeelden van de maaghdom, uit een dun vliesjen Hymen genaamt, het welk Laurentius, in zijn boeken der ontleding, geen genoegzaem bewijs rekent. Evenwel, zeit Leo Aser, dat zy te Fez in Africa zich hier na regelen. Non credunt virginem esse, nisi videant sanguineam mappam; si non, ad parentes pudore rejicitur. En noch tegenwoordigh, begeeren de Spanjaarts, groote liefhebbers van ceremonyen, dat ’s daags na de bruiloft de lakenen van het Bruitsbed, door eenige matroonen opentlik worden getoont, om de merkteikenen der verlore maagdom daar in te doen beschouwen, roepende, tot verscheide keeren, door een venster die op de straat uitkomt, Viergen latenemos, dat is: wy hebbenze maaght. Maar hier konnen menighvouwde boeveryen gepleeght worden: ook zeit het spreekwoord, dat men veel meer bedrogen wort in vrouwen, en peerden, als in eenige andere dieren. De Neapolitaansche wijven, dat looze feexen zijn, hebben een zonderling middel uitgevonden, om heur, die te voor de malloot gespeelt hadden, en by gevolgh in dit punt te kort zouden schieten, nochtans voor goê maaght tot de man te doen komen. Ik en wil haar slimme greep niet verhalen, om heur van yder een te doen verfoeyen: want al het voordeel dat men doet, met een onbekende faut te berispen, is maar dat men heur aan andere, die ’er noch onkundigh van zijn, schijnt te willen leeren. Niettemin (om te besluiten) ’t en kan ons niet onbekent zijn, hoe God uitdrukkelik bevolen heeft, dat d’ouders van een dochter zich met dit teiken zouden behelpen, indien misselik de man harer zat zijnde, een boozen roep van zichliet gaan, zeggende: Deze vrouw heb ik genomen, en toen ik my tot haar dede, vant ikze geen maagt. Deuter. XXII, 14, zie de plaats na.
HET V HOOFTSTVK.
Vremde wil van een gequetsten Edelman. Waarom yemand in ’t aanzicht te slaan zoo onboetbaren hoon wort gerekent. Om wat reden Kaizar Constantinus niet gedoogen wou, dat men ondadige menschen in ’t aanzicht zou brandmerken, gelijk het eertijds plaght te gebeuren. Waarom het zoo onverdrachelik schandelik wort gerekent, als men tegen yemand zeit: dat liegje. Treffelike reden van d’oneer die het is wanneer men op valscheid betrapt wort. Verwonderlike schiedenis van een meineedigen tollenaar. Hoe koning Romulus gestorven mag wezen. Hoe het kalvers en hoeden regenen kan. Fraje plaats van den grooten Monluc. Dat in duel te gaan, dat is, lijf om lijf te vechten, geen teiken van moed is. Wie men maar kloekhertigh magh noemen. Yet verwonderlix op een Konings tanden gegraveert. Schoone dingen van tweegevechten, en waarom God van geen ongerechticheid beschuldigt kan worden, al lijt hy dat de geen, die gelijk heeft, daar in doodgesteken wort. Een vernuftige vraag.
DIe geleerden Spanjaart Luidewijk Vives verhaalt de volgende geschiedenis. My dunkt dat zy al redelik gemeen is
